Елге ендігі белгілі болғандай, мамырдың 20-21 күндері Қазақстан азаматтық қоғамы өкілдерінің Парижде өткен конференциясында елдегі қоғамдық-саяси жағдай талқыланған еді. Жиынға бір топ қазақстандық белсенді және қазір Еуропада тұрып жатқан бұрынғы премьер-министр Әкежан Қажыгелдин мен Атырау облысының бұрынғы әкімі Бергей Рысқалиев қатысты. Газетімздің өткен санында «Ақиқат» ЖСДП төрағасы Ермұрат Бапи Париждегі жиынды кім ұйымдастырғаны, қандай мәселелер талқыланғаны жөнінде қысқаша шолу жасап, сұхбат берген еді.
Осы жиынға қатысып келген «Ақиқат» ЖСДП партиясы төрағасының орынбасары Мирамбек Камалов пен азаматтық қоғам өкілі, ҚазТАГ халықаралық ақпарат агенттігінің директоры Әсет Матаевты әңгімеге тартып, Парижде қабылданған құжаттардың пәрменіне қатысты оқырманды қызықтырған сұрақтар төңірегіндегі жауаптарын оқырманға ұсынып отырмыз.
– Париж конференциясының егжей-тегжейін білуге құштар жұртшылық көп: «Бұл жиынға «Ақиқат» партиясынан басқа тағы да қандай ұйымдар қатысты, жаңадан саяси ұйым құру жөнінде сөз болды ма?» деген оқырман сұрағын сіздерге жолдап отырмыз…
Мирамбек Камалов: Бұл конференцияға «Ақиқат» партиясының өкілдерінен басқа азаматтық қоғамның бір топ белсенділері қатысты. Олардың ішінде еліміздегі түрлі қоғамдық резонанс тудырған оқиғалардың басы-қасынан табылған азаматтар болды. Жиын барысында қатысушылар елімізде азаматтық қоғам даму процесінің қарқыны төмендігін айта отырып, нешетүрлі пікірлер білдірді.
Олардың арасында біреулері басқа бір ұйым құру керектігін айтса, екіншілері бар саяси ұйымның төңірегінде топтасу керектігін айтты. Бүгінгі саяси режим, әрине, жаңадан оппозициялық саяси ұйым ашуға мүмкіншілік бермесі анық. Егер де билікпен ауыз жаласатын ұйым болса, оны тез арада тіркетіп жіберері сөзсіз.
Әсет Матаев: Азаматтық қоғамның өкілі ретінде мені бұл конференцияға Ермұрат аға Бапи шақырды. Астанадан барған азаматтарды Абзал Құспан шақырған екен. Бірақ олар Парижге не үшін келгенімізді білмедік деп, кейін елге оралған соң болып қалуы мүмкін қауіптен қорғанған кейіп танытты. Кезінде әртүрлі жағдайда елден кетуге мәжбүр болған, бірталайына мұнда негізсіз қылмыстық іс ашылғандықтан, бас сауғалаудан басқа амалы қалмаған Еуропадағы азаматтарды Қазақстан оппозициясының шетелдік бюросы шақырған екен.
Ал мен не үшін бара жатқанымды білдім: елге, бала-шағамыздың ертеңгі болашағына өзгеріс керек деген сұрақ мені де мазалайды. Жоқ әлде біздің балаларымыз бүгінгі билікте жүргендердің өсіп-жетілген, елді енді біз билейміз деген балалары мен немерелеріне құл болып жүре беруі керек пе? Мысалы үшін, мен бұған келіспеймін! Елдің саяси жүйесін өзгертуге құлшынысы бар адал ниетті азаматтардың шақыруынан мен неге жалтаруым керек? Бардым! Көрдім. Конференцияға қатыстым! Тыңдадым! Көңілім көншіп қайттым!
– Бұл конференцияға Қазақстанда сырттай сотталған экс-премьер Әкежан Қажыгелдин мен Атырау облысының бұрынғы әкімі Бергей Рысқалиев қатысты. Олармен бір үстелдің басында отырып, Қазақстандағы жағдайды талқылау кезінде қандай әсер алдыңыз?
Мирамбек: Ол азаматтармен менің алғаш рет кездесуім болатын. Біздің биліктің сұрқай да, сауатсыз жасаған қадамдарының нәтижесінде ол азаматтар елден бой тасалауға мәжбүр болғаны баршамызға мәлім. Ол кісілер алдымызға мемлекеттің жағдайын түзеудің бірнеше модельдерін ұсынды. Олардың артында үлкен тәжірибе бар екені айтқан сөздерінің артында дәлел болғандығынан-ақ байқалып тұрды. Ол кісілер келтірген мысалдарға сүйене отырып, біз елімізді әлі де болса кемелді мемлекет етуімізге мүмкіндігіміз бар екеніне көзімізді жеткіздік. Бірақ қазіргі билік түп-тамырымен өзгермейінше, кемелді мемлекеттің ауылы алыс екені қынжылтады.
Әсет: Олардың Қазақстанға, қоғамды өзгертуге қатысты алабөтен ойы жоқ екенін мен бұрыннан білетінмін. Осы жолы конференцияда бұл ойымның дұрыстығына тағы да көзім жетті. Әкежан аға да, Бергей Рысқалиев та Қазақстанның билігін төңкеріп тастайық деп отырған жоқ. Барлығын заң жолымен, әділ және таза сайлау арқылы өзгертейік деп отыр. Бұл ниеттің заңға қайшылығы бар деп айта алмаймын.
– Ал сотты болған азаматтардың «пәлесі» жұғып кетеді деген қорқыныш болған жоқ па? Елге келген соң арнайы қызмет тарапынан қандай да бір ескерту жасалып, қуғынға түсу қаупі сезілмей ме?
Әсет: Маған жеткен хабарларға қарағанда, Париж конференциясының жекелеген делегаттарымен «тиісті органның» жігіттері сөйлескен екен. Маған да біреуі келді. Бірақ мені ешқандай қорқыту, үркіту әрекеті болған жоқ. Ой-пікірімді білді. Мен өзімнің азаматтық ұстанымымды ашық айтып бердім. Бастысы – 30 жыл бойы батпаққа батып жатқан елге жаңа өзгеріс, шынайы саяси модернизация керек дедім.
Жалпы, ондай арнайы «органдарда» жүрген азаматтар да біздің қоғам сияқты ала-құла: қызмет-лауазымы үлкендер – жоғары жақтың сөзі мен бұйрығына жалтаңдайды, бағынбасқа амалдары жоқ; орта буындағылар – басшылары мен қоғамның арасындағы қыспақта қалып, расында да, қоғамға бір өзгеріс қажет екендігін түсінеді, бірақ қалыптасқан қатаң жағдайға қарсылықтарын ашық айта алмайды – жеп отырған нандарынан айырылғылары келмейді.
Мирамбек: Әрине, оппозициялық ұйымда жүрген әрбір азаматқа билік түрпідей қарайтынын әуеліден білемін. Белсенділікті төмендету мақсатында түрлі-түрлі іс-әрекеттерге барады. Сондай қаперлермен жұмыс жасау біздің күнделікті жұмысымыздың бір бөлігі болып алды. Оппозициялық партияға келместен бұрын мен біршама ойланып, оның тәуекелдерінен де хабарым болды. Дегенмен, менің жеке басымның мәселесіне қарағанда, елдің, халқымыздың тағдыры әр уақытта жоғары тұрады.
Осындай бағыттағы азаматтық қоғам өкілі ретіндегі қызметімнің барысында «пәле» жұғып кетер деп қорқатын болсам, «диван батырларынан», «ауызбен орақ оратындардан» айырмашылығым қандай? Мен Париж конференциясына қатысып, өз ойым мен пікірлерімді айттым, өзгелердің ойын түйдім, мұнда тұрған ештеңе жоқ. Менің шетелдерге барып, өзімнің қалаған шараға қатысуым – менің конституциялық құқығым болып саналады. Сол құқығымды әлдекімдер қорлайтын болса, мен қорғануға дайынмын.
– Конференцияда қабылданған үш құжаттың бірі «ҚР президенттігіне үміткер Әміржан Қосановқа азаматтық қоғам өкілдерінің тапсырмасы» деп аталады екен. Делегаттардың үміткерге мұндай тапсырма беруіне не түрткі болды деп ойлайсыздар?
Мирамбек: Қосановтың саяси бағдарламасына шолу жасасақ, бағдарламаны өзінің жасағанына күмәнім бар. Ол кісінің бұрынғы ұстанымы мен қазіргі бағдарламадағы позициясы екеуі принципиалды түрде екі бөлек мағынаны білдіреді. Оның бағдарламасының «билік кандидаттарының» бағдарламасынан айырмашылығы аз болғандықтан, азаматтық қоғам өкілдері, Қосановқа қолдау ретінде, оның бағдарламасында болуы тиіс бағыттарды атап көрсетіп, тапсырма жолдады. Ол тапсырманы қабыл ала ма, жоқ па – үміткердің өз еркі.
Әсет: Мен Әміржан ағаны бұрын да сыйлайтынмын. Қазір де жаманатқа қимаймын. Бірақ оның сайлау кампаниясы Қосановтың саяси стиль-ұстанымына ұқсамайды. Оны биліктегі белгілі бір топ бақылап отырғаны анық сезіледі. Мәселен, әрдайым сері азаматтар сияқты сымбатты жүретін Әміржанның жарнамалық билбордтағы суретін өзі жасатты дегенге мен ешқашан сенбеймін. Өзін-өзі қатты жақсы көретін, имиджіне ерекше мән беретін Қосанов сияқты жігіттер ондай сүлкиген суретін көпшіліктің көзіне мазақ етіп қоймайды.
Міне, менің ойымша, осындай сараптамалық пікірлердің нәтижесінен кейін, «биліктің байлауына» ілініп қалған Әміржан ағаға сайлау науқаны кезіндегі кездесулерде айтуы тиіс біраз өткір мәселелерді жария етуді ұсынды. Оның ешқандай сөгеттігі жоқ. Үміткерге жүктелген сайлаушылардың аманаты деп түсіну керек.
– Ал конференция Қарарында делегаттар «электоралды кезеңнің маңыздылығын түсіне отырып, Қазақстан азаматтарын сайлауға барып, билік тарапынан көзалдау үшін қойылған кандидаттарға, оның ішінде Қ.-Ж. Тоқаевқа қарсы дауыс беруге шақырамыз» деген ұсыныс жасаған екен. Сонда «көзалдау үшін» деген үміткерлерді нақтыласақ, олар кімдер болды және олардың арасында Қосановты атай аласыздар ма?
Әсет: Олар – Тоқаевты қоспағанда, қалған бесеуі. Бұларға Қосановты қосам ба, жоқ па – бұл сұраққа өзім де қиналып жүрмін. Қалай болғанда да, Әміржан ағаның бұл сынақтан абыройын сақтап, бұрынғы саяси ұстанымын жоғалтпай шыққанын қалар едім. Ал егер дауыс беруден кейінгі 10 маусым күні оның жақтастары сайлаудың Әміржанға қатысты нәтижесі бұрмаланды деп, наразылық шеруіне шығып жатса, ал үміткердің өзі олардың арасынан табылмай қалса, мен «көзалдаушы кандидаттардың» қатарына Қосановты да қосуға мәжбүр болам…
Мирамбек: Барлық кандидаттарды «көзалдау» үшін түсті деп айтуға болады. Бұл театрландырылған көріністің қуыршақтары. Әр жерде «кандидат Қосанов билікпен келісіп сайлауға түсіп отыр» деген сөздер аз емес, ол кісі үшін жер-жерлерде билік тарапынан қол жинау үшін қолдау көрсетіп отырғандығы туралы да айтылып жатыр. Бүгінде Қосановтың штабтарының әлсіз, ұйымдаспай жасап жатқан тірліктері, олардың ішінде биліктің сойылын соғып жүргендердің бұрын оппозиционер болған Әміржан Қосановты бір күнде қолдап шыға келгені мен үшін үлкен күман келтіреді. Қосановты билікпен ымыраға келіп, халықты алдап отыр деп айтуға аузым бармас. Бірақ ол кісі өзінің нағыз халықтың кандидаты екендігін дәлелдейтін қадамдарға барып жатса, мен де кандидат – Әміржан ағамды қолдар едім.
– Әлеуметтік желі қолданушылар мен жекелеген сарапшылардың арасында Парижде жиналғандардың мақсатын қуғындағы банкир, оппозициялық саясаткер Мұхтар Әбілязовқа қарсы «жаңа одақ» құрып жатыр деп қабылдаушылар бар. Бұған не дер едіңіздер?
Мирамбек: Ия, Әбілязов қуғында. Бүгінде еліміздегі саяси билікке қарсы өз жұмыстарын жүргізіп отыр. Париж конференциясында Әбілязовқа қарсы бірде-бір әңгіме қозғалған емес.
Әсет: Жоқ, конференция кезінде жаңа ұйым құру немесе Әбілязовпен одақтасу тұрғысында сөз болған жоқ. Бірақ мен айтар едім: түптеп келгенде, Мұхтар да өз елінің жауы емес. Ол да елінің бір есті азаматы ретінде қоғам мен билікті өзгерткісі келеді. Бірақ оның таңдаған жолы тым «крутой» болып тұр. Қоғамды билеген үрейдің жағдайында оның таңдаған жолын халық жаппай қолдайды деген сөздің күдігі көп.
– Дегенмен, биліктің транзиті тұсында елдегі саяси күштер мен жекелеген оппозициялық тұлғалар «түрлі топтарға» бөлініп жатқан сыңайы бар. Мәселен, маусым айының басында астанада бір топ қоғам өкілдерінің бастамасымен Құрылтай өтейін деп жатыр. Сіздер өткізген конференция мен Құрылтайдың арасында мақсат-мүдденің айырмашылығы бар ма?
Мирамбек: Еліміздегі азаматтық қоғам өкілдерінің саяси режиммен бірлік арқылы күреспек ойлары қуантады. Бұрындары әркім өзінше бір бөлек болып күресуді таңдаса, бүгінде олар ең басты мәселе бойынша бірігу керектігін түсінгенге ұқсайды. Жалпы, азаматтық қоғамның қандай да формада болмасын бірігемін деген бастамасы құптарлық. Бүгінге дейін біршама оппозициялық саяси партиялар жабылып тынды. Ал қандай қанаттың астына біріккені жөн болатыны – басқа мәселе. Бүгінде «Ақиқат» партиясы арқылы ғана, билікпен күресте заңды додаға түсетін жалғыз ғана саяси құрал екенін түсінетін кез келді. Ал «Ақиқат» ЖСДП бүгінгі күнге дейін сақтап, оның өміршеңдігін дәлелдеп, партия тізгінін елге оппозициялық көзқарастағы тұлға Ермұрат Бапиге ұстатқан, мемлекет және қоғам қайраткері Жармахан Тұяқбайдың еңбегі зор.
Әсет: Мен елді өзгертуге ынта-ниеті күшті қандай да болмасын саяси күшті немесе, сіз айтқандай, «топты» қолдауға дайынмын. Тек қана ол өзгеріс қоғамды теңселіске соқтырмауы тиіс. Бұл жағдайды билікте отырған лауазымды тұлғалар да түсінуі керек. Елдікті, мемлекеттікті, қоғамның тыныштығын сақтай отырып, өзгерісті бәріміз бірге жасауымыз керек. Әрине, біздегі заңдар негізінен биліктің мүддесін қорғайды. Алдымен осы заңнамалық негіздерді өзгертіп алуымыз керек.
– Конференция кезінде экс-премьер Әкежан Қажыгелдин Қазақстанның ұрланған байлығы мен кейінгі жекешелендірудің қитұрқылығы жөнінде, оның ішінде «Маңғыстаумұнайгазға» қатысты тың мәліметтер берген екен. Конференция делегаттары бұл ақпаратты қалай қабылдады?
Әсет: Маған күн тақырыбындағы бұл мәселені Әкежан Қажыгелдиннің біліктілікпен меңгергені, сыртқа кеткен активтер мен капиталды қайтарудың амалдарын жіліктеп айтып бергені қатты әсер етті. Менің ойымша, егер Тоқаев президент болып сайланса, сыртқа кеткен халықтық қаржыны елге қайтару ісіне Қажыгелдинді тартуы керек. Халықаралық заңдылықтар мен мүмкіндіктерді бес саусағындай меңгерген ондай білікті мамандар көшеде шашылып жатқан жоқ…
Мирамбек: Әрине, билік басындағылардың жасайтын ұрлықтары жөніндегі ақпараттарға құлағымыз үйренгені өкінішті-ақ. Дегенмен, конференция делегаттары осындай фактілерді жіліктеп айтып берген Әкежан Мағжанұлының сөздерін ұйып тыңдады.
– Сұхбат соңындағы сұрақ: конференцияда билік транзитіне қатысты қандай да әңгіме қозғалды ма?
Мирамбек: Конференцияда елді Қауіпсіздік кеңесінің төрағасы билеп отырғанда, ешқандай да билік транзиті болмайтынын айтқандары болды. Меніңше, бүгінгі жағдай, тұрақсыздықты еліміздің қауіпсіздігіне үлкен қатер ретінде қабылдаймын. Дегенмен Париждегі жиында ел болашағына қатысты пәрмені мығым құжаттар қабылданды. Алдағы уақытта осы құжаттардың ел игілігіне қызмет ететіне кәміл сенемін!
Әсет: Елдің басында қос өкімет отырған кезде биліктің транзиті туралы толыққанды сөз қозғаудың реті жоқ. Иә, сең қозғалды. Бірақ ол сеңнің екпін алып қозғалуына Тоқаев мырза ғана емес, бірінші кезекте Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі мүдделі болуы керек. Әзірге мен Ақорда жақтан ондай жақсы жағдайды байқап тұрған жоқпын.
– Ашық айтқан пікірлеріңізге рахмет! Қоғамды өзгертуге деген ықылас-ниеттеріңізге сәттілік тілейміз! Іске сәт!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
