- Қоғамның даму барысын, елде туындайтын түрлі әлеуметтік мәні елеулі мәселелер мен жағдайларды бақылап, саралап, өз тұжырымын азаматтық қоғам мен билікке жеткізу мақсатын ұстанатын «Тәуелсіз бақылаушылар қозғалысының» өкілдері таяуда болған Қордай оқиғасының себептері мен салдарларын талдай келе, қалыптасқан күрделі жағдайға алаңдаушылығын білдеріп мәлімдеме қабылдады. Төменде сол мәлімдеменің ықшамдалған нұсқасын жариялап отырмыз.
Қордай оқиғасына байланысты билік, қоғамдық ұйымдар, қоғам белсенділері тарапынан алуан пікірлер айтылып, алғашқы бағалар да берілді. Оқиғаның себеп-салдарларын пайымдауда тіптен қарама-қайшы көзқарастар айтылды. Биліктің ойынша, дүнгендер мен қазақтар арасында болған, жүздеген адам қатысқан, қару қолдануға, үй-мүліктерді өртеуге дейін барған, адамдар өліміне соқтырған бұл жанжал «тұрмыстық қақтығыс қана» еді, болмашы жанжалды басбұзарлар, әлдебір үшінші арандатушы күш өз мүддесіне пайдаланып, үлкен құқық бұзушылыққа айналдырып жіберген. Дүнгендерден кешірім сұралып, шеккен материалдық шығындарын орнына келтіреміз деген уәде берілуде. 1986 жылғы Алматыдағы Желтоқсан көтерілісіне де «қазақ ұлтшылдығы» деген қатаң баға берілген еді.
Екінші бейресми бір пікір бойынша, Қордай оқиғасы да «қазақ ұлтшылдығы», Қазақстанда тұратын ұсақ ұлттарға қазақтар тарапынан жасалып жатқан зорлық-зомбылықтың кезекті бір көрінісі екен. Қалай болғанда да, қазақ ұлтын кінәлауға бейімдік көзге ұрып тұр. Қазақтар мен кавказдықтар, ұйғырлар, тәжіктер, шетелдік арабтар, түріктер арасында осындай қақтығыстар бұған дейін де болған. Билік сол қақтығыстардың бәрін де «тұрмыстық сипаттан туындаған жанжал» деп, жауырды жаба тоқуға тырысты, көбінесе қазақтар жазаланды.
Бұл оқиғалардан қандай өзекті қорытынды жасауға болады? Неге қазақтар ауық-ауық көтерілуге мәжбүр?
Егер мәселеге түптеп қарасақ, мұның ең басты себебі – жұртымыз Тәуелсіздік алғалы бері отыз жылдай уақыт ішінде қазақтың бұрын-соңды кеткен еселерінің қайтпауы, отарлық езгі сіңірген психологиядан арылған, санасы дүр сілкінген, рухы жаңғырған шын мәнінде азат елге айнала алмауымыз. Әлі күнге дейін билік пен азаматтық қоғам басшылыққа алатын ұлттық идеология қалыптасқан жоқ. Билік «әуелі – экономика, содан соң – саясат» деген ұстанымда жүрді.
Ұлттық идеологиямыз, сайып келгенде, бір адамға бағыну, табыну болып шықты. Демократиялық дәстүрлерді көрнеу бұрмалап, билікті бір адамның уысына шоғарыландыру үшін, Ата Заңымызды мансұқ етуге, жымысқылықпен билікті басып алуға жол берілді. Халықтың еркі тапталып, сайлаулар нәтижелерін арсыздықпен өрескел бұрмалау қалыпты үрдіске айналды. Соның салдары – халықтың мойнына мініп алып, биліктен айырылмау – елде қос өкіметтің орнауына алып келді.
Билік өзінің барлық деңгейін шарпыған, қоғамға дендеп енген, қоғам санасын жегідей жеген жемқорлықпен күресуге, жылдар бойы қордаланған әлеуметтік әділетсіздікті, теңсіздікті жоюға дәрменсіз. Дүнгендердің кейбірінің «жер сендердікі болғанымен, билік – біздікі» деуі, құқық қорғау өкілдерінің арасында кең тараған жемқорлықты, парақор сатқындықты ашық айтып тұрған жоқ па?! Бұл жәйтті мойындамау, ел ішіндегі наразылықтарды – бұзақылыққа, тұрмыстық жанжалға бұра салу, бөгде ойлыларға қыл бұрау салуға әккіленген, бір адамға табынған, бағынған билік жүйесінің әдісіне айналды. Ал, мәселен, шетелдік және қазақстандық жұмыскерлердің бірдей жұмыс үшін алатын жалақысының орасан айырмашылығы неге наразылық тудырмасын?!
Тәуелсіздік алған Қазақ қоғамы қазіргі жай-күйіне неге наразы? Елдің ішінде кедей кім – қазақтар, үй-күйсіз жүргендер кім – қазақтар, жұмыссыздар кім – қазақтар, заң жүзінде мемлекеттік мәртебе берілген ана тілін кең қолдана аламай жүрген кім – тағы да қазақ халқы! Ал бұл жағдайды қазақтың енжерлығы, жалқаулығы, өкіметтен тіленшек масылдығы, «балалы болуды бізбен ақылдаспадың» деген сияқты сорақылыққа барып, ақыр соңында осы қордаланған мәселелердің барлық шешімін «екі сиырға» әкеліп тіреу – биіліктің ойлап тапқан бар амалы болды.
Жаңа президент Тоқаевтың ескі үкіметпен, Назарбаевтың «Нұр-Отан» партиясынан және оның бодуындағылардан құралған жалтақ парламентпен осылай қордаланған мәселелерді шешуге мұршасы келмей отырғанын қоғам көріп отыр. Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі (ҰҚСК) халық күткендей нәтижелі органға айнала алмады. Ұлтаралық татулықты, бірлікті орнықтыруға септесуі тиіс «Қазақстан халқы ассемблеясы» (ҚХА) – жылына бір рет жиналып, бұрынғы президенттің данышпандығына тамсанудан басқаға қауқары жоқ сөзуар жиын болып шықты. ҚХА мен оның жергілікті жерлердегі кіші диаспоралардың құрылуына Қазақстан халқы қатыстырылмайды. Ал билік осылай күллі жұртшылықтың назарынан тыс, оңаша құратын жиынның барша Қазақстан халқы атынан Парламентке депутаттар сайлайтыны қалай?!
Осы жағдай өзге ұлттар мен ұлыстар өкілдерінің оқшаулануына алып келді. Қазақ жері оларға тек тыныш өмір сүріп, өркендеуі үшін ғана қажет сияқты. Соның мысалы – Қазақстаннан барып, Қытайда оқып жатқан дүнген студенттер «біздің тарихи отанымыз – Қытай» деп жар салды. Сонда қазақстандық дүнгендер Қытайдың үнсыз басқыншылық саясатын жүзеге асыруға септесетін астыртын бесінші колоннасы ма деген ой еріксіз туындайды.
Қазақстанда саяси, экономикалық, әлеуметтік сипатта баршаға ортақ мәселе туындаса, еңсе көтеретін, мемлекеттің, жердің тұтастығын қорғайтын, әскерін құратын – қазақтар! Билік жүргізіп отырған саясатқа әлдебір наразылық білдіріп, алаңға шығатын, таяқ жеп, түрмеге тоғылатын да қазақтар ғана. Бұл әсіресе жердің сатылуына қарсылық кезінде айқын көрінді. Ал сол жердің игілігі барша Қазақстан халқына ортақ емес пе еді? Ата-бабадан қалған мәңгілік мұра – қасиетті Жерді қорғап, бас көтерген азаматтарға жария түрде ризашылығын білдірген билік нақ сол азаматтарды екіжүзділікпен қылмыстық жауапқа тартты, өз қылмысын осылай бүркемеледі, ол азаматтар әлі күнге қапаста отыр.
Отанымызда көп дінді жүзден астам ұлт пен ұлыс тұрады деп дәріптеліп келеді. Тіпті саны саусақпен санарлықтай адамдардан тұратын кейбір ұлыстың өкілдері де тұтас халық есебінде ауызға алынады. Елімізде ұлтаралық қатынастардың бейбіт сипаты – бұл ең алдымен қазақ халқының кең пейілінің арқасы екенін билік айта бермейді, ұлттар мен ұлыстар өкілдері арасындағы ынтымақтастықты өзі қалыптастырып отырғандай сайрайды. Ал шындығы сол – биліктің езгісіне төзіп, арбауына көніп келе жатқан – нақ қазақ халқы. Басқа ұлттардың жомарт қазақ жерінде, елінде бейбіт өсіп-өнуі, гүлденуі нақ қазақ халқының құшағының кеңдігіне байланысты. Өзінің байырғы атамекенінде бейбіт тұрып жатқан қазақ халқы ешқашан да өзге ұлттардың құқықтары мен бостандықтары шектелуін және өзіне мемлекет құраушы негізгі ұлт ретінде әлдебір артықшылықтарды талап еткен емес.
Бастарына күн туып, қазақ жеріне бас сауғалап келген кезде, меймандостық танытқан қазақ халқы өзінің кеңпейіл тарихи қызметін өзге ұлттар мен ұлыстар өкілдері алдында міндет еткен емес. Биліктің көрмегенсінен кейбір ұлттар мен ұлыстар өкілдері осы жақсылықты ұмытып, қазаққа өктемдік жасай бастауы, қазақты жазғыруға бейілдік көрсетуі қазақ халқының орынды ашу-ызасын туғызды. Тек дүнгендермен қатығыс қана емес, басқа ұлттар өкілдерімен болған жанжалдардың бәрі қазақтарға олар тарпынан қорлау, намысқа тиу, зорлық-зомбылық, озбырлық жасау қайталана бергеннен кейін, дүнген қызын асқақтата әнге қосқан қазақтың төзімі шегінен шығуға мәжбүр болғаны ақиқат.
Қазір бүлік басылды, тергеу, тексеру, зерттеу амалдары жүріп жатыр. Бірақ болған жәйт себептерін зерттеп, терең қорытынды жасауға қоғамдық ұйымдар өкілдері тартылмай отыр. Қордайға барған қоғамдық комиссияның жұмыс істеуіне билік тарапынан кедергі жасалды. Қордай жанжалы жайлы мәселені қараған Қауіпсіздік кеңесінің кешеуілдеп өткен отырысы туралы БАҚ-тарда жарияланған хабарларға қарағанда, Қауіпсіздік кеңесі орын алған кезекті келеңсіз жағдайдың түбегейлі себептерін ашып бере алмады, не ол халықтан жасырылуда деп пайымдауға болады. Осылардың барлығы қазақ халқының еріксіз наразылығын тудырады.
Біздің бұл мәлімдемеміз болған жағдайларға берілетін бағаны толық қамти қоймайды, қалыптасқан ахуалды саралай келе біз, «Тәуелсіз бақылаушылар альянсы» билікке мынадай талаптар қоямыз:
- Қордай жанжалын тексеруге қоғамдық ұйымдардан құрылған комиссияның жұмыс істеуіне мүмкіндік берілсін;
- Әділет министрлігі «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» ҚР Конституциялық заңына өзгерістер енгізу туралы заң жобасын ұсынды. Ол Заң жобасында Қ. Тоқаевтың ҰҚСК отырысында айтқан депутаттардың кемінде 30 пайызы жастар мен әйелдерден құралатын болсын деген талабы ғана көзделіпті. Біз мұндай шолақ Заң жобасымен келісе алмаймыз, наразылығымызды білдіреміз;
- Ұлтаралық сипаты бар жанжалдар кезінде өзінің араласу құқығы шамалы, дәрменсіз ҚХА және жергілікті жерлердегі ассамблеялар таратылып, бұл ассамблеялар барша ұлттар мен ұлыстардың белсенді өкілдерін бүкіл Қазақстан халқының сайлауы арқылы қайта құрылсын;
- «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» заңда Қазақстан халқы ассамблеясынан Парламент Мәжілісіне 9 депутат сайлау тәртібі Ассамбля депутаттары ассамблеялар өкілдерінен құралған тізіммен партиялар тәрізді жалпы халықтық сайлауға түсу тәртібіне өзгертілсін;
- депутаттардың жартысы пропорциялық жүйе – партиялық тізімдермен, екініші бөлігі – округтер бойынша мажоритарлық жүйемен сайлансын;
- Сайлау туралы заңда сайлау үдерісіне тікелей қатысушы тарап ретінде тәуелсіз бақылаушылардың құқықтары кеңейтілсін, атап айтқанда, сайлау тағайындалғаннан, сайлау қорытындылары ресми жарияланғанға дейін, сайлау барысын Орталық сайлау комиссиясынан учаскелік сайлау комиссияларына дейін барлық деңгейде қадағалауға тәуелсіз бақылаушылардың еш кедергісіз жіберілуі заңмен бекітілсін, сайлау комиссияларының түрлі желеулермен тәуелсіз бақылаушыларды учаскелерден шығарып жіберуіне заңмен тыйым салынсын;
- Сайлау туралы заңда учаскелік сайлау комиссияларының құрамына бір ұжымнан, ұйымнан бір ғана өкіл сайлануы және бастық пен оған бағынышты адамдардың бір комиссияда болмауы белгіленсін;
- саяси партияларды тіркеу үшін қажетті мүшелерінің саны 20 мың адам емес, 1 мың адам болсын;
- саяси партиялардың сайлауда өту шегі тіптен алынып тасталсын немесе 1 пайыз ғана болсын;
- Бейбіт шерулер, Саяси партиялар, Сайлау туралы заңдарды пысықтауға құрылған жұмыс топтарына ол заңдарды парламент түпкілікті қабылдағанға дейін қатысу құқығымен оларға түбегейлі өзгерістер мен толықтырулар енгізуді талап етіп жүрген қоғамдық ұйымдардан қоғам белсенділері қатыстырылсын;
- Қазақстан Конституциясы 7-бабының орыс тілі мемлекеттік мәртебелі қазақ тілімен тең қолданылуын белгілейтін 2-тармағы алынып тасталсын;
- «Қазақстан Республикасындағы тіл туралы» заң қайта қабылдансын;
- Президенттікке үміткер ғана емес, парламент, мәслихаттар депуттаттығына, үкімет мүшелігіне, әкімдікке, мемлекетік қызметтерге үміткерлердің барлығы да мемлекеттік мәртебедегі қазақ тілін білуі міндеттелсін;
- мемлекеттік және жеке бала бақшалар тек мемлекеттік тілде тәрбие беретін болсын;
- «Тұңғыш Президент туралы», «Қауіпсіздік кеңесі туралы» заңдарға тиісті өзгерістер енгізілсін;
- елімізде саяси тұтқындар болмасын, қылмыстық баптар тағылғанымен қоғам шын мәнінде саяси тұтқындар деп танып отырған А. Арон, М. Боқаев, М. Жәкішев және басқа да ондаған азаматтар тез арада бостандыққа шығарылсын;
- Қытаймен жасалған келісім-шарттарда Қытай тарапы Қазақстанға әкелетін жұмыскерлер Қытайда тұрып жатқан қазақтардың есебінен құралуы көзделетін болсын.
«Тәуелсіз бақылаушылар қозғалысы» Республикалық қоғамдық бірлестігі.