біздің қоғамда әлі де жүріп тұр

Менің Парламент депутаты атанғаныма тура екі ай болды. Әзірге «қырып тастаған» ештеңем жоқ. Жаңа ортада қалыптасу, бұған дейінгі мен үшін «бөтен жерге» үйренісу кезеңі жүріп жатыр. Биліктің бюрократиялық болмысы ұзақ жылдар бойы сірескен, тапжылмастай болып орныққан ортасын бұзып-жаруға бейім мінезге бой беретін мүмкіндік те шектеулі.

Дегенмен, бұл ортаға қоғам қаншалықты сын көзбен қараса да, менің бір байқағаным – биліктің басқа бұтағында қалай екені маған әзірге айқын емес, бірақ Мәжілістің мәнісі халыққа қарайлас қалыпқа ауып бара жатқан сыңай танытады. Сұлбасы енді-енді нақтыланып келе жатқан осы өзгерістің бір пұшпағында жүргендіктен, маған келетін хаттар мен өтініштерде есеп жоқ. Барлығына бірдей мойын бұрып, тегістей жауап беру оңай емес екен.

Сондықтан Stan.kz порталында журналист Серікқазы Аязбаев жүргізген сұхбат пен төмендегі өлең жолдары менің бүгінгі жай-күйімді сездірер деген оймен оқырманға үшбу сәлем жолдап отырмын.

Ермұрат БАПИ

Парламентте не жаңалық, Шер-аға?

Ұлықбек Есдәулет

Парламентте не жаңалық, Ермұрат?

Қазағыңды мазалайды сан сұрақ.

Қымбатшылық қылқындырып халықты,

Ел жағдайы бара жатыр құлдырап.

Қазағыңның қал-жағдайын сұрама!

Құлдық сана жыққалы тұр ұраға.

Банктерде қарызы жоқ қазақ жоқ,

Борыш қалар ұрпағына мұраға.

Қудалаған сені талай Нұр-аға,

Хабарласып өзіңменен тұра ма?

Бар байлықты үлестіріп кетіпті-ау,

Күйеу, қыздар, туыс-жекжат, құдаға.

Парламентте не жаңалық, Ермұрат?

Үкіметке жолдаған едік бір сұрақ.

Әй, солардан жауап бола қоймас-ау,

«Қысқырмайтын» президентті де,

сен тұрмақ.

Парламентте не жаңалық, Ереке,

Тіл туралы болар қашан мереке?

Қазақ тілі сығалайды есіктен,

Кірмеге де, келімсекке келеке.

Парламентте не жаңалық, Ермұрат?

Баспанасыз қазағыңда жоқ тұрақ.

Шетел асып кетіп жатыр – қайтеміз,

Өз елінде өгей болып жас ұрпақ.

Парламентте не жаңалық, Ермұрат?

Қазақ қашан өзгелермен тең тұрат?

Былық қоғам, жемқор, ұры жайлаған,

Сұрай берсем, таусылмайды мың сұрақ.

Парламентте не жаңалық, Ермұрат?

 Аймұханбет БЕЙСЕМБЕКОВ

– Ермұрат аға, соңғы жаңалықтан бастайық, жақында депутат болдыңыз, енді бұрындары қоғамда өткір пікір білдіріп, өте белсенді едіңіз. Қазір Астанадасыз, Астананың атмосферасы қалай екен?

– Cоңғы кезде менде жаңа Қазақстан құруға қатысам, бір жақ шетіне шығысамын, елдік жұмыстың бір пұшпағын көтерісем деген оймен барып, елде өзгеріс жасаймыз деген бір ынта болды. Сол ынтамен Парламентке барған соң, қазір өзімнің өмірімде де өзгерістер болып жатыр. Бұрынғы тәуелсіз журналист, оппозициялық саясаткер, 25 жыл еркін жүрген адам бүгінде жаңа бір ортаға түскен соң, өзіңді бейімдеуге тура келетін жағдай бар. Өйткені бұрын алаңда атойлап жүрсек, қазір енді бұл саяси ортаның жағдайымен санасу керек, «ала қарға» болып жүруге тағы келмейді. Мәжілістің 98 депутатының арасында жалғыз өзің, қазақшалап айтқанда, далаңдап жүруге болмайды. Қалай болғанда да, бұл заң шығарушы билік орыны, ол жерде саған сырт көз мемлекеттік деңгейдегі салиқалы саясаткер ретінде қарайды, сондықтан қазір бейімделу үстіндеміз.

– Депутаттардың айлығы қанша екен?

– Мен енді депутаттың айлығын анықтап, кімдікі қанша екенін білмеймін. Өзімнің байқағаным, соңғы бір айдағы алған айлығыма қарағанда, 600 мың теңгенің маңайы екен.

– Астанада сізге 600 мың жете ме?

– Қалай болғанда да, өзіңнің жалақыңды елдегі жағдаймен салыстырып қарау керек. Мысалы, қазір халықта қиыншылық пен қымбатшылық заман, ал маған 600 мың жетпейді деп дабыра шығаратын жағдай емес. Біздің елдегі ең төменгі жалақы 70 мыңның төңірегінде болып тұрғандықтан, тағайындалған жалақыға мойынұсынып, оны лайықты түрде қабылдауымыз керек деп ойлаймын. Себебі біздің депутаттардың ғана емес, жалпы билікте жүрген лауазымгер чиновниктердің жалақысы халықтың әлеуметтік деңгейінің өсуімен бірге өсу керек. Мына жақта халық «битін сығып, қанын ішіп» жүрсе, Астанадағы чиновниктер миллиондап жалақы алып жататын болса, бұл біздің елдегі нағыз әділетсіздіктің көкесі болады.

– Халықтың ең төменгі айлығы 70 мың дедіңіз, депутаттың айлығы 600 мың екен, сізде кішкене бір ыңғайсыздық болмай ма?

– Ыңғайсыздық, әрине, ең төменгі жалақының мөлшеріне байланысты болады ғой. Бұл есептік көрсеткіштер үшін белгіленген норма. Ал енді жұмыс істеп жүрген адамдардың, күзетте немесе еден жуушылардың жалақысы сол 70 мың деп айта алмаймын, 100 мың теңгенің төңірегінде шығар, бірақ ол өте аз, әрине.

• «Ұлттық Қауіпсіздік комитеті төрағасының бірінші орынбасары Самат Әбіштің Қаңтардағы статус-құзіреті Кәрім Мәсімовтен кем емес болатын. Оның тіпті Назарбаевтың бауыры ретіндегі атағының өзі – бір құзірет. «Назарбаевтың інісі» дегеннің өзі – бір лауазым. Сондықтан Қаңтар оқиғасына байланысты оған таңылуы тиіс жаза түгілі, оның аты аталмай, тіпті тергеуге ілінбей қалғанының өзі, әрине, үлкен сұрақ тудырады.

Ал енді депутаттардың жалақысы 600 мың дегенде, меніңше, бұл жерде тек қана сол жалақының мөлшері әр депутаттың лауазымдық жауапкершілігіне байланысты болу керек деп ойлаймын. Егер депутатқа 150 мың теңге тағайындалса, одан мемлекеттік тұрғыдағы үлкен жауапкершілікті талап ете алмайсың ғой. Ол енді ертеңгі күні 150 мыңға күн көре алмайды да, басқа жақтан қосымша жұмыс іздеуге тура келеді, мемлекеттік жұмыс жайына қалады. Сондықтан мемлекеттік жауапкершілікті талап ету үшін, осындай (600 мың теңге – Ред.) деңгейде жалақы қойылуын мен айып деп санамаймын. Әрине, бұл енді жалпы әлемдік деңгеймен салыстырғанда, соншалықты әкетіп бара жатқан көп ақша емес, бірақ, меніңше, қанағатқа сай жеткілікті болуы керек.

– Депутат болғаннан кейін, әркім қоғамдағы, мемлекеттегі проблемалар мен жаңа ұсыныстарын айтып жатыр. Сіз қандай мәселе көтергелі отырсыз?

– Мен қазір ең бастысы – тиісті мемлекеттік органдар мен мекемелерге депутаттық сауалдар жолдап жатырмын. Оның үстіне қазір жаңа сессия басталып жатқандықтан, депутаттар тарапынан да көп мәселе айтылып жатыр. Мен қазір, соңғы 25 жыл көлемінде дейікші, Қазақстаннан ұрланған, заңсыз шығарылған, әділетсіздіктің салдарынан қымқырылған, тоналған қазынаны, халықтың байлығын қайтару жөніндегі мәселелерді көтерумен айналысып жүрмін. Бұл мен үшін ең бірінші кезектегі міндет болып тұр. Себебі қазір біз әділетті Қазақстан құрамыз десек, ең бастысы – осы әділеттіліктің бастауын, көзін көрсетуіміз керек. Қоғамның ат төбеліндей ғана бір бөлігі қымқырылған, ұрланған байлықтың, активтердің есебінен шалқып өмір сүрсе, елдегі қарайған халық кедейшілік күйін кешіп отыр. Соңғы ресми ақпаратқа қарағанда, Қазақстанда көрген күні кедейшіліктен төмен жарты миллионнан астам қайыршы бар. Сондықтан біз қазір елдегі әлеуметтік әділеттілікті қалыптастыру үшін, ұрланған, шетке шығарылған, офшорларға тығылған активтерді (ресми мөлшер бойынша 150–160 млрд доллардың төңірегінде) қайтару мәселесімен айналысуымыз керек. Бұл сома түгел 100 пайыз қайтып келеді деп ойламаймын, дегенмен негізгі үлкен бөлігі елге қайтуы керек.

– Яғни, Қазақстанда қайыршы көп дейсіз ғой?

– Біздің ресми статистиканың ақпараты бойынша, Қазақстанда 600 мың адам кедейлік деңгейден төмен өмір сүреді екен. Бізде кедейден төмен не бар? Қайыршылық қой! Бұл өте қорқынышты көрсеткіш. Мемлекеттік дәрежеде осыған байланысты арнайы бағдарлама қабылдауға түрткі болсам деген ойым бар.

– Кәрім Мәсімовке қатысты сот үкімі шықты, 18 жылға сотталды, хабардарсыз ғой?

– Әрине, хабардармын.Бірақ Кәрім Мәсімовтың сотымен Қаңтардың мәселесі жабылады деп ойламаймын.

Негізінде, ресми ақпарат бойынша, Кәрім Мәсімов Қаңтарды ұйымдастырушы, мемлекеттік төңкеріс жасаушы деген айыппен сотталды ғой. Әрине, Қаңтар оқиғасына оның қатысы жоқ деп айтуға болмайды, ол – осы қасіретке қатысты негізгі фигуранттардың бірі. Бірақ ол Қаңтар проблемасында ең басты тұлға емес. Ол – әрі кеткенде негізгі орындаушылардың бірі, билікті басып алуға ұмтылыс жасаса да, Қаңтар оқиғасын ұйымдастыруға шақыруға, жұмылдыруға әсер етуші адам болса да, ол орындаушылардың бірі ғана. Қаңтарға қатысты басты фигуранттар қалтарыста қалды.

Кәрім Мәсімов менің екі туып, бір қалғаным емес, мен оны қорғайын деп тұрған жоқпын. Әрине, оның кінәсі бар, жазықты. Бірақ дегенмен, біз Кәрім Мәсімовпен Қаңтардың қанды трагедиясын жауып тастай салсақ, ертеңгі күні әділеттілік болмайды, қырылған қаншама халық бар, оның қаны, көз жасы бар. Мәсімовты соттадық, 18 жыл бердік, осымен бітті деген әңгіме болмайды. Меніңше, болашақта, бәлкім, мемлекеттік немесе қоғамдық комиссия құру арқылы мұның анық-қанығын ашып, елге жеткізуіміз керек. Сол кезде ғана, бәлкім, Қаңтардың қансыраған жарасын сәл-пәл емдегендей болатын шығармыз.

– Кәрім Мәсімовтың бірінші орынбасары болған Самат Әбішевтің жазасыз қалғанын, жауапсыз қалғанын айтыпсыз. Ойыңыз әлі сол қалпында ғой, иә?

– Әрине! Ол – Ұлттық қауіпсіздік комитеті төрағасының бірінші орынбасары, барлық оперативтік, шұғыл істердің бәрі сол бірінші орынбасар арқылы жүзеге асады. Ал енді, шын ақиқатына келгенде, Самат Әбіштің Қаңтардағы статус-құзіреті Кәрім Мәсімовтен кем емес болатын. Оның тіпті Назарбаевтың бауыры ретіндегі атағының өзі – бір құзірет. «Назарбаевтың інісі» дегеннің өзі – бір лауазым. Сондықтан Қаңтар оқиғасына байланысты оған таңылуы тиіс жаза түгілі, оның аты аталмай, тіпті тергеуге ілінбей қалғанының өзі, әрине, үлкен сұрақ тудырады.

Бұл қалай? Ресми айыптау бойынша «КНБ» төрағасы Қаңтарды ұйымдастырады, оның қасында жүрген бірінші орынбасары мақұрым қалады. Бұл мүмкін емес. Сондықтан бұл жерде Кәрім Мәсімовтың қалқасында Самат Әбішті құтқарып қалу жөнінде әрекеттер жасалды деп ойлаймын. Қарапайым мысал: ұсақ-түйек фигуранттарды жеңіл-желпі баптармен соттады; Сатыбалды болсын, оның бір азын-аулақ дүниесі, алтыны, жері мемлекетке қайтты, ал арғы жағында оның орасан зор капиталы, активтері бар ғой. Ол неге тергелмеді? Бәрі «жабулы қазан жабуымен» қалды.

Сол сияқты халықтың көзін алдау үшін, Қайрат Боранбаевты құрбан қылды. Қайрат Боранбаевқа таңылған айыптың ар жағында Еуропадағы байлықтардың бәрі, активтері, ешқайсысы айтылған жоқ. Халықты бүйтіп алдарқату амалы жүрмейді. Алдампаздық саясат біздің қоғамда әлі де жүріп тұр.

– Қайрат Сатыбалды мен Қайрат Боранбаевтың құпиялары әлі толық ашылмаса, сонда бұл жеңіл-желпі, көзбояушылық болып шықты ғой?

– Иә, оларды жеңіл-желпі статьялармен соттау арқылы бұл арада халықты, қоғамды қалай да алдарқату мәселесі бар екенін сезуге болады. Себебі, мысалы, Қайрат Сатыбалдыдан қайтарылған Қазақстандағы активтері жөнінде айтар болсақ, қайтқан 300 млрд теңгенің көлемі ашық ақпаратта бар. Ал түптеп келгенде, ол сома миллиардтармен өлшенсе де, бұл теңге ғана ғой! Ал оның миллиардтаған долларға пара-пар активтері бар екені жөнінде ешқандай сөз жоқ. Тіпті оның ондай байлығы болмаса да, тексеру, тергеу арқылы арғы жағын қазу қажеттігі жөнінде айтылуы керек еді.

Билік тарапынан қылмыстық іске тартылып жатқан осындай азаматтардың қай елдерде тығылған байлығы бар? Сол жерлерге біз, мәселен, биліктің тарапынан, комиссия атынан халықтың ұрланған қаржысын іздеп, Еуропаның қандай елдеріне шықтық? Европалық өкіметтермен хабарластық, осындай зерттеу, тексеру мәселесі жүріп жатыр деген сияқты істер әлі басталған жоқ. Біз өзіміздің бергі жақта көрініп тұрған, қолға ұстауға болатын, жақын жердегі бірдеңелерді жиып-теріп әкелдік те, елге көз қылу үшін, екеуін соттап жібердік. Ал шын мәнінде арғы жақтағы миллиардтаған доллар қозғаусыз қалып отыр ғой.

Біз елдегі әділеттіліктің нақты орнауын президент Тоқаевтан талап етеміз. Ол кісінің өзінің де ниеті, ынтасы бар екенін, азды-көпті өзгерістер жасап жатқан талпынысын көреміз. Бірақ дегенмен, осы бағытта кібіртік бар. Өзгерістер өте баяу жүріп жатыр. Әлдекім елдегі саяси жағдайға бір кедергі келтіріп тұрған сияқты көрінеді де тұрады.

Осының бәрі – айналып келгенде, жасыратын түгі де жоқ, экс-президент Назарбаевтың атына келіп тірелетін жағдай. Сондықтан мен өзім ойлаймын: Назарбаев әзірге Қазақстанда тірі тұрған жағдайда елдегі көптеген мәселелерге әлі де сырттай араласуын қоймайтын сияқты. Қазір де биліктің әртүрлі сатысы мен деңгейінде оның адамдары отыр. Биліктің атқарушы аппаратында кезінде өзі өсірген көптеген кадрлар отыр. Үлкен кадрлық өзгерістер жоқ. Оның орта буын басқару деңгейінде отырған жақтастары бар. Ұрланған активтерді, жылыстатылған капиталды елге қайтару жөніндегі комиссияда да Назарбаев кезінде өзі өсіп-өндірген сол «күшіктер» жүр, мысалы. Сондықтан кадрлық тұрғыда терең өзгерістер болды деп әзірге айта алмаймын. Өзгерістердің басы енді ғана басталып жатыр.

– Жақында жаңаөзендіктер жұмыссыз қалып, Астанада шу шығарды. Бірақ сол 98 депутаттың ішінде сол жұмысшылармен кездесуге барған 3-ақ депутат екен. Оның біреуі – өзіңіз, Ринат Заитов және Мақсат Толықбай. Не дейді олар?

– Ереуілшілердің айтатыны – жалақы, еңбек дауы деген сияқты көптен, шынын айтқанда, 2011 жылдан бері шешілмей келе жатқан, жартыкеш шешілген проблема. Жаңаөзен мәселесін айтқанда, мұнайшылардың жалақысы ғана емес, көтерілген мәселеге сол жерде тұрған халықтың әлеуметтік жағдайы деңгейінен қарауымыз керек. Жаңаөзенде, мысалы, Қазақстанның басқа өңірлері сияқты көкөніс өспейді, жері сор, су жоқ, қу дала. Сондықтан үкімет ереуілшілер талабын тек жалақы тұрғысынан ғана емес, Жаңаөзен, Маңғыстау аймағының әлеуметтік мәселесін толық, үлкен бір мемлекеттік бағдарлама деңгейінде шешетін талаптар тұрғысынан қарауы керек. Мұнайшылар Астанаға келіп, шу шығарды, оларды алдамсыратып тарқатты, үкіметтің тарапынан айтылған уәдеге олар сенді, содан елдеріне қайтты деген сөз – ол тағы да көзбояушылық болады. Бұл бітеу жара ертеңгі күні қайтадан жарылады.

Жалпы, Жаңаөзен, Маңғыстау, Атырау – мұнайшылар елі Қазақстанда ең жайқалып тұратын өңір болуы керек қой. Бұл өңірлерді Дубаймен, Араб Әмірліктерімен салыстыруымыз керек. Қазақстанды асырап отырған, бюджеттің басым бөлігін беріп, қазынаны толтырып отырған өңірдің халқы сондай кедейшілік жағдайда өмір сүруі – шынында да сұмдық. Сондықтан мұндағы халықтың талабына байланысты мемлекеттік тұрғыда үлкен бағдарлама дайындау керек пе, әлде басқа да бір мемлекеттік құжаттың негізде шешудің жолын қарастыруымыз керек пе деп ойлаймын.

– Соңғы кездері әріптесіңіз Жигули Дайрабаев жиі сынға ілігіп жүр. Тіпті мандатынан айыру керек деген де түрлі пікірлер айтылып, халық жазғырып жатыр. Бұған қатысты не айтасыз?

– Бұл арадағы даулы мәселе азаматтың жеке шешіміне байланысты болуы керек. Ол кісі, егер де қоғамда айтылып жатқан сын-ескертпелер өзінің мандатын өткізуге қажет дейтін болса, сондай шешім қабылдайды. Ал егер мен балаларым үшін жауап бермеймін, олар әлдеқашан отау болған, өз алдарына жеке отбасы, әркім өзі жауап берсін деген тұрғыда шешімге келетін болса, онда ол кісінің ұстанымын жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан өзімнің әріптесіме «қоғам шулап кетті, мандатыңды тапсыр» деудің, оны жазғырудың реті жоқ. Меніңше, ол жеке азаматтық шешіммен жүзеге асатын мәселе болуы тиіс.

– Ермұрат аға, соңғы сұрақ, журналистерді көрсе ат-тонын ала қашатын депутаттарға қатысты не айтасыз? Сіз енді барлығына ашықсыз, кез келген тақырыпқа пікір білдіре аласыз.

– Егер де сен депутат болсаң, ал депутат деген қалай болғанда да – саясаткер, қалай десек те, сен халықтың атынан сайландың – ендеше қоғамға да, БАҚ өкілдеріне де ашық болуың керек. Сайлау қалай өтті дегеннің өзінде де, сен халықтың өкілі ретінде Парламентте отырсың. Сондықтан қоғамның атынан мәселе көтеріп, туындаған сұрақтарды депутаттарға жеткізіп жүрген журналистердің сұрағынан қашуға болмайды. Шамаң келсе, жауап беру керек. Егер тіпті жауап беруге мүмкіндігің, өрең жетпей жатса, оны да айту керек: «Бұл менің тақырыбым емес» деген сияқты. Бұл жерде депутат пен журналистің арасындағы, қоғам алдындағы жауапкершілік бірдей болуы керек деп ойлаймын.

– Жақсы, аға, сұхбат бергеніңізге рахмет!

• Stan.kz порталында жарияланған видеосұхбаттың газеттік мәтінін ықшамдап дайындаған Алма Жақсылыққызы – «D»