Назарбаевтың тіл саясаты ҚАЗАҚТЫҢ МЫСЫН БАСТЫ

Жұл­ды­зай ФОРТ:

•  «Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев елі­міз­де­гі оры­стіл­ді элек­то­рат пен Крем­ль­ге арқа сүй­еп, 30 жыл­дан астам Қаза­қстан­ды билеп отыр… Өзі мем­ле­кет­тік мін­дет­терін орыс тілін­де атқарға­ны­мен қой­май, қаза­қтар­ды орыс тілін­де сөй­ле­у­ге, қыз­мет көр­се­ту­ге мәж­бүр­лей­ді… Назар­ба­ев оры­стіл­ділер­дің құқы­ғын қаза­қтар­дың жоға­ры баға­лай­ты­нын көр­сет­ті, сөй­тіп шови­ни­ст­тер­ге дем беріп, оның тіл сая­са­ты қаза­қтар­дың мысын басты. Осы­дан кей­ін келім­сек­тер қаза­қ­ша­ны әрине керек қыл­май­ды!» — дей­ді қазақ тілінің таны­мал, жан­ке­шті жана­шы­ры Жұл­ды­зай Форт ханым өзінің «ДАТ»-қа бер­ген сұхбатында.

Иә, соңғы күн­дері Қаза­қстан­да «қазақ ұлт­шыл­ды­ғы» мен қазақ тіліне қар­сы науқан белең алды. Оның дем беру­шісі – ресей­лік Кремль бол­са, орын­да­у­шы­сы – ақор­да­лық қазақ билі­гі. Қаза­қтың ұлт­тық мүд­десін қорғап, әле­умет­тік желілер арқы­лы орыс шове­ни­стеріне қар­сы шыққан аза­мат­тар сотқа тар­ты­лу­да, оны­сыз да ойран салып тұрған орыс тіліне деген билік­тің жана­шыр­лы­ғы күше­ю­де. Қазақ пен қазақ тілін өз елі, өз жерін­де тық­сы­рған нақұрыс сая­сат­тың мән-мақ­са­ты не? Төмен­де жари­я­ла­нып оты­рған сұх­бат­та­су­дан осы сұраққа бірқы­ды­ру жау­ап алуға бола­ды деп ойлаймыз.

– Жұл­ды­зай ханым, Дәу­рен Аба­ев­тың қазақ пат­ри­от­та­рын тас ғасы­ры­на апа­рып тастаған «үңгір­де­гі ұлт­шыл­дық» деген сөзіне қаты­сты әле­умет­тік желінің қаза­қстан­дық сег­мен­ті «жары­лып» жатқа­нын білесіз. Сіз – жеке өзіңіз бұл «тасға­сыр­лық» теңе­уді қалай қабылдадыңыз?

– Шыным­ды айт­сам, мен Аба­ев мыр­за­ның бұл сөз­деріне таң қалған жоқ­пын. Өйт­кені ұлты­ның мүд­десін қорғаған Марғұлан Баран­бай, Данат Намаз­бай және Мей­рам Қана­пи­я­ны жаудай көріп, сот­тап жатқан билік­тен бұдан басқа не күту­ге болады?

– Сіз қалай баға­лай­сыз, бұл Аба­ев мыр­за­ның жеке пікірі ме, жоқ әлде ел пре­зи­ден­ті әкім­шілі­гі бас­шы­сы­ның бірін­ші орын­ба­са­ры­ның аузы­нан шыққан ресми ұста­ным­ның нұсқа­сы ма?

– Әрине, бұл Аба­ев мыр­за­ның жеке пікірі емес, бұл қазақ билі­гінің ресми ұста­ны­мын біл­діретін сөз. Нақты айтқан­да, Аба­ев Назар­ба­ев­тың тек қана рупо­ры ғой.

– Сарап­шы­лар­дың пікіріне қараған­да және өз аппа­ра­ты­ның бір бас­шы­сы айтқан «ала­у­ыз» сөз­ге пре­зи­дент Тоқа­ев­тың үн-түн­сіз қалға­нын еске алсақ, бұл қазақ билі­гі Ресей­ді «стар­ший брат» ретін­де мой­ын­даған түрі ме, жоқ әлде басқа бір сиг­нал­дың бел­гісі ме?

– Бұл жер­де қазақ билі­гі Ресей­ді кеңес зама­нын­да қалып­тасқан «стар­ший брат» ретін­де мой­ын­даға­нын әлі де жалға­сты­рып келеді деп айтқан жөн. Оның үстіне, орыс тілінің доми­нант­ты­ғын сақта­удың ама­лы, басқа ештеңе емес!

– Әле­умет­тік желі­де­гі жеке­ле­ген кон­тент­тер­ге ден қоя­тын бол­сақ, қазақ ұлт­шыл­ды­ғын басып-жан­шу­дың түп­нұсқа идея авто­ры экс-пре­зи­дент Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев деген пікір бар. Бұл ойдың аста­ры да негіз­сіз емес сияқты, мәсе­лен, оның кез-кел­ген оты­рыс-жиын­ды орыс тілін­де жүр­гі­зетінін былай қой­ған­да, отба­сы тұта­стай оры­стіл­ді. Дариға Назар­ба­е­ва­дан басқа­ла­ры қазақ тілін тіп­ті тұр­мыстық тұрғы­да жары­тып білмейді…

– Өкініш­ке орай, бұл сөз­дер­дер­дің жаны бар, өйт­кені еге­мен­ді­гі­мізді қай­та­рып алға­ны­мы­зға 30 жыл бол­са да, әлі де ана тілі­міз өгей бала­ның күй­ін кешу­де. Осы­ның негізін­де қаза­қтар өз ота­нын­да күн­де дис­кри­ми­на­ци­яға ұша­ра­уы қалып­ты жағ­дай­ға айнал­ды: әле­умет­тік желі­де осы сөз­дерім­ді рас­тай­тын бей­не­жа­з­ба­лар толып жүр.

Кем деген­де, мек­теп­те 11 жыл қазақ тілін оқыт­са да, оры­стар­дың көбі қазақ тілін біл­гісі кел­мей­ді, қаза­қтарға мем­тіл­де қыз­мет көр­сет­пей­ді, шови­ни­стер­ге қаза­қ­ша сөй­ле­сең, құбы­жы­қты көр­ген­дей, есірік­тері ұстап, жан­жал шыға­рып, балағат­тап, поли­ция шақы­ра­ды. Оларға басқа ұлт өкіл­дері елік­теп, олар да қазақ тілін үйреніп, сөй­ле­уден бас тартады.

Бір сөз­бен айтқан­да, оры­стіл­ділер­дің басым бөлі­гі олар­дан қаза­қ­ша ақпа­рат пен қыз­мет талап етуді қыл­мыс көреді, ал өздері ұял­май қаза­қтар­дан орыс­ша сөй­ле­уді және орыс тілін­де қыз­мет көр­се­туді талап ете­ді. Ал негізін­де, қаза­қтар­дан өз жерін­де бөтен орыс тілін­де сөй­ле­уді талап ету – бұл нағыз қыл­мыс! Өйт­кені бұл Кеңес одағы­нан келе жатқан, қаза­қтар­ды оры­стан­ды­ру сая­са­ты­ның жалға­сы. Халы­қа­ра­лық нор­ма­ларға сәй­кес, бұн­дай іс-әре­кет­тер нацизм­ның ныша­ны болып табы­ла­ды және де осы негіз­де айып­тап, сот­та­удың пре­цен­ден­ті бар. Мыса­лы, Нюрн­берг про­цесін­де наци­ст­тер­ге тағы­лған айып­тар­дың біре­уі сла­вян ұлт­та­рын гер­ма­ни­за­ци­я­лау болды.

– Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев пен Қасым-Жомарт Тоқа­ев­тан бастап, кез кел­ген мүй­ізі қарағай­дай шен­ділер­дің бала­ла­ры негізі­нен қазақ тіліне шорқақ. Мүм­кін тіл­ді шегеріп оты­рған сыр­тқы ықпал емес, өзі­міздің мем­ле­кет бас­шы­ла­ры шығар? Өйт­кені қазақ тілі үстем­дік құрған мем­ле­кет­те олар­дың мем­ле­кет­тік тіл­ді мең­гер­ме­ген бала­ла­ры «екін­ші сорт­ты» адам­да­ры болып қалу қау­пі­нен қорқа­тын сияқты. Ал бұл реак­ция олар­дың ел бас­шы­лы­ғын­да оты­рған әке­леріне әсер етпей қоюы мүм­кін бе?

– Бірін­ші­ден, қазақ билі­гі іс жүзін­де әлі де баяғы Ресей­дің отар­лық әкім­шілі­гі болып табы­ла­ды. Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев елі­міз­де­гі оры­стіл­ді элек­то­рат пен Крем­ль­ге арқа сүй­еп, 30 жыл­дан астам Қаза­қстан­ды билеп отыр. Екін­ші­ден, өздеріңіз айтқан­дай, Назар­ба­ев пен Тоқа­ев мыр­за­лар­дың ұрпақта­ры­ның ана тілі – орыс тілі. Ертең қазақ тілі жалғыз ресми қол­да­ны­ста бол­са, олар­дың мем­ле­кет­тік тіл­ді мең­гер­ме­ген бала-шаға­ла­ры бәсе­ке­ге қабілет­сіз болып қала­ды. Ешкім мәң­гі емес, Назар­ба­ев пен Тоқа­ев та кәдім­гі пен­де­лер, олар о дүни­е­ге аттанған­да, аталған жайт­та, олар­дың ұрпақта­ры елді билей алмай­ды. Осын­дай жағ­дай­лар­ды түсіне оты­рып, әрине олар орыс тілін қорғап, оның қол­да­ну аясын кеңей­ту­ге үзін­ді-кесін­ді қар­сы. Сол себеп­тен қазақ тілінің жана­шыр­ла­рын өздерінің жеке жауы ретін­де санайды.

Қазір елде кем деген­де 75% қазақ бар, биыл жаңа туған нәре­сте­лер­дің 80 пай­ы­зы – қаза­қтар. Және де Аба­ев­тың Қаза­қстан аза­мат­та­ры­ның 90%-ы орыс­ша біледі деген­ге күмәнім бар. Өйт­кені Өске­мен­ге шалғай ауыл­дар­дан кел­ген қаза­қтар­дың көбі орыс­ша біл­мей, қыз­мет ала алмай, қина­лып жүр­генін мен күн­делік­ті өмір­де талай рет байқадым.

Ал оры­сы көп облы­ста осын­дай бол­са, тұрғын­дар­дың 70–90 пай­ы­зын қаза­қтар құрай­тын оңтүстік, батыс аймақтар­да орыс­ша­ны түсін­бей­тін қаза­қтар­дың саны қан­ша десеңіз­ші? Және де тек ана тілін білетін қаза­қтар­дың саны күн­нен күн­ге артып келеді. Әрине, өз ота­нын­да бөтен тіл­ді біл­мей қиналған соң, олар­дың осын­дай жағ­дай туын­да­тып оты­рған билік­ке нара­зы­лы­ғы да қарқын­дап артып жатыр. Бұны қазақ тілінің жағ­дайы жай­лы бей­не­жа­з­ба­лар­дан, желі­де­гі мақа­ла­ларға жазы­лған ком­мен­та­рий­лар­дан бай­қа­уға бола­ды. Бұлай бара бер­се, жері­міз үшін көтеріл­ген­дей, бір күні ана тілі­міз үшін де қаза­қтар көше­ге шығады.

Билік осын­дай­да «нұр­бот­тарға» ұлт жана­шыр­ла­ры­на қар­сы ком­мен­та­рий­лар жазғы­за­ды, сөй­тіп қаза­қтар­ды бір-біріне айдап салып отыр. Бұл – қалып­тасқан жағ­дай­ды тек одан сай­ын шие­лен­діреді, одан да сол «нұр­бот­тарға» төленіп жатқан ақша­ны қазақ тілін дамы­туға жұм­саған жөн емес пе?

– Жал­пы алған­да, біздің елде қалып­тасқан жүй­елі ұлт­шыл­дық, ресей­лік шови­низм­ге қар­сы тұтасқан қоғам­дық көзқа­рас бар деп ойлай­сыз ба?

– Бұрын қаза­қтар­дың басым бөлі­гі ана тілі аясы­ның тар­лы­ғын, орыс тілінің басым­ды­ғын, өз жерін­де тұрып, оры­старға солар­дың тілін­де сөй­ле­уді заң­ды құбы­лыс сияқты қарай­тын. «Орыс қой, одан неге қаза­қ­ша сөй­ле­уді талап етесің?» – деген сұрақтар жиі кез­де­сетін. Бірақ соңғы жыл­да­ры ұлт жана­шыр­ла­ры­ның арқа­сын­да қаза­қтар­дың ұлт­тық сана­сы өсіп, өз ота­нын­да ана тілін­де сөй­леп қана қой­май, орыс және басқа ұлт аза­мат­та­ры­нан да қазақ тілін­де қыз­мет көр­се­туді талап ету­ге құқы­ғы бар екенін түсініп, оны іске асы­ра бастады.

Ресей­лік шови­низм­ге қар­сы тұтасқан қоғам­дық көзқа­рас қазір қазақ ұлтын­да қалып­та­сты. Оған Лимо­нов, Жири­нов­ский, соңғы жылғы Нико­нов, Федо­ров, При­ма­ко­втар­дың жері­мізді тар­тып алуға дәмелі екенін айтып, қазақ билі­гіне ұлт­шыл­да­ры­ң­ды тиы­ң­дар деп, құлға ескерт­кен­дей, бұй­ы­ра сөй­леп, қоқаң-лоқы көр­сет­кен­дері, қазақ билі­гі оларға мар­дым­ды жау­ап берудің орны­на, ұлт мүд­десін қорға­у­шы­лар­ды қуда­лап, сот­та­уы себеп­кер бол­ды. Ақор­да билі­гі аталған іс-әре­кет­тері­мен қаза­қтар­ды қорқы­тып, өз құқын қорға­уға қауқар­сыз болып, кеңес дәуірі кезін­де­гі­дей, оры­стар­ды ақ қожай­ын­дар­дай көріп, оларға бағы­ны­шты болуын көз­деп отыр.

Өкініш­ке орай, елі­міз­де жүй­елі ұлт­шыл­дық енді ғана қалып­та­сып келе жатыр. Осы­ны бай­қаған Ресей сая­сат­кер­лері бай­ба­лам салып, қазақ билі­гі­нен оның көсе­гесін көгерт­пей, тамы­рын жұлып таста­уға әлсін-әлсін бұй­ы­рып отыр. Өйт­кені олар Қаза­қстан­да жүй­елі ұлт­шыл­дық қалып­тас­са, қаза­қтар орыс әле­мі­нен, Кремль­дің ықпа­лы­нан бір­жо­ла­та шығып кететінін сезеді. Ал бұл басқа да Орта Азия мем­ле­кет­терінің Ресей­ден алы­ста­уы­на ықпал ете­ді. «Шовик­тер» осы­ны біліп отыр.

– Отыз жыл тәу­ел­сіздік­те Қаза­қстан­да мем­ле­кет­тің тілі мүш­кіл болуы­ның шынайы және басты себебі неде деп ойлайсыз?

– Бұның бәрі Назар­ба­ев­тың теріс сая­са­ты­ның жемістері – өзі мем­ле­кет­тік мін­дет­терін орыс тілін­де атқарға­ны­мен қой­май, қаза­қтар­ды орыс тілін­де сөй­ле­у­ге, қыз­мет көр­се­ту­ге мәж­бүр­лей­ді. 2016 жылы Назар­ба­ев: «Кто позволил?…Если граж­да­нин обра­тил­ся на рус­ском, зна­чит ответ дол­жен быть предо­став­лен на рус­ском! Того, кто так отве­ча­ет на казах­ском, тому кто спра­ши­ва­ет на рус­ском, того уво­лить пока­за­тель­но!» – деген соң, қазақ тілінің жағ­дайы тіп­ті күр­де­леніп кет­ті. Өйт­кені Назар­ба­ев оры­стіл­ділер­дің құқы­ғын қаза­қтар­дың жоға­ры баға­лай­ты­нын көр­сет­ті, сөй­тіп шови­ни­ст­тер­ге дем беріп, оның тіл сая­са­ты қаза­қтар­дың мысын басты. Осы­дан кей­ін келім­сек­тер қаза­қ­ша­ны әрине керек қылмайды!

Және де жуы­ққа дей­ін Назар­ба­ев Қаза­қстан­да орыс тілі – ұлта­ра­лық қаты­нас тілі деген жалған ұғым­ды наси­хат­тап кел­ді. Ал іс жүзін­де орыс тілінің сон­дай ста­ту­сы жай­лы 1993 жылғы ҚР Кон­сти­ту­ци­я­сын­да нор­ма болған, бірақ 1995 жылы жаңа Кон­сти­ту­ция қабыл­данған­да ол нор­ма жойылды.

Бұл тура­лы 1991 жылы 16 жел­тоқ­сан­да қабыл­данған “Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның мем­ле­кет­тiк тәу­ел­сiздi­гi тура­лы” ҚР Кон­сти­ту­ци­я­лық Заңы­ның 6‑шы бабын­да былай деп жазы­лған: «Тари­хи тағ­дыр ортақ­та­сты­ғы қазақ ұлты­мен бірік­тір­ген Рес­пуб­ли­ка­ның бар­лық ұлт­та­ры­ның аза­мат­та­ры Қаза­қстан­ның бiр­тұ­тас халқын құрайды…».

Қазақ тілін­де «нация» мен «этнос» ұғым­да­ры бір «ұлт» деген сөз­бен ауда­ры­ла­ды, менім­ше сол «нация» деген сөзді ана тілі­міз­ге енгі­зу қажет, сөй­тіп аталған нор­ма­ны «Тари­хи тағ­дыр ортақ­та­сты­ғы қазақ НАЦИ­Я­сы­мен бірік­тір­ген Рес­пуб­ли­ка­ның бар­лық ұлт­та­ры­ның аза­мат­та­ры Қаза­қстан­ның бiр­тұ­тас халқын құрай­ды…» – деп өзгер­ту керек. Сон­да қазақ халқы­ның елі­міз­де­гі мем­ле­кет құру­шы ұлт екені ескертіледі.

Бірақ орыс нұсқа­сын­да елі­міз­де қазақ ұлты бар екен­ді­гі айқын көр­стетіл­ген: «Граж­дане Рес­пуб­ли­ки всех наци­о­наль­но­стей, объ­еди­нен­ные общ­но­стью исто­ри­че­ской судь­бы с КАЗАХСКОЙ НАЦИЕЙ, состав­ля­ют вме­сте с ней еди­ный народ Казах­ста­на…». Осы себеп­тен Қаза­қстан­да ұлта­ра­лық араз­дық туғы­зу мүм­кін емес, өйт­кені елі­міз­де бір ғана қазақ ұлты бар, басқа аза­мат­тар диас­по­ра әлде этниқа­лық топ­тар­дың өкіл­дері. Яғни этно­са­ра­лық араз­дық жай­лы ғана айтуға болады.

– Ал біз­де­гі наси­хат­та­лын мем­ле­кет­тік ұғым келесі­дей: Қазақ тілін жұм­сақ сая­сат­пен енгі­зу қажет, әйт­пе­се Укра­и­на­дағы жағ­дай қай­та­ла­нып кетуі әбден мүм­кін. Осы ұста­ным­ды сіз қан­ша­лы­қты дұрыс деп баға­лай­сыз және дон­ба­стық қауіп қан­ша­лы­қты қатерлі?

– Қазақ тілін жұм­сақ сая­сат­пен енгі­зу қажет деген желе­умен еге­мен­ді­гі­мізді қай­тарға­ны­мы­зға бақан­дай 30 жыл бол­са да, билік әлі де орыс тілінің басым­ды­ғын қам­та­ма­сыз ету­де. Іс жүзін­де жоға­ры­да айты­лған­дай, Назар­ба­ев пен Тоқа­ев өздерінің оры­стіл­ді ұрпақта­ры­ның мүд­десін қорғап отыр, сол себеп­тен «Укра­и­на­дағы жағ­дай қай­та­ла­нып кетуі әбден мүм­кін» деп, қаза­қтар­ды ана тілі үшін күре­спе­сін деп қорқытады.

Кеңес Одағы ыды­раған кез­де жұм­сақ сая­сат орын­ды бол­ды, өткені ол кез­де елде­гі қаза­қтар­дың үлес сал­мағы оры­стар­дан 3% ғана артық еді. Ал 2014 жылы Ресей Укра­и­наға шабуыл жасаған­да, қаза­қтар­дың саны оры­стар­дан үш есе артық бол­ды. Сол кезді пай­да­ла­нып, Кон­сти­ту­ци­ядан 7 бап­тың орыс тілі жай­лы 2‑ші тар­мағын алып тастау керек еді. Деген­мен әлі де кеш емес, өйт­кені қазір Ресей санк­ци­я­лар­дың астын­да қалып, эко­но­ми­ка­лық аху­а­лы нашар­лап, орыс халқы билі­гіне нара­зы – оған соңғы кез­де­гі Путин­ге қар­сы ауқым­ды митинг­тер дәлел.

– Ал «орыс әле­мін» қорғау мақ­са­ты­мен, Ресей Укра­и­на­ның шығы­сын басып алған­дай, Қаза­қстан­ның сол­түстік және шығыс аймақта­ры­на қауіп төнеді деген пікір­ге қаты­сты не айтар едіңіз?

– Ресей қазір Қаза­қстанға шабуыл жасай алмай­ды, өйт­кені екі май­дан­да соғы­суға күші жет­пей­ді. Және де ондай жағ­дай­да Ресей­ге баты­стық санк­ци­я­лар күшейе түсіп, эко­но­ми­ка­сы одан сай­ын құл­ды­рай­ды. Ал бұн­дай жағ­дай орыс халқы­ның көтеріліп, Пут­ин­ді тақтан тай­ды­рып, КСРО сияқты РФ-ның ыды­рап кетуіне әке­луі мүмкін.

Ресей сая­сат­кер­лері осы­ны біліп, қаза­қтар­дың ұлт­тық сана­сы­ның өсіп, өз мүд­де­лерін қорғап, ана тілін алға жыл­жы­ту үшін күресіп жатқа­ны қат­ты алаң­да­тып отыр. Бірақ бұл үрдісті күшпен тоқта­та алмай­ты­нын біл­ген соң, тек есірі­гі ұстап, біздің оры­сқұл билік­ке ақы­рып: «Нацик­та­ры­ң­ды тиы­ң­дар!» – деп бұй­ы­рып жатыр.

Ал Назар­ба­ев тек өз мүд­десін ойлаған соң, Крем­ль­ге бағы­нып, оның бұй­ры­қта­рын орын­дап, ұлт­шыл­дар­ды жан­шып, қуда­ла­уда. Қазір ұлт жана­шыр­ла­ры Марғұлан Боран­бай, Данат Намаз­бай жене Мей­рам Қана­пи­я­ны ұлта­ра­лық араз­дық туғы­зды және билік­ке қар­сы шықты деп, сот­тап жатқа­ны­мен қой­май, оған қоса Евге­ний При­ма­ко­втың үнде­уі­нен кей­ін, тіл жана­шы­ры Қуат Ахмет­ті қуда­ла­уды бастал­ды. Бұл – ел билі­гі мем­ле­кет­тік мүд­де­ге, мем­ле­кет­тік қазақ тіліне қар­сы деген­ді білдіреді!

Қаза­қстан­ның адам құқы­қта­ры жөнін­де­гі өкілі Эль­ви­ра Ази­мо­ва «Тіл пат­руль­дерінің» іс-әре­кет­тері қыл­мыс деп айып­та­ды. Омбуд­сву­мен­ның сөзіне сен­сек, Қаза­қстан­да орыс тілі ұлта­ра­лық қаты­на­сқа арналған ресми тіл екен, ал жоға­ры­да айты­лған­дай, іс жүзін­де орыс тілі ешқан­дай ста­тусқа иә емес. Жари­я­лаған пікірі­мен Эль­ви­ра ханым өзінің сая­си сау­ат­сызды­ғын және де тек оры­стіл­ділер­дің мүд­десін қорғай­ты­нын, ал қазақ халқы­ның күн­делік­ті линг­во­дис­кри­ми­а­ци­яға ұшы­рап, құқы­қта­ры тап­та­лып жатқа­ны оның жаны­на бат­пай­ты­нын көр­сет­ті. Сон­да қазақ мем­ле­кетінің қазы­на­сы­нан жалақы алып оты­рған шене­унік өз ұлты­ның мүд­десіне қар­сы шығып, Ресей­дің мүд­десін қорға­са, ол қазақ ұлты­ның жауы ғой!

– Қаза­қстан­да тұра­тын бар­лық аза­мат­тар, мәсе­лен Аме­ри­ка мен Фран­ци­ядағы сияқты, ұлты­на қара­ма­стан өздерін «мен – қаза­қстан­ды­қ­пын», «мен – қаза­қ­пын» деп атап, қаза­қ­ша сөй­леп кететін заман туа ма, әлде бұл бүгін­гі жағ­дай­да уто­пия ма?

– Бұн­дай заман туу үшін, ел билі­гіне ұлт­шыл­дар келуі қажет. Соңғы бес жыл­да ұлт жана­шы­ла­ры­ның арқа­сын­да қаза­қтар­дың сана­сы таны­ма­стай өзгер­ді: мен ана тілі­мізді наси­хат­тау мақ­са­тын­да 2016 жылы Фейс­бук­ке тір­кел­генім­де, қаза­қтар пост­та­ры­ма «лүпіл» басуға қорқа­тын еді. Басым бөлі­гі ФБ-дағы жеке каби­неті­ме кіріп, қол­дау хабар­ла­ма жаза­тын. Ал қазір шови­низм­ге қар­сы пікір­лерін, билік­ке нара­зы­лы­лы­ғын ашық жари­я­лап жүр.

Қан­ша деген­мен, Назар­ба­ев мәң­гі емес, мак­си­мум он жыл­дан кей­ін ұлт жетек­шілері ұлт­жан­ды қаза­қтар болып, көп ұза­май Қаза­қстан­ның бар­лық аза­мат­та­ры ұлты­на қара­ма­стан өздерін «мен – қаза­қ­пын» деп атай­ты­ны­на мен кәміл сенімдімін.

– Айт­пақ­шы, әлем­желіні жарған «Тіл пат­рулі» иде­я­сын ел ішін­де іс жүзін­де бірін­ші бастаған және тұрақты жүр­гізіп келе жатқан ұлт­жан­ды­лар – Руза Бей­сен­бай­те­гі еке­уіңіз. Сіз қалай ойлай­сыз, осы про­це­сті елде жап­пай жүр­гі­зу керек пе?

– Мен ешқа­шан әдейі тіл пат­руль рей­дін жасаған емес­пін, тек жүр­ген жерім­де қазақ тілін­де ақпа­рат пен қыз­мет талап ете­мін. Руза апай да солай жасай­ды деп ойлай­мын. Бірақ мен «Тіл пат­рулі» иде­я­сы­ның авто­ры Қуат Ахмет­ті, оны бел­сен­ді жүзе­ге асы­рып жүр­ген тіл жана­шыр­ла­рын қос қол­дап қолдаймын!

Әрине, «Тіл пат­рулі» акци­я­сы бүкілқа­за­қтық үрдіс­ке айна­лып, әр қазақ осы іс-шараға қаты­суы керек – сон­да ғана ана тілі­міз өз тұғы­ры­на қонып, Қаза­қстан­да нағыз еге­мен­дік орнайды.

2018 елі­міз­де «Нұр отан» пар­ти­я­сы­ның ұсы­ны­сы­мен «Мені­мен қаза­қ­ша сөй­лес» мерзім­сіз акци­я­сы бастал­ды деп хабар­ланған, ал сон­да неге қазақ тілін наси­хат­тап жүр­ген «Тіл пат­рулі» бел­сен­ділерін билік қудалайды?

– Мем­ле­кет­тік орган­дарға «қазақ тілін­де қыз­мет ала алма­дым» деген шағым­да­ры­ңыз әдет­те қан­дай нәти­же­мен аяқта­лып жүр?

– Мен осы мәсе­ле­ге қаты­сты жүз рет­тен аса шағым­дан­дым, про­ку­ра­ту­раға бір­не­ше рет ары­здан­дым, бірақ оның қыз­мет­кер­лері ары­зым­ды Тіл­дер­ді дамы­ту басқар­ма­сы­на жіберді.

Менің­ше, осы еге­мен­ді­гім­дізді қай­та­рып алған отыз жыл­да қаза­қтар­дың құқы­қта­рын күн­де тап­тап жүр­ген шови­ни­ст­тер мен мәң­гүрт­тер­дің біре­уі де жау­а­пқа тар­ты­лып, айып­пұл төле­ген жоқ. Ал оры­стіл­ділер орыс тілін­де қыз­мет көр­сет­пе­ді деп, желі­де негіз­сіз, жалған бай­ба­лам сал­са, олар­дан шағым түс­пе­се де, про­ку­ра­ту­ра дереу жағ­дай­ды аны­қтай бастайды.

Менің шағым­да­рым­нан кей­ін, ШҚО Тіл­дер­ді дамы­ту басқар­ма­сы­ны­ның қыз­мет­кер­лері оқиға орын алған меке­ме­лер­ге барып, тіл тура­лы заң­на­ма­ны түсін­діреді, қазақ тілі кур­сы­на қаты­суға шақы­ра­ды, бұның өзі аза­мат­тар­дың түсінік­терін өзгертеді.

Әдет­те мен линг­во­дис­кри­ми­на­ция жай­лы ары­зда­рым­ды оқиға орын алған меке­ме­лер­дің бас­шы­ла­ры­на да жол­дай­мын және де бей­не­жа­з­ба­ла­рым­ды Фей­бук­тағы парақ­шам мен Уoutube желісін­де­гі «Анти­шо­вик. Анти­мәң­гүрт» атты арна­ма жари­я­лап, резо­нанс түды­руға тыры­са­мын. Соның нәти­же­сін­де талай мәң­гүрт­тер мен шови­ни­ст­тер жұмыстан не өздері кетіп, не бас­шы­лы­қта­ры­ның бұй­ры­ғы­мен кету­ге мәж­бүр бол­ды. Олар­дың орын­да­ры­на қазақ-орыс тіл­дерін мең­гер­ген білім­ді қаза­қтар кел­ді. Сөй­тіп, он жыл­дар бойы күресім­нің арқа­сын­да Өске­мен қала­сын біраз қаза­қы­лан­дыр­дым десем болады.

– Бәре­кел­ді! Деген­мен, тара­тып айтай­ы­қ­шы, сіздің ойы­ңыз­ша, қазақ билі­гі неге сепа­ра­тист-шови­ни­ст­тер­ге өте жұм­сақ көз-қарас­та, ал керісін­ше, мем­ле­кет­тік мүд­дені қорғап жүр­ген ұлт­шыл­дар­ды аяу­сыз қудалайды?

– Мен өзім шовин­ст­тер­мен күресім үшін үш рет сотқа тар­тыл­дым, екі рет айып­ты деп табыл­дым, үшін­ші рет тағы да сот­та­мақ­шы болған­да, депу­тат­тар Қазы­бек Иса және Берік Бей­сен­бин­нің арқа­сын­да аман қал­дым. Екі рет әкім­шілік іс бол­ды, үшін­ші рет ҚР ҚК 108 бабы бой­ын­ша, әкім­шілік құқық бұзу­шы­лық деп айыптады.

Сон­да шови­ни­ст­тер­дің сөзін сөй­леп, оларға жалған сот-меди­ци­на­лық сарап­та­ма жасап беріп, негіз­сіз менің үстім­нен іс қозғап, сот­тап жур­ген – қазақ поли­цей­лері мен соттары.

Осы оқиға­лар­да шови­ни­ст­тер­ді бел­сен­ді жақтаған бұры­нғы учас­келік поли­цей Еділ Базиол­да­но­вич Аса­но­втың және сот Қай­рол­ди­на Гүл­на­ра Көк­пект­нов­на­ның (аты-жөн­дерін әдейі – өздері қалай жаз­са, солай атап отыр­мын) үстері­нен шағын­дан­дым. Аса­нов жоғарғы шен­ді туы­сы­ның арқа­сын­да жаса­сыз қал­ды, ал Қай­рол­ди­на мені сот­таған­нан кей­ін, бір жыл өтпей, пара­мен ұста­лып, бес жылға бас бостан­ды­ғы­нан айырылды.

Әле­умет­тік желі­де шови­нист-сепа­ра­ти­ст­тар ауы­зда­ры­на кел­генін айтып, қаза­қтар­ды балағат­тап, дис­кри­ми­на­ци­я­лап, ұлт­тық ар-намыста­ры­на тисіп, қазақ жеріне дәмелі екен­дерін айтып жүр. Елі­міз­де тіп­ті Федо­ро­втың «НОД» (наци­о­наль­ное осво­бо­ди­тель­ное дви­же­ние – ред.) сияқты сепа­ра­ти­ст­тық ұйым­ның фили­ал­да­ры да еркін жұмыс істеп жатыр. Бірақ билік олар­ды жау­а­пқа тарт­пай­ды, өйт­кені Назар­ба­ев кеңес дәуірі­нен қалған ком­му­нист, оны лау­а­зы­мы­на тағай­ын­даған және қол­дап оты­рған Кремль бас­шы­ла­ры. Сол себеп­тен Назар­ба­ев оларға қар­сы шыға алмайды.

– Қазақ тілі заң­мен жет­кілік­ті қорғалған ба, оны өз тұғы­ры­на қон­ды­ру үшін заң­на­маға қан­дай өзгерістер енгі­зу қажет деп ойлайсыз?

– Қазір­гі таң­да қазақ тілі заң­мен жет­кілік­ті қорғалған жоқ, өйт­кені қазақ тілін білу Қаза­қстан аза­мат­та­ры­на мін­дет­тел­ген емес – ол тек борыш қана. Яғни оны орын­дау әркім­ның өз еркін­де: 1997 жылғы 11 шiл­де­де­гі № 151‑I «Тiл тура­лы Заңы­ның» ҚР заңы­ның 4‑ші бабын­да «Қаза­қстан халқын топ­та­сты­ру­дың аса маңы­зды фак­то­ры болып табы­ла­тын мем­ле­кет­тiк тiл­дi мең­ге­ру – Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның әрбiр аза­ма­ты­ның пары­зы» деп жазы­лған. Мін­деті емес!

Кон­сти­ту­ци­я­ның 7‑бабының бірін­ші тар­мағын­да «Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сын­дағы мем­ле­кет­тік тіл – қазақ тілі» деп жазы­лға­ны­мен, ол мем­ле­кет­тiк тiл ретін­де елі­міздің бүкiл аумағын­да қоғам­дық қаты­на­стар­дың бар­лық сала­сын­да қол­да­ны­ла­ды деп жазылмаған.

Ондай нор­ма ҚР Тiл тура­лы Заңын­да бар, бірақ бұл заң Кон­сти­ту­ци­ядан дәре­же­сі төмен болған соң, аталған нор­ма­ның күші кей­ін­нен қабыл­данған нор­ма­лар­мен жой­ы­лып тұр. Өйт­кені Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның 2016 жылғы 6 сәуір­де­гі № 480‑V ҚРЗ «Құқы­қтық актілер тура­лы Заңы­ның» 12 бабы­ның 3‑ші тар­мағы былай дей­ді: «Бір нор­ма­тив­тік құқы­қтық актінің неме­се бір дең­гей­де­гі нор­ма­тив­тік құқы­қтық актілер­дің нор­ма­ла­рын­да қай­шы­лы­қтар болған кез­де, қол­да­ны­сқа кешірек енгізіл­ген акт нор­ма­ла­ры неме­се қол­да­ны­сқа кешірек енгізіл­ген акті­ге сәй­кес келетін нор­ма қолданылады».

Мыса­лы, мен Кар­тел ЖШС (Билайн) ком­па­ни­я­сы­на шағым­данға­ным­да, олар маған iс жүр­гi­зудi тек орыс­ша орын­да­уға құқы­ғы­мыз бар деп жау­ап қай­тар­ды. Өйт­кені ҚР 2004 жылғы 5 шіл­де­де­гі N 567 «Бай­ла­ныс тура­лы Заңы­ның» 37 бабы­ның 1‑ші тар­мағын­да былай деп жазы­лған: «Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның аумағын­да бай­ла­ныс желiлерiн­де бай­ла­ныс опе­ра­тор­ла­ры­ның қыз­мет­тiк iс жүр­гi­зуi мем­ле­кет­тiк тiл­де НЕМЕСЕ орыс тiлiн­де жүзе­ге асырылады».

Енді бұл дәлел­ге ештеңе қар­сы айта алмай­сың, өйт­кені олар­дың әре­кет­тері заңды.

– Орыс тілінің әле­уеті басқа заң­дар­мен мықтап қорға­лып қой­ған екен…

– Айт­паңыз! Мүм­кін, бұн­дай қазақ және орыс тіл­дерінің ара­сын­да таң­дау құқы­ғын беретін заң­дар Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның эко­но­ми­ка­лық қыз­метінің бар­лық сала­сын­да бар шығар. Ондай жағ­дай­да, әрине, ұйым­дар­дың басым бөлі­гі іс жүр­гі­зу тілі ретін­де орыс тілін қалай­ды, өйт­кені ол КСРО зама­ны­нан келе жатқан үйрен­шік­ті құбы­лыс. Ал мұн­дай жағ­дай­да жұмысқа орна­ла­су үшін қаза­қтар өз елін­де шетел­дің орыс тілін мең­ге­ру­ге мәж­бүр болады.

Соны­мен қазақ тілін­де ақпа­рат пен қыз­мет талап ету­ге негіз беретін тек қана 2010 жылғы 4 мамыр­дағы № 274-IV «Тұты­ну­шы­лар­дың құқы­қта­рын қорғау тура­лы» ҚР Заңы­ның 21–24 бап­та­ры болып тұр. Осы нор­ма­лар орын­дал­маған жағ­дай­да Әкім­шілік құқық бұзу­шы­лық тура­лы ҚР Кодексі 2014 жылғы 5 шіл­де­де­гі № 235‑V ҚРЗ 75-бабы­на сәй­кес, айып­пұл салы­на­ды. Бірақ іс жүзін­де бұл нор­ма­лар орындалмайды.

Және менің бай­қаға­ным – заң­дар­дың орыс-қазақ тіл­дерін­де­гі нұсқа­ла­рын­да сәй­кес­сіздік­тер көп, осы бар­лық айты­лған себеп­тер­ден Кон­сти­ту­ци­ядан 7‑ші бабы­ның орыс тілі жай­лы 2‑ші тар­мағын алып тастау қажет.

– Бұй­ырт­са, ол күн де туар! Қазақ тілінің мүд­десі жолын­дағы айқа­ста шар­ша­маңыз, Жұл­ды­зай бике! Сіздің ымы­рас­ыз күресіңіз сәт­ті болсын!

Бақыт­гүл МӘКІМБАЙ, «DAT».

26.08.2021.