АЛДАҒЫ ЖЕТІ ЖЫЛДА президент Тоқаевты ҚАНДАЙ СЫНАҚ КҮТІП ТҰР?

• Назар­ба­ев жай­лы бап­тар Кон­сти­ту­ци­ядан алы­нға­ны­мен, оны қорғай­тын заң неге күшін жой­ма­ды? Назар­ба­ев пен Тоқа­ев ара­сын­да қан­дай да бір сауда жүріп жатыр ма? Билік Қаңтар үшін ҰҚК-нің экс-төраға­сы Мәсі­мо­вті жау­ап­ты етіп, оқиға­ның бетін жылы жаба сала ма? Осы сұрақтар­дың төңіре­гін­де «Азаттық» тіл­шісі бри­та­ни­я­лық Глаз­го уни­вер­си­тетінің Орта­лық Ази­я­ны зерт­теу бой­ын­ша про­фес­со­ры Лука Анче­ски­мен сұх­бат­тасқан екен. Қозғалған тақы­рып­тың қызғы­лы­қты маз­мұ­нын еске­ре оты­рып, осы сұх­бат­та­су­ды ықшам­дап жари­я­лап отырмыз.

«DAТ»

– Көп сарап­шы Қасым-Жомарт Тоқа­ев­ты екін­ші пре­зи­дент­тік мерзім­де ауыр сынақ күтіп тұр деп санай­ды. Бұл тура­лы не дей­сіз? Тоқа­ев алдағы жеті жыл­да тап болуы мүм­кін негіз­гі қиын­ды­қтар қандай?

– Бұл өте қиын кезең бола­ды деген тұжы­рым­мен келі­се­мін. Өйт­кені келесі жылы пар­ла­мент­ке сай­лау өтіп, мәжіліс пен сенат­тың жаңа құра­мы жасақталған соң, сөз­ден іске көшетін кезең баста­ла­ды. «Жаңа Қаза­қстан» деген не екенін іс жүзін­де көр­се­ту керек бола­ды. Сол кез­де елде­гі режим бай­лы­қты қалай қай­та бөледі, Қаза­қстан­ды клеп­то­кра­ти­я­ның құр­ды­мы­на жібер­мей, жемқор­лы­ққа тұсау салып, тұрақты және әділет­ті дамуға жол аша ма деген кри­те­рий­лер­ге қарап баға­ла­у­ға болады.

Режим Қаңтар­да нара­зы­лық кезін­де айты­лған талап­тар­ды орын­дап, осы бағыт­тағы іс-әре­кет­ті қолға алуы керек. Бұл қазір­гі режим үшін үлкен сынақ болмақ.

– Сіздің ойы­ңыз­ша, пре­зи­дент­тік сай­ла­удың өту бары­сы Тоқа­ев айтқан «Жаңа Қаза­қстанға» қан­ша­лы­қты сәй­кес келеді?

– «Жаңа Қаза­қстан» мен ескі Қаза­қстан деген не екені біз­ге ашық айтыл­ма­ды. Олар (үкі­мет – Ред.) «Жаңа Қаза­қстан» тер­минін өзін бұры­нғы режим­нен бөліп алып, айыр­ма­шы­лы­қты көр­се­ту үшін қол­да­на­тын тәрізді.

Алай­да, шын мәнін­де, бұл жаңа­шыл­дық пен жаңа әлем­нің ішіне не кіретіні бел­гісіз. Осы жер­де бір мысал кел­тір­сем. Сай­лау «Жаңа Қаза­қстан­да» өтті делін­гені­мен, ол тұп-тура ескі Қаза­қстан­дағы­дай жол­мен өтті. Пре­зи­дент­ке қар­сы кан­ди­дат­тар көп­шілік­ке бей­мәлім еді. Плю­ра­лизм болмады.

Бұл сай­ла­у­ға демо­кра­тия жетіс­пе­ді, сол демо­кра­тия рефе­рен­дум­да да бай­қал­ма­ды. Өйт­кені [рефе­рен­дум­да] халы­ққа тек дауыс беру тура­лы айтыл­ды, ал не үшін дауыс беру керекті­гі талқыланбады.

Яғни, «Жаңа Қаза­қстан­да”» демо­кра­тия жетіс­пей­ді. «Жаңа Қаза­қстан» әділет­ті, теңсіздік азы­рақ, бай­лық көбірек бөлін­ген Қаза­қстан бола­ды деп болжа­дық. Бірақ мұн­дай жаңа­шыл­ды­ққа жол аша­тын сая­сат­ты көріп тұрға­ны­мыз жоқ…

– Сай­лау Тоқа­ев­тың билі­гін заң­да­сты­рып, Назар­ба­ев­тың қол­да­уын­сыз ман­дат алу мақ­са­тын көз­деді делі­неді. Бұған қол жет­кі­зе алды ма?

– Менің­ше, бұл сай­лау, расын­да да, Тоқа­ев билі­гі Назар­ба­ев­тан толық тәу­ел­сіз деген­ді бекі­те түсетін құрал бол­ды. 2019 жыл­дан кей­ін, 2024 жылға дей­ін пре­зи­дент болып қала ала­ты­ны­на қара­ма­стан, сай­ла­уды биыл өткі­зуінің себебі де сол.

Соны­мен қатар сай­лау – көп­са­ты­лы про­це­стің бір бөлі­гі. Мау­сым айын­да рефе­рен­дум өтті, қазір пре­зи­дент сай­ла­уы өтсе, келесі жылы Қаза­қстан­ның жаңа басқа­ру­шы тобын аны­қтай­тын пар­ла­мент сай­ла­уы өтпек. Сон­ды­қтан бұл – Тоқа­ев­ты заң­да­сты­руға арналған көп саты­дан тұра­тын про­цесс. Ал ол [Тоқа­ев билі­гін заң­да­сты­ру] мақ­са­ты­на жет­кен-жет­пе­гені аймақтар­дағы сай­ла­у­ға қаты­су көр­сет­кі­шіне байланысты.

Сай­ла­у­ға қаты­су көр­сет­кі­ші өте жоға­ры облы­стар бол­ды. Бірақ көр­сет­кі­ші өте төмен (28,72 пай­ыз) Алма­ты­ға қараңыз, ең сая­си­ланған қала тұрғын­да­ры осы­лай­ша пре­зи­дент­ке аз қол­дау біл­дір­ді, ал бұл – осы ірі қала­да өзін заң­да­сты­руға Тоқа­ев толық қол жет­кіз­беді деген сөз. Сон­ды­қтан [Тоқа­ев билі­гін заң­да­сты­руға] қол жет­кен-жет­пе­генін айту қиын, бірақ сай­лау нәти­же­сі леги­ти­ми­за­ци­я­ны көр­се­те ме, көр­сет­пей ме деген ой режим­ді қызы­қтыр­май­тын сияқты. Менің­ше, [билік­ке] сай­ла­уды халы­қа­ра­лық тұрғы­да мақұл­дау маңы­зды болды.

– Сіз сай­лау нәти­же­сі леги­ти­ми­за­ци­я­ны көр­се­те ме, көр­сет­пей ме – режим­ге бәрібір дедіңіз. Бірақ қаңтар айын­да көше­ге шыққан халық өз үнін үкі­мет есті­генін қала­ды. Сіздің­ше, халы­қты сол уақыт­та көше­ге алып шыққан нара­зы көңіл-күй әлі де қоғам­да бар ма? Бар бол­са, оның қау­пі қандай?

– Менің­ше, нара­зы­лы­қтың едәуір бөлі­гі әлі де бар. Қаңтар­да көтеріл­ген мәсе­ле­лер­дің бір­де-бірі шешіл­ген жоқ. Қаза­қстан­да инфля­ция жоға­ры, ең үлкен про­бле­ма – осы. Ұзақ мерзім тұрғы­сы­нан қара­сақ, мұнай мен пай­да­лы қаз­ба сауда­сы­на тәу­ел­ді болу мәсе­лесі бар. Яғни, күн тәр­тібін­де­гі бел­гілі бір мәсе­ле­лер­ді үкі­мет шешіп жатқан жоқ, ал бұл – аху­ал нашар­ла­са, халық тағы да көше­ге шыға­ды деген сөз.

Деген­мен назар­ба­ев­сыздан­ды­ру – Назар­ба­ев дәуірін­де­гі соңғы он жыл­да жемқор­лы­ққа батқан эли­та­ның көп бөлі­гін шет­те­ту арқы­лы пре­зи­дент уақыт ұтты деп ойлай­мын. Менің­ше, осы­дан кей­ін халық пре­зи­дент Тоқа­евқа бел­гілі бір сенім арт­ты, демек, халық бел­гілі бір уақы­тқа дей­ін режим­нің эко­но­ми­ка­лық рефор­ма­лар­ды іске асы­рға­нын күте ала­ды. Бәл­кім, «Жаңа Қаза­қстан» – бір мәсе­ле әртүр­лі жол­мен шеші­ле ала­ды деген идея шығар. Бірақ шын мәнін­де теңсіздік пен эко­но­ми­ка­лық даму про­бле­ма­сын шеші­мі ретін­де Назар­ба­ев дәуірін­де­гі эли­та­дан ары­лу­дан басқа шара­лар қолға алы­нға­нын көрмедік.

– Тоқа­ев уақыт ұтты дедіңіз. Сон­да Қаңтар­дан бері келе жатқан мәсе­лені шешу үшін үкі­мет­тің қан­ша уақы­ты бар?

– Халық бір жыл­дың ішін­де көше­ге шыға­ды деп, кесім­ді бір мерзім­ді айту қиын. Бірақ көп­шілік пар­ла­мент сай­ла­нып, үкі­мет тіз­гін­ді қай­та қолға алған соң, әлдебір сиг­нал­ды көр­гісі келетін сияқты. Менің­ше, Тоқа­ев режи­мі өзгеріс­ке құл­шы­ны­сты көр­се­туі керек. Қысқа мерзім­де айтар­лы­қтай маңы­зды өзгеріс бола­ды деген­ге сенім­ді емес­пін. Бірақ 2023 жыл­дың алға­шқы алты айын­да батыл шешім­дер қолға алы­нуы керек. Әйт­пе­се аху­ал қай­та ушы­ғуы мүмкін.

– Назар­ба­ев жай­лы бап­тар Кон­сти­ту­ци­ядан алы­нға­ны­мен, оны қорғай­тын арнайы заң әлі күшін жой­ған жоқ. Бұл нені көр­се­те­ді? Сіздің ойы­ңыз­ша, сахна сыр­тын­да қан­дай да бір сауда жүріп жатыр ма?

– Өз зерт­те­уім­де 2019 жылы Назар­ба­ев отстав­каға кет­кен­ге дей­ін, эли­та топ­та­ры­ның ара­сын­да нақты келісім болға­нын көр­се­ту­ге тыры­стым. Менің­ше, ол келісіл­ген, басқа­ры­лған тран­зит бол­ды. Тіп­ті қазір экс-пре­зи­дент бүкіл билі­гі­нен айы­ры­лып жат­са да, әлі де /Тоқаевтың билігімен/ сауда­ла­су жүреді деп ойлай­мын. Менің­ше, Дариға Назар­ба­е­ва­ны қуда­ла­мау – сол келісім­нің бір бөлі­гі. Өзбек­стан­да Гүл­на­ра Кари­мо­ва­ны түр­ме­ге оты­рғы­зғанға ұқсас оқиға­ны Қаза­қстан­да көр­мей­тін шығар­мыз. Астыр­тын сауда жүріп жатыр.

– Тағы не нәр­се саудаға салы­нып жатуы мүм­кін? Назар­ба­ев­тың мем­ле­кет негізін қала­у­шы ретін­де беделін сақтау, оның пре­зи­дент­ті­гі тұсын­дағы жағым­сыз дүни­е­лер­ді көтер­меу де сол саудаға арқау болуы мүм­кін бе?

– Ол мүм­кін нәр­се, себебі Назар­ба­ев қашан да өз беделі мен мұра­сы­ның қамын жей­тін. Ол СССР-дан тәу­ел­сіз Қаза­қстанға көшу жолын­дағы рөлін көр­се­ту­ге көңіл бөлетін. Мұны әсіре­се өзі тура­лы «Путь лиде­ра» филь­мі­нен анық байқайтынбыз.

Менің­ше, қазір­гі режим оның рөлін қалай баға­лай­ты­нын Назар­ба­ев өмір­ден өткен­де көре­міз. Назар­ба­ев СССР ыды­раған соң, Қаза­қстан­ды 30 жыл бойы басқар­ды. Өзбек үкі­меті бұры­нғы режим­ді қалай баға­лаға­нын бағам­да­сақ, өзбек сая­сат­кер­лерінің Ислам Кари­мов кезеңі жай­лы жағым­сыз дүние айтқа­нын бай­қа­май­сыз. Сон­ды­қтан Қаза­қстан­да да сынау, айып­тау айты­ла­ды деп ойла­май­мын. Бәл­кім, Назар­ба­ев өмір­ден өткен соң [оның мұра­сы] қай­та сүз­гі­ден өткізіл­генін көруі­міз мүм­кін. Бірақ ол тура­лы болжам айту ерте.

– Аста­на­да ҰҚК-нің бұры­нғы төраға­сы Кәрім Мәсі­мо­втің соты жүріп жатыр. Қаңтар оқиға­сы үшін жау­ап­кер­шілік­ті оған ысы­ра­тын тәрізді. Назар­ба­ев одан алшақтаға­нын бай­қа­дық. Тоқа­ев оған еш уақыт­та жақын болған емес. Қаңтар үшін бар кінә Мәсі­мов­ке арты­лып, осы­лай­ша Қаңтар оқиға­сы­ның бетін жылы жаба сала ма?

– Менің­ше, бар кінә Мәсі­мов­ке арты­ла­тын сияқты, себебі ол ықпал­ды адам бол­ды. Екін­ші­ден, ол Ұлт­тық қауіп­сіздік коми­тетін басқар­ды. Үшін­ші­ден, ол Назар­ба­ев­тың бұрын­нан келе жатқан ең мықты одақ­та­сы бол­ды. Назар­ба­ев Мәсі­мо­вті құр­бан­ды­ққа шал­ды, себебі ол отба­сы мүше­сі емес.

Сон­ды­қтан Назар­ба­ев Мәсі­мо­вті сипаттаған­да айтқан Иса пай­ғам­бар мен сатқын Яһу­да жай­лы әңгі­ме, айна­лып кел­ген­де, отба­сын қорғай алған Назар­ба­евқа да, кінәліні нұсқаған Тоқа­евқа да тиім­ді. Әрі бұл халы­ққа «кінәліні тауып, түр­ме­ге оты­рғы­здық, енді [Қаңтар оқиға­сы­ның] бетін жаба­мыз» деудің тиім­ді әдісі. Бұл жер­де­гі мәсе­ле мұның артын­да Мәсі­мов қана емес, бүкіл ескі жүйе тұр.

Оның үстіне біз [оқиға­да] қаза тапқан­дар кім­дер екенін нақты біл­мей­міз, ал бұл – про­бле­ма. Өйт­кені жасалған қыл­мыс тура­лы ғана емес, одан кім­дер қаза тапқа­нын біл­ме­ген жағ­дай­да тыны­штық пен татулы­ққа қол жет­кі­зе алмай­сыз. Сон­ды­қтан мен үшін бұл – [Қаңтар оқиға­сы­ның] бетін жабуға бағыт­талған жар­ты­лай шара.

– Тоқа­ев Укра­и­на­ның шығы­сын­дағы аймақтар­дың аннек­си­я­сын мой­ын­да­ма­ды, бірақ Ресей­дің Укра­и­наға басып кіруін сынаған жоқ. Әрі ол Мәс­ке­умен әріп­те­стік жалға­са беретінін айт­ты. Біре­улер Тоқа­ев­ты батыл деп мақта­ды, енді бірі ол мүм­кін­дік­тер өте шек­те­улі жағ­дай­да әре­кет етіп жатқа­нын айт­ты. Сіздің ойы­ңыз­ша, Ресей­мен қарым-қаты­нас осы қал­пын­да қала бере ме, әлде қай­та сүз­гі­ден өткізі­ле ме?

– Менің­ше, ол қай­та қарас­ты­ры­ла­ды, алай­да Қаза­қстан Ресей­ден тым алшақтай­тын жағ­дай­ға жет­пей­ді. Менің­ше, Тоқа­ев­тың сыр­тқы сая­сат­тағы басты мәсе­лесі – Мәс­ке­умен ара­дағы дұрыс қашы­қты­қты анықтау.

Укра­и­наға шабуыл­ды қол­дап, оған тым жақын­дай алмай­сың, бірақ оны айып­тай да алмай­сың. Деген­мен, мұн­дай тепе-теңдік­ке қол жет­кі­зу өте қиын, себебі Ресей мен Қаза­қстан­ның мәде­ни, тари­хи және эко­но­ми­ка­лық бай­ла­ны­сы ғасыр­лар бойы жалға­сып жатыр. 2015 жылы Еура­зия эко­но­ми­ка одағы құры­лған соң, екі­жақты қарым-қаты­нас одан бетер күшей­ді. Сол себеп­ті Ресей­ді ұмыт қал­ды­рып, одан бір­жо­ла­та кетіп, басқа серік­те­стер­ді таба алмайсыз.

Екін­ші жағы­нан, Ресей халы­қа­ра­лық дең­гей­де оқша­у­ла­нып қалған­ды­қтан, ондай режим­мен жақын одақ­тас болу­ды қала­май­ты­ның анық. Осы­лай­ша режим [Мәс­ке­уден] дұрыс қашы­қтық ұста­на оты­рып, өзінің сыр­тқы сая­са­тын қай­та сүз­гі­ден өткізу­ге тыры­са­ды. Ол оңай емес, әрі бұл көп­век­тор­лы да емес. Менің­ше, режим Ресей­ге жақын болуға, сөй­те тұра, тым қат­ты жақын­да­мауға тырысады.

Елнұр ӘЛІМ,

Azattyq.org