Қазақ халқы ауыр қазаға душар болды. Ұлттық кино және театр өнері үлкен жоғалтуға ұшырады. 21 желтоқсан – әр жылы ең ұзақ түн болатын, бабаларамыз ежелден «қара түн» деп атаған күні әйгілі кино және театр актері, режиссер, ҚКСР және КСРО-ның халық әртісі, Қазақстанның Еңбек Ері Асанәлі Әшімов дүниеден өтті. Туған халқы көзі тірісінде аты аңызға айналған ұлын салтымызға сай арулап, жер қойнына тапсырды.
Ауыр қазаға орай Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев марқұмның отбасына көңіл айту жеделхатын жолдады. Оны 23 желтоқсанда Алматыдағы Абай атындағы ұлттық опера және балет театрында өткен қаралы жиынға қатысқан Мемлекеттік кеңесші Ерлан Карин оқып есіттірді.
– Асанәлі Әшімов бүкіл саналы ғұмырын театр және кино саласына арнап, төл мәдениетіміздің көкжиегін кеңейтуге өлшеусіз үлес қосты. Ол көптеген образдарды шебер сомдап, көрермен қауымның ыстық ықыласына бөленді. Cахна саңлағы әрі кәсіби киногер ретінде соңына өшпес із қалдырды. Жас өнерпаздарға бағыт-бағдар беріп, рухани сабақтастықтың сақталуына зор еңбек сіңірді. Өрелі өнердің туын биік ұстап, өнегелі ғұмыр кешкен Асанәлі Әшімовтің жарқын бейнесі халқымыздың жүрегінде сақталады, – делінген жеделхатта.
Қаралы жиында Жазушылар одағының төрағасы Мереке Құлкенов, Алматы қаласының әкімі Дархан Сатыбалды басқа да танымал тұлғалар сөз сөйлеп, марқұмның отбасына, туған-туысқандарына, бүкіл халқымызға көңіл айтты.
Асанәлі Әшімов 1937 жылы 8 мамырда Жамбыл облысы, Сарысу ауданы, Жайылма ауылында дүниеге келген. 1956–1961 жылдары Құрманғазы атындағы қазақ ұлттық консерваториясының театр факультетінде жоғары білім алып, оны актер мамандығы бойынша бітірген.
Ол Мұхтар Әуезов атындағы қазақ ұлттық драма театры сахнасында М.Әуезовтің «Абайында» – Керім, «Еңлік-Кебегінде» –Кебек, «Қара қыпшақ Қобыландысында» – Айшуақ, «Таңғы жаңғырығында» – Жарасбай, Ғ.Мүсіреповтің «Қозы Көрпеш-Баян сұлуында» – Қодар, Қ.Мұхамеджанов, Ш. Айтматовтың «Көктөбедегі кездесуінде» – Иосиф Татаевич, Шекспирдің «Юлий Цезарінде» – Юлий Цезарь, М.Фриштің «Дон Жуанның думанында» – Дон Жуан, Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен терінде» – Еламан, И.Вовнянконың «Апатында» – бас кейіпкер бейнесін сомдады. Басқа да көптеген қойылымда көрнекті актердің айшықты өнегесі мен өрнекті ізі жатыр. Ал, қара шаңырақ сахнасындағы оның соңғы күрделі жұмысы Г.Гауптманның «Ымырттағы махаббат» драмасындағы доктор Клаузен болды.
Асаналы Әшімов – театрмен бірге қазақ киносын да әлемдік деңгейге көтерген актерлердің бірі. Оның кинодағы Бекежан («Қыз Жібек», 1971), Шадияров («Атаманның ақыры», 1971), Мәмбет («Сарқырама», 1973), Қасымханов («Трансібір экспресі»), Кемел («Нан дәмі»), Нұрғазы («Алатаудың ай мүйізі»), Қаражал («Жаушы», 1980), Шыңғыс хан («Бұлғар даласынан ескен жылы жел», 1998) рөлдері нағыз актерлік шеберліктің үлгісі іспетті.
Әйгілі актер режиссёр ретінде де кең танылды. Ол сахналаған Николай Гогольдің «Ревизор», Ғабит Мүсіреповтің «Амангелді», И. Оразбаевтің «Мен ішпеген у бар ма?!», С. Ванустың «Сұлтан болсам егер мен» (1988), Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» (1989) спектакльдері талғамы биік театрсүйер қауым тарапынан жоғары бағаланды. Ол түсірген «Жылан жылы» (1981, Цой Гук Инмен бірге) 1982 жылы Таллинде өткен бүкілодақтық 15-кинофестивальдің дипломына ие болды. «Шоқан Уәлиханов» (1984, 4 сериялы телефильм), «Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» (1995) фильмдері өшпес өнер иесінің режиссерлік шығармашылығының да кең ауқымын көрсетеді.
Театр және кино өнеріндегі жетістіктері үшін Асанәлі Әшімов әр жылдары Отан, Парасат ордендері, ҚКСР және КСРО Мемлекеттік сыйлығы, «Аңыз адам» Ұлттық сыйлығы, ЮНЕСКО халықаралық академиясының «Алтын Қыран» ордені, бірнеше мәрте кинофестивальдердің сыйлықтарымен марапатталғанын айта кеткеніміз дұрыс болар.
Әрине, бұл кісі қазақ киносының атасы Шәкен Аймановтың күйеу баласы еді. Оның туған қызы, опера әншісі, 1993 жылы қайтыс болған Майра Аймановамен студент кезінде қосылған-тын. «Ата – балаға сыншы» демекші, оның аңыз тұлғаға айналуына жас дарынның бойындағы қабілет-қарымды байқай білген өмірдегі қайын атасы, өнердегі жақын ұстазы ретінде Шәкен атамыздың да ықпалы зор болғаны күмәнсіз!
Халық әртісі, Қазақстанның Еңбек Ері Асанәлі Әшімовті ақтық сапарға шығарып салуға арналған жиынға келгендердің қатары өте көп болды. Оған саясаткерлер мен қоғам қайраткерлері, жазушылар, актердың әріптестері, шәкірттері мен қала тұрғындары қатысты.
– Халық театрға сыймай кетті. Бұл нені көрсетеді? Бұл – Асанәліге деген, алып тұлғаға деген махаббатың жүрекке сыймай кеткенін көрсетіп отыр. Ағамыз көзінің тірісінде ғажайып бейнелер, әсіресе Бекежан, Шадияров сияқты батырлардың бейнесін сомдады. Жатқан жері жарық болғай, топырағы торқа болғай ағамыздың, – деді Халық жазушысы, кинодраматург Смағұл Елубай.
«Қыз Жібек» фильмінде Жібектің рөлін сомдап, мұқым қазаққа танылған актриса, Халық әртісі Меруерт Өтекешова да Асанәлі Әшімовтің қазасын күңірене қабыл алғанын айтты.
– Театрға жүз жыл болса да Асанәлі аға бәрібір алда тұрады. Асанәлі ағамыздың жатқан жері жайлы болсын. Асанәлі аға мен енді мектептен келіп, өнер жолымды бастағанда мен үшін үлкен ұстаз болды. Ол кезде атақты актер болатын. Қанша киноға түсті, қанша рөлдер ойнады театрда, – деді ол.
Бөліп айтатын бір жайт, марқұм ағамыз жас кезінен күнделік жазған екен. Өкінішке қарай, студенттік шағында жазған 13 дәптерін жоғалтып алыпты. Оны өзі «салақтық» деп бағалапты. Ал мына 10.06.1992 жылы жазған «Қазақ өлген адамды шығарып салудан мықты. Тірісінде соның 3 пайызы болса…», 11.01.1994 жылғы «Кино үйі. Депутаттыққа ұсынған екен. Соған отказ беруге бардым», 01.09.1999 жылғы «Үйдің берекесі әйелге байланысты» дегенге көзім толық жетті», 24.01.2001 жылғы «Қазақтың тамақ пен бос әңгімеге жаны құмар», 06.12.2000 жылғы «Тарлан» деген сыйлықты ойлап тауып, енді, әсіресе, талантсыздарды жүгіртіп қойды» деген пайымдары қазақ үшін әрқашан өзекті екеніне ешкім дау айта алмас! Бұдан өнер иесінің ішкі жан дүниесін, өмірге, қоғамға, тағдырға деген көзқарасын байқауға болады. Күнделіктерінде актердің қуанышы мен қасіреті, шығармашылық ізденісі, елге деген назары, жеке трагедиялары мен ауыр тағдырлы сәттері еш боямасыз, шынайы түрде көрініс тапқан.
Аңыз адамның жүрек соғуы тоқтады деген хабар елге жайылғалы қаншама азамат, соның ішінде Тұңғышбай Жаманқұлов, Марат Тоқашбаев, Талғат Теменев, Светқали Нұржан, Сәкен Сыбанбай, тағы басқа белгілі өнер және қалам иелері, әріптес іні-қарындастары, қарапайым азаматтар әлеуметтік желіде қазаға байланысты көңіл айтып, өз ойларын жеткізіп жатыр. Соның ішінде Тұңғышбай ағамыз үлкен ой айтыпты. Марқұмның жерлесі әрі әріптес інісі асқар таудай ағасымен қош айтысып: «Мен кештім… Өзің де кеш…», – депті.
Биыл өзі ылғи арыстар келместің кемесіне мінген жыл болып тұр ғой! Қаңтарда қос алыбымыз – Мекемтай ақсақал мен Мағауин ағамыздан айырылып қалып едік. Олардың ізінен Дулат, Темірхан, Исраил ағаларымызбен қош айтыстық. Оларды еске алуымның мәнісі, Аласапыран Мағауин қайтқанда тірісінде онымен айтысып өткен Дулат ағамыз да, Мұхтар ағамыз да кешірім сұрап еді. Енді міне, Тұңғышбай ағамыз да Асанәлідей ағасынан кешірім сұрап отыр!
Мен осыдан дәл бес жыл бұрын «Абыздары бірін-бірі жау көрсе, ұл-қыздары қалай ғана дос болмақ?!» деген мақала жариялап едім. Меніңше, елдің бірлігі артып, ынтымағы нығаюы үшін алдымен оны бастайтын еркелері мен серкелерінің, абыз ақсақалдары мен танымал тұлғаларының арасында өзара сыйластық, құрмет, ынтымақ болуы керек. Сонда ел де дамиды, ырыс та артады. Ата-бабадан аманат болып қалған ұланғайыр жерге иелік ететін ұрпақ қалыптасады. Ұлтымыздың алдына қойған Ұлы мұраттарға жеткізетін негіз пайда болады. Осы тұрғыдан алғанда Асанәлі ағамыздың өлімі де кейінгіге өнеге іспетті. Оның өзінің ғана ойлары емес, ауыр қаза тұсында замандастарының, әріптес інілерінің айтқан пікір-пайымдары осындай ойға жетелейді.
Меніңше, періштеден басқаның бәрі – пенде! Ол кемшіліксіз, жаңылусыз болмайды. Атам қазақ «білгенің қайсы, білмегенді кешірмеген соң» дейді. Бізге енді тірі кезімізде сыйласу, қате-кемшілігіміз болса – өмірде бірге жүргенде кешірім сұрау жетпейтін сияқты. «Алдыңғы арба қайдан жүрсе, Соңғы арба содан жүрер» деп, бұл кейінгі ұрпақтың ұлттық даму тұрғысынан дұрыс бағыт ұстануына оң әсер етер еді.
Осы тұста мұны әбден шегелеу үшін, онсыз да қит еткен нәрсеге салып жатырмыз ғой, қоғамдық негізде, ресми заңды түрде болса – тіпті жақсы, ұлтымыз, танымал тұлғалар туралы БАҚ-та, әлеуметтік желіде, қоғамдық ортада теріс пікір айтатын адамдарға қомақты айыппұл салынса. Бұл – ұлттық болмысымыз бен мінезімізді, қоғамдық мәдениетімізді дұрыстауға қызмет ететіні анық. Әйтпесе, қазіргі айтылып жүрген сөздерден татулық пен бірлік әлсіремесе, нығаятын түрі жоқ!
Салт-дәстүріміз азып-тозып барады. Мұны Асанәлі ағамыздың қазасына байланысты алғыр әріптес ініміз Сәкен Сыбанбай ескертіп отыр.
«Е, шырағым-ай, адамды өлім ғана өкінтіп, өлім ғана ойлантады» деуші еді Дулат көкем. Асанәлі қарияның өлімі де бәрімізді ойлантып жатыр ғой.
Осыған орай ойға түскені: қазір дауыс салып жылап кіру қалып барады-ау. Жылау – тек әйелдердің жұмысы секілді. Еркектер сыртта темекі шегіп тұра беруі керек пе сонда? Той емес қой… Кісі өлгенде, жас өлгенде шеріңді тарқатып жылаған да жақсы-ау. Ол қайтып оралмайды ғой. «Мен еркекпін, жыламаймын» деген – 13 жасар баланың тірлігі… Жылау – шер тарқату ғой. Қазір қалалық жерде ешкім жыламайды. Үнсіз кіріп, үнсіз шығады. «Көкемайлап» бақырып кірген байғұс көрсеңіз – мен деп біліңіз…», – депті ол ФБ парақшасында.
Біздің ауылда көнекөз қариялар: «Қыстың сәні – қырау, өлінің сәні – жылау» дейтін еді. Бұл – халықтық тұжырым екені сөзсіз, ал халық айтса қалт айтпайды!
Асанәлі ағамыздың «Қазақтың тамақ пен бос әңгімеге жаны құмар» дегені де шындық. Бір ғасыр бұрын Шәкәрім Құдайбердіұлы атамыз мұны өлеңмен былай өрнектеген екен:
«Жер жүзі жабылғанда ғылым жаққа,
Қазақ жүр құмарланып құр шатаққа.
«Анау – қу, мынау – пысық, мен – батыр, – деп,
Айналды бірін-бірі құрытпаққа!
Демейді ғылым біліп жанданайын,
Мақсаты – мақтан іздеп паңданайын.
Қанша ұқтырып айтсаң да – қалыбында,
Ойда жоқ – жігерленіп, қамданайын!».
Демек, мақтауды да, мақтануды да доғару керек, онсыз да осы кезге дейін мақтанғанымыз жетер! Оның орнына рулық санадан асып, ұлттық санаға көтерілейік. Жоғары адамгершілік қасиетке, білім мен ғылымға, жаңа технология мен инновацияға, әлемдік өркениеттің көшінен қалмауға ұмтылайық! Өскелең ұрпағымызды осыған тәрбиелейік!
Сенің қазаң тұсында барша қазаққа белгілі аға-апаларымыздың айтқан сөздері бізді осындай ойларға жетеледі. Бағдат жеңешемізге, кішкентай Асанәлі Әшіміов інімізге, бүкіл қазақ қауымына қайғыға ортақтасып, терең қайғырумен көңіл айтамыз. Бақұл бол! Алла алдыңнан жарылқасын, аңыз аға!
Құтмағамбет ТАЛАПБАЙҰЛЫ
