- Алтынбек Сәрсенбайұлын, оның қасындағы серіктері Бауыржан Байбосынды, Василий Журавлевті қазаға ұшыратқан қастандықтың құпиясы әлі толық ашылған жоқ. Адам ұрлауға және оларды атуға тапсырыс беруші немесе тапсырыс берушілердің шынайы аты-жөні ресми түрде аталмады. Бұл істегі ең негізгі басты тұлғалар тасада қалды. Қосақ арасындағылар, қожасының құлдары, тапсырманы орындаушылар сотталып, жазаға тартылды.
Жартыкеш шындықты толықтыратын, турасын жария ететін кез енді келді. Ол үшін қасіретті күндердің алғашқы сәтінде-ақ күдікке іліккен беймәлім емес, керісінше, аса танымал бейнелердің әрекетін саралап көрейік. Біздің де, халықтың да көңілінде тұрған сұрақтардың жауабын тергеу және сот барысында айқындауға болар еді. Бірақ сол билік басындағы күдіктілер істі қасақана басқа бағытқа бұрғызды. Олардың қылмысты жабудағы қитұрқылықтары уақыт өткен сайын айқындала түсті.
Нақтылы деректерге назар аударайық.
2001 жыл, 7 қараша. Қазақстандағы телеарналардан президент Н.Назарбаев пен оның күйеу баласының жадыраңқы кейіпте сөйлесіп отырғаны көрсетілді. Сондағы Назарбаевтың айтқаны:
- «Я хочу сказать свое разъяснение по вопросу, который возник в нашем обществе, тем более касается моего родственника. Произошло рядовое событие. Оценив обстановку, Р.Алиев подал прошение об отставке с должности первого заместителя председателя КНБ. Я думаю, как офицер поступил правильно в этой ситуации. Работал нормально, претензий к нему лично по службе не было. Учитывая его опыт, назначил замначальником службы охраны президента. Кому меня охранять, позволено решать мне».
2001 жылы президент Н.Назарбаев өз күйеу баласын жұртшылық алдында ақтады әрі жақтап сөйледі. Олай етуінің қоғамдық-саяси мәні бар еді. Авторитарлық билікті нығайтуға кіріскен отбасы демократияны қаламады. Гинеколог-дәрігер Р.Алиевті қайын атасы ҰҚК бастығының бірінші орынбасары етіп қойды. Оған да керегі сол болатын. Саясаткерлерді, бизнесмендерді, журналистерді қудалады, қысым көрсетті. Әйелі Дариға екеуі ақпарат құралдарын өз қолдарына шоғырландырды. БАҚ-ты пайдаланып, қарсыластарын масқаралады. Ақпарат соғысын бастады. Тіпті қызды-қыздымен атасының да артын аша бастады. Президенттің денінің саулығына күдік тудырарлық жайттарды сайттары арқылы көпшілікке мәлім етті. Ал Әлиев болса, өзін күрескер, үкіметтің шынайы иесі сияқты көрсетуге мықтап кірісті. Дариға Назарбаева да саясатқа араласты. «Хабарды» басы бүтін иемденді. Билік құруға, үстемдік жасауға құлшынысын жасырмады. Әлиев-Назарбаева отбасы президенттік құзырет тізгіні өздерінің қолына өтуі тиіс деп есептеді. Сондай желігумен мемлекеттік төңкеріс жасауға, билікті басып алуға дайындалды.
Рахаттың астамшылығына қарсы дабыл алғаш рет парламент қабырғасында қағылды. Депутат Төлен Тоқтасыновтың әшкерелеуінен кейін, мемлекетшіл топ саяси реформа жасауға, қоғамды демократияландыруға, сөз бостандығына төнген қатерге қарсы топтаса бастады.
Сол кезде Қауіпсіздік кеңесінің хатшысы, президенттің кеңесшісі қызметіндегі Алтынбек Сәрсенбайұлына президент тікелей тапсырма берді. Күйеу баласының өзіне ақпараттық арандатулар жасауының жөнін, қандай қатерлі іске барғанын анықтауды тапсырды. Бастапқыда өтініш ретінде, жалынышты кейіппен сұрайды.
Алтынбек: «Бұл сіздердің отбасылық жеке мәселеңіз. Туысыңыздан өзіңіз ашық сөйлесіп біліңіз. Комиссия құрып, ресми түрде біздің араласқанымызбен, соңында сіз өз жақыныңызды жақтайтыныңыз анық қой» дейді турасына көшіп.
«Менің қауіпсіздігім – мемлекеттің қауіпсіздігі. Ал сен соған жауапты қызметтесің. Ішкі істер министрі, ҰҚК төрағасы, бас прокурор комиссияға кірсін, жедел анықтаңдар! Оның сатқындық жасарын білгенмін, оңбаған ол ит…» деп, Назарбаев күйеу баласын балағаттайды. (Мұны маған інім ретінде кейін Алтыкеннің өзі айтқан болатын).
Құрылған комиссия жедел түрде, жан-жақты жұмыс істейді. Мәскеудегі ақпарат тарататын сайттың қызметкерін Алматы әуежайында ұстайды. Өзінің қожасы Р.Әлиевтің құдіреттілігіне, ертең-ақ ел басқаратынына ол әбден сенімді екен. Темір есікті тепкілеп айбат шегеді. Рахатпен сөйлестіруді талап етеді. «Роха әкелеріңді танытады!» деп қорқытпақ болады. Түрме ішіне Әлиевтің ұсталғаны, билікті басып алмақ болғанын мойындап, президенттің аяғына жығылып, кешірім сұрағаны, қасындағылардың бәрін көрсетіп жатқаны туралы лақап әңгімелер таратылады. Соншалықты иланымды айтылған ақпараттар үдей түседі. Оған сенбеске лажы қалмаған әлгі тұтқынды үрей билейді. Өзінің жазасын жеңілдету үшін тергеушіге сұранады. Білгендерін, Әлиевтің берген тапсырмаларын, оны қалай, кім арқылы орындағанын тегіс баяндап, жазып береді. Рахаттың Алматы мен Астанадағы әртүрлі нысандарды күзетке алған, мықтап қаруланған жасақтары болған. Олар бір сәтте залалсыздандырылып, таратылады. Р.Әлиевтің өзі бункеріне тығылады. Тапаншасымен атылып өлмек болады. Бірақ оған батылы жетпейді…
Жоғарыдағы президент пен оның төңкерісшіл күйеу баласының телеарналарда сөйлегенін кешкі ақпараттан көргенде, Алтыкеннің: «Ол (Назарбаев – Р.С.) бізді сатып кетті!» дегені ойымнан ешқашан кетпейді. Билікқұмар Р.Әлиевтің бір жолғы қаупінен жеңіл құтылған президент қулыққа басты. Келеңсіз жайтты құпия сақтап, ешнәрсе болмағандай кейіп танытты. Рахатты заңмен жауапқа тартудың орнына, басынан сипап қоя берді. Бар болғаны – қызметін ауыстырып, өзінің қасына алды. Жеке басының және отбасының абыройын, бірлігін сақтап қалу үшін осыған барды. Оның бұл «кешірімділігі» ақырында үлкен қасіреттерге ұрындырды.
Назарбаев авторитарлық билік жүйесіне қарсылығын және оған жол беруге болмайтынын ашық мәлімдеген адамдардан қорықты. Мемлекеттік қызметтегі, бизнестегі жаңашыл, жігерлі, мемлекетшіл жастардан сақтанды. Оның алдында таңдау тұрды: Рахатты қорғау керек пе, әлде демократтарды қолдау керек пе деген. Екеуінен де өзіне қатер бар. Ақырында авторитарлық жүйені жақтайтын күйеу баласын артық санады. Саяси өзгеріс жасауды қалайтындарға басымдық бергісі келмеді. Алдағы уақыттарда тартыс болары сөзсіз. Сонда тізерлеп тұрып кешірім сұрап, адал болуға ант-су ішкен әрі ет жақындары кепілдік еткен күйеу баласын пайдалануды ойлады. Билігіне демократияны ту еткендерден қауіп төнсе, өзі секілді автократияны қалайтын Р.Әлиев жәрдемге келеді деп үміттенді. Сондай бақай есеппен оның төңкеріс жасауға әрекеттенгенін кешіре салды. Қылмыстық іс қозғатып, сотқа тартқызбады. Арам пиғылын көрсетіп алған қызының күйеуіне аса сенбесе де, қасында ұстауды жөн көрді. Өз отбасындағы былықтарды, өлгенше биліктен кетпеу мақсатын, т.б. ашып қоймасын деп, айлаға көшті. Алайда Назарбаевтың сол кездегі қулығы кейін өзіне жамандықпен оралды.
2001 жылғы төңкеріс жасау әрекетінің болғанын Р.Әлиевтің ақылшы досы, қандыбалақ жорықшысы Әлнұр Мусаев Ермек Нарымбаевпен сұхбаттарында ашық айтты. Қазақстан билігі 2001 және 2007 жылдары мемлекеттік төңкеріс жасауға әрекеттенген Әлиев пен Мусаевты шетелге қашып кеткен соң, сырттай соттады. Н.Назарбаев Р.Әлиевті 2001 жылы қорғап қалғанына кейін өкінген шығар. Өкінбей қайтсын: «асыраған күшігі» ескі әдетін қайталап, екінші рет, 2007 жылы тағы да тағынан тайдырып, билікті алмақ болса! Бұл жолы ол өзінің иелігіндегі «Нұрбанктің» екі қызметкерін ақшамды ұрлады деп, қинап өлтірген қылмысы әшкере болған сәтте жазадан құтқаратын жалғыз жол – билікті басып алу деп есептеді. Сөйткен ол Мусаевпен бірге бұрыннан дайындаған жоспарын шұғыл түрде іске асырамын деп жүріп, ағаттық жасады. Оның сол қателігі жөнінде Ә.Мусаев былай дейді:
- «Рахат был сильно властолюбивый, для меня власть это тоже тягость, как у всякого нормального человека, как у всех людей. Рахат стремился к этому. В 2007 году я уже собрал в офисе достаточно независимых людей, и мы потихоньку создали общественное мнение о том, что Рахат придет к власти. В 2007 году мы заново готовили то, что готовили в 2001 году. Контроль за всей властью я лично взял под колпак: все телефоны, все связи, наружное наблюдение, видеокомпромат. Созданное мною «управление в поддержку президента» собрало полностью информацию, в каком состоянии находится Назарбаев, все его окружение. В 2007 году был готов материал, чтобы свергнуть эту власть. В КНБ, Службе охраны президента – свои люди, МВД тоже. Все были готовы. Произошла утечка. Рахат – он не чекист. Чтобы напугать Назарбаева, дал Саре запись разговора с Асель (токал Асель Исабаева – ред.), чтобы она деморализовала Назарбаева. Она говорила об этом Тасмагамбетову. Информация дошла до самого Назарбаева. У него волосы дыбом. Приказывает разбираться. Гилимов и его друг ограбили банк, перевели на Рахата Алиева. Рахат бежит в Австрию».
Егер Р.Әлиевті 2001 жылғы қылмысы – мемлекеттік төңкеріс жасауға әрекеттенгені үшін түрмеге отырғызғанда, 2006 жылғы ақпандағы үш адамның, 2007 жылы «Нұрбанктегі» екі азаматтың балалары, туыстары қайғыға душар болмас еді! Бұл қылмыстардың жасалуына жол ашып бергені үшін, президент билігін иемденіп алып, ойына келгенін істеген Нұрсұлтан Назарбаев жауапты. Ол қылмыскер Р.Әлиевті, біздің білетініміз, екі рет қылмыстық жауапкерліктен құтқарып жіберді. Біліп тұрып. Біріншісі – Рахат Әлиевтің 2004 жылы өзінің көңілдесі болған А.Новикованы Бейрутте өлтірткізгені. Екіншісі – Алтынбекке, Бауыржанға, Василийге саяси тапсырыспен жасалған қастандық. Бірінші қылмыстық іс туралы Қазақстанның прокуратурасы тек 2008 жылы ғана мәселе көтерді. Онда да «Нұрбанктің» қызметкерлері Жолдас Темірәлиев пен Айбар Хасеновті ұрлап әкетіп, өлтіргендері әшкере болған соң. Егер Р.Әлиев 2007 жылы қайын атасын тақтан тайдыруға екінші рет әрекет етпеген жағдайда, бұл істі де жапқызып тастауы немесе күйеу баласының кінәсін басқа біреуге арта салуы мүмкін еді. Өтембаев сияқты бір бейшараны құрбандыққа шалу оларға сөз емес.
Сенат аппаратының жетекшісі, сол кездегі сенат төрағасы Нұртай Абықаевтың қамқорлығындағы Ержан Өтембаевты аса ауыр қылмысқа тапсырыс беруші ретінде 2006 жылы соттады. Айыптау мен сот қылмыстың мотивін негіздеу үшін, «Время» газетінде 2003 жылы қазан-қараша айларында шыққан «Но пораженье от победы ты сам не должен отличить..» және «Список будет продолжен!» деген мақалалар Өтембаевтың намысына тиген, ол сондай жеккөрушіліктен барып, А.Сәрсенбаевты өлтіруге адам жалдаған, сол үшін банктен кредит алған деген қисынсыздыққа барды. Екінші мақалада Өтембаевтың аты-жөні мүлде аталмаған. Ал біріншісінде «Қазақстанның стратегиялық дамуы 2030» бағдарламасы туралы сын пікірлер жазылған. Өтембаев осы бағдарламаны дайындаушылардың бірі. Мақаладағы сын пікір жеке оның өзіне бағытталмаған. Сотта Өтембаев Сәрсенбайұлымен өштестігім, бас араздығым жоқ деді. Мақалаларға соншалықты ренішті еместігін айтты. Куәлар да ол екі кісі мейрамханада жолыққанда бас изесіп амандасқан деді. Және арада үш жыл өткен соң, баяғыда ұмыт болған мақаланы еске алып, жыны ұстайтындай Өтембаев есалаң емес. Мемлекет басшыларының қасында жүрген ақыл-есі бүтін адам. Араққа үйірлігі барын білсе де, басшылары шетке қақпаған үлкен қызметкер. Газеттегі мақалаға бола қызметі төмендеп, зардап шекпеген. Өтембаевты біз сот барысында, кейін де шындықты айтуға шақырдық. Бірақ ол өзін құрбандыққа шалған «қамқоршыларының» құпиясын айтуға жарамады, түрмеден шыққан соң, көп ұзамай өмірден өтті.
Ержан Өтембаев кімді қорғап қалды? Ол неліктен біреудің жасаған қылмысын өз мойнына алды?
Рас, Өтембаев пен сотталушы /Рустам/ Ибрагимовтың арасында бұрыннан байланыс болған. Жер сату, құрылыс салу, банктердің несиесін пайдалану сияқты тірліктермен айналысқан. Ол екеуін адам ұрлау және өлтіру мақсатындағы аса ауыр қылмысқа итермелеген не нәрсе, немесе кім? Өтембаевтың мақаладағы сыни пікірге бола жек көрген адамымен өштесіп, кек алмай тынбайтын, мінезі шақар, төбелесқұмар, қаныпезер жан еместігіне көз жеткізгендейміз. Керісінше, ол момын, байсалды, ұстамды, қатыгездіктен ада, жұмсақ мінезді сияқты көрінді. Оны танитындар осылай мінездеді. Мақалада жазылғандар ар-намысына тисе, сотқа жүгініп, заң арқылы ұпайын түгендер еді. Қаражаты бар, сотқа ықпал етуге қауқарлы. Саясаттағы Сәрсенбайұлын жария түрдегі сотқа сүйрелеп, «жеңіске» жетіп, қожаларына да бір көрініп қалар еді. Сондықтан газеттегі мақалаға күйініп, ұрып-соғуға тапсырыс жасайтын ол соншалықты ақымақ деу – жөнсіз. «Алтынбек Сәрсенбайұлының саяси ұстанымына келіспеймін. Оның іс-әрекеті қоғамда бүлік туғызуы мүмкін» деген пікірдегі Е.Өтембаевтың – сенаттағы жоғары лауазымды қызметкердің саясаткерді ұрып-соғуға, өлтіруге тапсырыс жасауы мүмкін бе? Егер осыған сенсек, бұл «тапсырыс берушіні» де террорды ұйымдастырушылар қатарына қосу керек!
Тергеу тобындағылардың көрсетуіне қарағанда, «чекист» Мусаев «жартылай бандит, жартылай мент» Ибрагимовті пайдаланған. Оның Өтембаевпен сыбайластығын білген және оны кәдеге жаратқан. Мусаев – қылмыстық қитұрқылықтарды қолдан жасаудың кәсіптенген маманы. Қанды жоспарды жүзеге асырғанда, аңғал Өтембаевты әдейі іске қосса керек. Өтембаевтың арғы жағында Н.Абықаевтың тұрғанын, ал оның Р.Әлиевпен қастас екенін ескерсек, Назарбаевтың ең сенімді серігін құлатуға бұл таптырмайтын мүмкіндік. Әлиев-Мусаев тобы Өтембаев ұсталған соң, өзіне тапсырма беріп жүрген Абықаевты көрсетеді деп ойлады. Оның сөзін Ибрагимов қуаттауы тиіс. Екеуінің көрсетуі бойынша, Абықаев тапсырыс беруші болып шығады.Қоғамда дүрбелең туады. Назарбаев өзіне берілген адал серігін соттан сақтап қалар, бірақ сенат төрағасы қызметінен амалсыз кетіреді деп есептеді. Осылайша биліктің өз ішіндегі қарсыласын құлатса, президентке ықпалдарын еркін жүргізуге кедергі-тосқауыл болмайды. Арғы жағында Әлиевтің өзін немесе оның әйелін таққа әкеліп, ортақ билік құрудың ауылы алыс емес.
Назарбаевтың саяси қарсыласы, оппозициялық күштердің басын біріктірген жетекшісі А.Сәрсенбайұлы – екі жақтың да, Назарбаев-Абықаев және Әлиев-Дариға-Мусаев тобының да ортақ жауы. Олардың бәрі билікті өз қолдарында ұстап қалуды мақсат тұтқандар. Бұларға Алтынбек және оның серіктері талап еткен саяси реформа жасау, әділ, таза сайлау өткізу – биліктен, сол арқылы келіп жатқан ұшан-теңіз байлықтан, миллиондар мен миллиардтардан айырылу! Сол үшін де оны өздерінің жауы санады.
Ортақ мақсаттарына жеткізетін жоспарды іске асыру барысында Рахаттың тобы өз мүдделерін көздеп, «одақтастарын» сатып кетсе керек. Яғни, Өтембаев – сол сатқындықтың құрбаны болып шығады.
Өтембаев қана емес, Әбікенов деген қаныпезер басқарған «Арыстан» жендеттері де құрбандыққа шалынды. Жолды бөгеп, көлікті тоқтатып, адамдарды күштеп әкеткен және белгілі жерге жеткізген бұл арыстандық қылмыскерлер Е.Әбікенов, Р.Еспенбетов, Е.Ералиев, А.Тәжі, Е.Қасымов қаза тапқандардың телефондарын таратып алған. Сонымен хабарласқандарды байланыс құралдарын қадағалайтындар анықтап берген. Бандиттер солайша ұсталған. Бәлкім, Мусаев мақтанышпен айта беретін «президентті қолдау басқармасындағы» сенімді адамдары хабарлаған болар. Қалай десек те, Назарбаев-Абықаев тобы торға түсті. Түсірткен – сатып кеткен өз сыбайластары Әлиев пен Мусаев. Өтембаевтың Ибрагимовпен қоса кісенделіп, тұтқындалуы назарбаевтар тобының әшкереленіп қалу қаупін туғызды. Олар «лақтырып кеткендерді», яғни күйеу мен қыз жағын қуғындатуға қорықты. Өйткені әлгі мүдделестері барлық құпияны жария етуден және оны дәлелдеп беруден тайынбас еді. Оппозициялық күштер әлсіресе де, әлі ыдырамаған, халық оларды қолдайтын кезеңде биліктегілер өзара қырқысудың құрдымға кетумен бірдей екенін түсінді. Сондықтан бірінші топ екіншісінің есерлігіне кешіріммен қарады, оларға қысастық жасаудан тартынды.
Саяси қарсыластарына террорлық әрекетті бұл екі топ бірлесіп жоспарлауы, бірлесіп іске асыруы немесе бірінші топтың барлық іс-қимылын жасырын түрде мүлтіксіз қадағалап, бақылауда ұстаған екінші топ ұрымтал сәтте сырттай араласып, өз мүдделеріне пайдаланып кетуі де мүмкін. Қалай десек те, олардың бәрінің мақсаты бір болды. Ол – оппозицияның көрнекті қайраткерінің өміріне қастандық жасау арқылы қоғамда үрей туғызу, өздеріне қарсы шығатындарды қатыгездікпен жазалаудан тайынбайтындықтарын ашық көрсету. Азаматтардың саяси-қоғамдық іс-әрекеті үшін одан кек алатындарын анық таныту. Назарбаев билігінің бұл саясатты әлі күнге дейін жалғастырып келе жатқандарына Жаңаөзендегі мұнайшылар мен бейбіт тұрғындарға оқ атып, қанды қырғын жасағаны, пикетке, митингіге шыққандарды жаппай қудалап, соттап жатқандары дәлел!
Президент жағындағылар тірелген тұйықтан шығудың бір жолы ретінде Өтембаев пен Ибрагимовты дегендеріне көндіріп, құпияны аштырмай тастауды жөн санады. Түрмедегі бұл екеуіне бас прокурордың, ішкі істер министрінің, Ұлттық қауіпсіздік комитеті адамдарының барып, келісім жасауы, үгіттеуі, қылмысымды мойындаймын дегізіп, президенттен кешірім сұратып, хат жаздырып алғаны, т.б. соны айғақтайды. Бұлар алдауға түсті, оларын тым кеш білді, Ибрагимовтың өзі айтқандай, «лох» болды.
Өтембаевқа қожайындары – қамқоршылары тарапынан берілген уәде-кепілдіктер орындалды. Судья Л.Мерекеновтың 2006 жылғы үкімі бойынша, Е.Өтембаев тапсырыс беруші және қылмысты ұйымдастырушы ретінде танылды. 20 жылға сотталды. 2014 жылы Қаскелеңде өткен сотта судья А.Бейімбетов бұрынғы айыптау баптарын өзгертіп, Е.Өтембаевты «тапсырыс берушіден» «итермелеушіге» ауыстырды. Жазасын өтеу мерзімін 13 жылға түсірді. 2015 жылы Астана мамандандырылған ауданаралық сотының судьясы Е. Рахымбеков оны шартты түрде мерзімінен бұрын босатты. Бастапқыда 20 жылды арқалаған ол 9 жылда түрмеден шықты.
Астана маңындағы колонияда кітапханашылық жұмыс бергізіп, жазасын өтегенсіткен Өтембаевтың биліктің ұшар басындағы «борышкерлері» оған риза шығар. Ал жазаның 11 жылын қысқартқаны үшін Абықаев пен Назарбаевқа ол марқұм тірісінде рахмет айтты ма, жоқ па? «Мемлекеттің мүддесін, Нұртай мен Нұрсұлтанның абыройын, тағын қорғап қалу жолында» Өтембаев қылмыскер атанды. Денсаулығын құртты. Тоғыз жыл темір торға телмірді. Өмірдің қызығынан, мәнсаптың лепіртер буынан, бәрінен құр қалды. Ауыр сырқаттағы әйеліне де қарай алмады, өлгенінде оған топырақ та салмады. Оның осындай бейшаралыққа ұшырағаны үшін кім жауап береді? Тергеуші Г.Машанло ма? Прокурор В.Кириленко ма? Судья Л.Мерекенов па? Тергеу жүріп жатқан кезде жолыққан, Өтембаевты көндірген сол кездегі ішкі істер министрі Б.Мұхамеджанов пен оның орынбасары Қ.Қасымов, бас прокурор болған Р.Түсіпбеков па? Бұлар тапсырма мен бұйрықты орындауды ғана білетін, қызметке тағайындаған қожаларының құлдары. Құлдарда азаматтық, адамгершілік, саналылық деген құнды қасиеттер болмайды. Бірақ бұл жағдай, адами қасиеттердің жетіспеушілігі олардың ешқайсысын жауапкерліктен, жазадан құтқармайды. Ең ақырында қиямет күнінде тозаққа жолдама бергізеді. Имансыздықтың барар жері сол.
- (Жалғасы газеттің келесі санында)
Рысбек СӘРСЕНБАЙҰЛЫ
Алматы қаласы,
11 ақпан 2020 ж.
