- Алдағы қараша айында өтетін президенттік сайлауға байланысты азаматтық қоғамда екіұдай пікір бар. Бірі сайлауға қатысу керек десе, екінші топ бойкот жариялау қажеттігін талап етуде. Осы екіұшты ұстанымға қатысты сайлаудың техникалық мамандары не айтар екен деген оймен «Тәуелсіз бақылаушылар» қоғамдық бірлестігі жетекшілерінің бірі Арайлым Назарды сұхбатқа шақырдық.
– Арайлым бике, сонымен сайлаудың күні мен уақыты жарияланды. Билік бұл сайлауға алдын ала тастүйін дайын отыр. Бірақ азаматтық қоғам әдеттегідей ала-құла пікірде: сайлауға бірегей кандидаттар ұсынып қатысамыз ба, жоқ бойкот жариялаймыз ба деген әрі-сәрі сұрақ бар. Әрине, бұл арадағы мәселе билік ұсынып отырған ойын ережесі – адам құқығын бұзатын сайлау заңнамаларына байланысты. Дегенмен, сіз осы екі ұстанымның қайсысын жақтайсыз?
– Ең алдымен осындай жауапты саяси науқан алдында сұхбатқа шақырғаныңызға үлкен рахмет! «ДАТ» газетінің қоғамдағы ағартушылық қызметіне тәнтімін. Сондықтан газет редакциясы жауап іздеген сұрақтарға ынта-ықыласпен жауап бергім келеді.
Алдағы президенттік сайлауға қатысты ел азаматтарының қандай тиімді қоғамдық позицияда болғаны дұрыс деген сұраққа келер болсақ, бұл жерде баршаға ортақ 100% бірегей ұстаным қалыптастыру мүмкін емес. Сайлауға бірегей кандидатпен қатысу немесе бойкот жариялаудың қайсысын таңдасаң да, өзінің артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Қоғамда даттайтындар да, қолдайтындар да табылатыны сөзсіз. Ешкім болашақты болжап біле алмайды. Сайлау күні мен оның ертеңі не болары әзірге беймәлім.
– Ал тәуелсіз бақылаушы және қоғамның жас қайраткері ретінде өзіңіз қандай ұстанымда болар едіңіз?
– Менің жеке пікірім – елді өзгерістерге әкелетін кішкентай болса да мүмкіндігі бар нұсқаны таңдау керек. Ол – сайлауға белсене араласу. Қолдан келсе, барымды күреске тігіп, қиын болса да додаға түсіп, күресемін деген азаматтың аяғынан шалмай, қолдау көрсету қажет деп ойлаймын. Жаппай тәуелсіз бақылаушы болу арқылы саяси үрдіске белсене араласу керек. Бұл біздің сайлаудан кейінгі болашағымызға тікелей қатысты мәселе екенін ұмытпаған жөн.
– Дегенмен, назарбаевтық жүйеден мұраға қалған сайлау заңнамалары қоғамды діттеген саяси мақсатқа жеткізе алмайды деген пікір бар ғой…
– Ия, сөз жоқ, билік бір жақты және өзіне өте тиімді ойын ережесін ұсынып отыр. Алайда «сендер бізге тиімді ойын ережесін бермедіңдер» деп бойкот жасап, бір бұрышта бұртиып отырған баладай болған дұрыс емес. Олай отыра берсек, билік «тіпті жақсы болды, осылай отыра беріңдер» дейді.
Ең бастысы – осы ойын ережелерін өзгертуге күш салу керек. Ал оның басты амалы – қоғамды демократияландыруға мүмкіндік беретін өзгерістерді жаппай талап ету. Осы мақсатта алдағы саяси науқанға қатысу керек.
«Бойкот» деген не? Егер елдегі қалалардың алаңдарына кемінде 10–15 мыңнан адам жинай алмасақ, онда мұндай бойкоттан түк шықпайды.
Содан кейін бір нәрсені мойындауымыз керек: халық алаңға «бойкот» деген талаппен шықпайды. «Шаңырақ», «Жаңаөзен», «Қаңтар» – осы оқиғалардың барлығы әлеуметтік мәселелерден тұтанған. Ал 2019 жылғы президенттік сайлаудан кейін Алматыда 3 күн, 3 түн болған толқудың нәтижесінде әр азамат әділетсіздікпен бетпе-бет келгенін өз көзімен көрді.
Жалпы, «бойкот» деген массалық қарсылық бізде ғана емес, әлемде де болған емес. Сондықтан кәмпитке бола ренжіген бала сияқты, «бойкот» деп, саяси науқаннан тыс қалуға болмайды. Сайлауға қатысу жеңіс бермесе де, халықтық саяси көңіл-күйдің өлшемін көрсетеді. Сайланған президент өз билігінің заңдылығының шкаласын білетін болады. Менің ұстанымым осы – сайлауға қатысу.
– Ал тәуелсіз бақылаушылардың ұстанымы қандай? Мәселен, Аманолла Раманқұл мырза жетекшілік ететін шымкенттік бақылаушылар сайлауға бірегей кандидатпен қатысу керек деген берік ұстаным ұсынады…
– Біз осы аптада ғана ұйым мүшелерімен жиналыс өткізіп, ұйымның бірегей ұстанымын бірауыздан келістік. Біз ресми тіркелген «Тәуелсіз бақылаушылар» қоғамдық бірлестігі болғаннан кейін, бұл сайлауды белсенді түрде бақылаймыз. Біз үшін сайлау процесінің тазалығы, әр азаматтың таңдауының қорғалуы, осы арқылы азаматтық қоғамға өз үлесімізді қосуды, таза сайлау институтының қалыптасуына атсалысуды көздейміз. Біз бақылаушылар ұйымы ретінде ешқандай кандидат ұсына алмаймыз. Ал егер оппозициядан үміткер түсіп жатса, әрине, қуанышты боламыз.
– Әрине, мұндай жағдайда сайлау науқанында саяси интрига болар еді…
– Әлбетте! Ондай жағдайда бақылаушылар кім үшін, не үшін және қандай нәтиже үшін жанталасу керектігін білер еді. Егер қоғамның атынан сайлауға түсетін бірегей немесе бірнеше үміткер болса, ресейлік Навальныйдың «Умное голосование» техникасын пайдаланып, жаппай бақылау жасауға әбден болар еді.
– Ал егер үміткер болмаса ше? Онда кімді, қандай нәтижені бақылайтын едіңіздер?
– Онда біз халықтың қатысу деңгейін көрсету үшін жаппай бақылау жүргіземіз. Халықтың сайлауға қатысу пайызы – сайланған президенттің қанша пайызға легитимді екендігін көрсетеді. Әлбетте, біз анықтаған қатысу көрсеткіші сайлау нәтижесіне әсер етпейді. Бірақ қатысу пайызы президент билігінің қаншалықты заңды екенін көрсетеді. Ол жай ғана бойкот деп айқайлағанға қарағанда, нақты санмен, пайызбен көрсетілген факт болмақ. Осылай жалпы бақылау жасау арқылы ғана біз таза сайлауды жақындата аламыз. Осылай ғана біз халықтың қанша пайызы сайланған президентті қолдағанын айта аламыз. «Бойкот» деген бос сөз – ол дәлел емес, ал нақты пайыздық көрсеткіш – нақты дәлел бола алады.
– Қыркүйек айының басында құрылған, айтпақшы, құрамында сіз де барсыз, Демократиялық күштер коалициясы (ДКК) алғашында үндеу жариялап, биліктен сайлау задылықтарын өзгертуді талап етеміз де, егер әдеттегідей, Ақорда біздің талабымызды орындамаса, бірегей кандидатпен сайлауға түсеміз деген еді. Кейіннен бұл ұстаным қақ жарылып кеткен сияқты. Оның себебі неде?
– Себебі осы ДКК құрылуының өзі асығыстық болған сияқты. Сайлау мәселесі шағын топтың ішінде егжей-тегжейлі талқыланбай, қоғамға шығып кетті. Бірінші этапта алға қойған жоспар бойынша жұмыс жақсы жүргізілді. Коалиция мүшелері сайлау заңын өзгерту, кезектен тыс сайлауды кейінге қалдыру жөніндегі талапты бірауыздан қолдады. Ал бірегей үміткер ұсынуға келгенде, пікір екіге бөлініп кетті. Оған, бір жағынан, қоғамда айтылып жатқан нешетүрлі алып-қашпа пікірлер де әсер етті деп ойлаймын.
– Айтпақшы, 2019 жылғы президенттік сайлау кезінде ең басты кейіпкердің бірі болған тәуелсіз бақылаушылар арасына бүгінде іріткі түсті деген сөз бар. Егер дәл солай болса, жағдай түсінікті – биліктің политтехнологиясы тағы да және әдеттегідей бұрын ұмтылып, тәуелсіз бақылаушыларды бөлшектеп тастағаны. Әлде бұл ырың-жырыңның басқа да себептері бар ма?
– Жаңадан құрылған саяси-әлеуметтік топтардың, белсенді азаматтардың арасында бірін-бірі танығанша, түсініскенше, түрлі кикілжіңдер болуы қалыпты жағдай деп ойлаймын. «Ер шекіспей – бекіспейді» дейді қазақ.
Біз – тәуелсіз бақылаушылар біреудің бастауымен емес, бірін-бірі мүлдем танымайтын адамдардың ерікті түрде құрған ұйымымыз. Уақыт өте келе көзқарастар өзгерді, бір топ партия құруды қалады, екінші бір топ біздің позициямызды дұрыс емес деп тапты, ал енді біреулерге, мүмкін, менің жеке басым ұнамаған шығар.
Осы сияқты факторларды есептен шығаруға болмайды. Оның үстіне біздің ұйым – қатып қалған бюрократиялық құрылым емес, әрдайым даму үстіндегі «тірі организм». Ал мұндай ағзалық дамуда қашан да өзгерістер болып тұрады…
Алайда сол 2019 жылдан бері келе жатқан ұйымның діңгегі бар, негізі сақталған. Одан беріде өткізген парламенттік сайлау мен референдумды бақылау нәтижесі, күні кеше өткен жиналыста бірауыздан шешімге келгеніміз – біздің ұйым ретінде қалыптасқанымыздың көрінісі деп ойлаймын. Егер биліктің политтехнологтары ұйымды іштен ірітіп жіберуді көздеген болса, онда ол жоспарлары жүзеге аспады. Қазір біздің ұйымнан шығып кеткен кез келген азамат бақылаушы боламын деп келсе, есігіміз ашық, бақылаушы куәлігін береміз. Парламент сайлауында да, референдумда да ұйымнан кетіп қалған азаматтар қайтып келіп, бақылаушы куәлігін алған болатын.
– Егер осы сайлауды толық бақылауға алар болсақ, нарық жағдайындағы бұл іс-әрекеттің шығыны қандай боларын есептеп көрдіңіз бе?
– Маусым айында ғана өткен референдумда ұйымнан жалпы 217 000 теңге шығын кетті. Бүгінгі жағдайда бұл көп ақша да емес. Референдум өткен кезде парламенттік сайлаудан қалған материалдар, дайын видеосабақтарымыз болған еді, біз соларды пайдаландық. Енді осы сайлауда блокнот пен флаерлерді және 1-2 сабағымызды қайтадан видеоға түсіруіміз керек. Ұйымның интернет-сайтын қазір ерікті программист, жас жігіт өзінің азаматтық бастамасымен жасап жатыр – су тегін. Референдумда бізге әріптес ұйымдар үлкен кеңселерін пайдалануға тегін берген болатын. Қазір де сөйлесіп жатырмыз. Болмай жатса, жалға аламыз. Кеңсе жағымен көмектесуге ниетті азаматтар бар. Шамамен қанша шығын кететінін жұмыс тобы есептеп қойды. Бұл ауыз толтырып айтарлықтай көп шығын емес.
– Ал бақылау шығынын көтеріп алуға ниетті демеушілер немесе грант беретін ұйым бар ма?
– Біз тіркелгелі не шетелдік, не мемлекеттік ұйымдардан грант алып көрген жоқпыз. Үнемі ұйым мүшелерінің жарнасымен және ұйым мүшелері арасындағы шағын кәсіпкерлердің көмегімен сайлау науқанынан өтіп келеміз. Біз шығынды барынша минималды етуге тырысамыз. Себебі ақша арқылы әлдекімге немесе бір саяси ұйымға тәуелді болғымыз келмейді.
Ал егер осы сайлауда демеуші боламыз деген азаматтар болса, ризашылықтарымызды білдіреміз. Біз қолма-қол ақшалай емес, баспаханадан шығатын блокноттар мен флаерлердің ақшасын тікелей баспаханаға, видеосабақтардың ақшасын тікелей сол видеографтарға төлеп, қолдау көрсеткендерін құп көретін едік. Бірақ ол демеушілік үшін біздің ұйым ешқандай материалдық қайтарым бере алмайтынын және ешқандай саяси өтініш орындай алмайтынын айтқымыз келеді. Демеуші азаматтар өз қолдауын елдегі азаматтық институттың дамуына қосқан үлесім деп білсе екен дейміз.
– Ал сайлау бюллетеніндегі «Бәріне қарсы» графасын пайдаланып, дауыс беру керек деп жүрген белсенділердің үндеуіне қатысты не айтар едіңіз?
– Меніңше, бұл ұстанымда дау көп. Мәселен, қазір кейбір белсенділер Конституциядағы: «Дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың елу процентінен астамының дауысын алған кандидат сайланды деп есептеледі; егер кандидаттардың бірде-бірі көрсетілген дауыс санын ала алмаса, қайтадан дауысқа салынады, оған көп дауыс алған екі кандидат қатысады; дауыс беруге қатысқан сайлаушылардың ең көп дауысын алған кандидат сайланды деп есептеледі», деген 41-баптың, 5-тармағына сүйеніп, сайлау бюллетеніндегі «Бәріне қарсы» /против всех/ графасына дауыс беруге шақырып жатыр. Қазір біз ұйым атынан Орталық сайлау комиссиясына нақты сауал жолдап, дауыстарды санау алгоритмі мен оның формуласы қалай болатынын жіктеп көрсетуді сұрадық.
Конституцияның нақты осы бабына қарасақ, шынымен де, 50%-дан астам халық «Бәріне қарсымын» графасын таңдаған жағдайда да екінші тур болатын сияқты. Екінші жағынан қарасақ, «Сайлау туралы» заңда аталған графа бойынша дауыстарды санау кезінде оның ешқандай заңдық күші жоқ. Енді ОСК-ның жауабын күтеміз. Бұл графа осы сайлауда шынымен шешуші рөл атқаруы мүмкін.
– Сұхбатыңызға рақмет, Арайлым бике! Елдің жарқын болашағы жолындағы азаматтық белсенділіктеріңізді Құдай қолдасын!
Айсұлу ОСПАН,
«D»
