Арыс әскери қоймасындағы жарылысқа байланысты жарияланып отырған бұл топтаманы «Айтып келген апат» деген айдармен жариялауға төмендегі мақала себеп болды. Бұл осыдан екі жылға жуық уақыт бұрын (13.11.2017 жыл) «Қазақ үні» газетінде бүкіл елге, жергілікті және жоғарғы билікке ескерту ретінде жарияланған мақала еді.
Оңтүстік Қазақстан облысындағы Арыс қаласында шамамен 50 000-дай халық тұрады. «Жұмыс тауып бер» деп, билікке алақан жайып отырған да жайы жоқ. Жұмысы барлар – жұмыста, жұмысы жоқтар – өз күндерін өздері көруде. Арыс қаласының жанында сонау Екінші дүниежүзілік соғыс кезінен жер астына жиналған оқ-дәрі баршылық. Әрине, мерзімі өткен ондай қарулар қазіргі заманда түкке де алғысыз. Жойылып отыруы керек. Жойғанда, бірталай химиялық элементтен тұратын мұндай снарядтардың ішінде бағалы заттардың барлығы да рас. Міне, осы заттардан ақша жасап отырғандар да бар. Мұның барлығы да сонау 2009 жылы Наурыз мерекесінің алдында бүкіл елге белгілі болған жойқын жарылыстан соң ғана анықталды.
Сол кезде белгілі болғанындай, әлгі оқ-дәрілер ішінде 122 мм снарядтар бар. Әрине, қазіргі көзі ашық балалар үшін ғаламтор арқылы жоғарыда аталған снарядтар құрамын табу қиын да емес. Сөйтсек, осы снарядтар құрамы вольфрам мен уран деген химиялық элементтерден де тұрады екен. Яғни, адам ағзасының ең бірінші жаулары. Әрі бұл химиялық элементтер ауадан ауыр болып келетінін кез келген көзі ашық пенде біледі.
Арыс қаласы терең, қазан шұңқырға орналасқан. Ал ары кетсе, сол Арыс қаласының шет жағынан 700 метрдей жердегі биікте бөтен адамды жолатпайтын полигон тұр. Міне, сол аймақтан күндіз-түні толассыз атылып жатқан снарядтардан шыққан улы заттар Арыс қаласының жұтар ауасымен бірге ағзаға енеді екен.
Соңғы жылдары Арыс қаласы халқының арасында жер бетіндегі барлық ауру келіп орныққандай, сау адам жоқтың қасы. Тіпті 40 жастан асқан азаматтардың жартысы әртүрлі ауруға шалдықса, 50 жастан асқандардың денінің сау болуы екіталай.
Арыс – теміржолшылар қаласы. Қазіргі кезеңде теміржолда жұмыс жасайтын, яғни жолаушылар тепловозын айдайтын жас машинист болмаса, машинист көмекшілерін күндіздің өзінде шырақ жағып іздеп, тауып алуың да екіталай. «Қан қысымы жоғары», бүйректегі тас, инсульт алу, әйел, ер бедеулігі, әсіресе еш емі жоқ айықпас жаман ауру – рак Арыс қаласын жаулап алған. Тіпті соңғы кезде жасы 20–25 жас аралығындағы жастар «бауыр құрт» деген диагнозбен облыстық емханаларда бірінен соң бірі ота жасатуда. Қысқасы, Арыс тұрғындарының мектепті бітіргендер мен келместің кемесіне аяғын салғандар арасының 75 пайызы аурушаң.
Бұл жерде қандай да бір креслода отырған арыстық кез келген шенеунік сол полигон туралы жария ете алмайтын екі жағдайды атап өтпесек, тағы да болмайды.
Біріншісі, Арыстағы снарядтар құрамында уран мен вольфрамнан басқа құны доллармен өлшенетін бағалы металдар да жеткілікті. Осы снарядтарды залалсыздандырған соң, әлгі металдар жиналып, белгісіз жаққа жөнелтіліп отырады екен. Ал оның иесі қалада да, облыс орталығында да емес, сонау Ақордада отырған тойымсыз бір шенеунік. Полигон туралы мейлі әкімге, мейлі құқыққорғау орындарына шағым айтар болсаң, барлығы да ат-тондарын ала қашады. Ешқайсысы да сонау төбеде отырған шенеуніктің қаһарына ұшырап, өз орынтақтарынан айырылып қалғысы жоқ. Ол «шөпкетышар» осындағы отырықшыл халық денсаулығын қайтсін?
Екіншісі – аудан көлеміндегі емхана, поликлиника басшылары, СЭС. Ауырған адамдардың санын статистикада төменгі деңгейде көрсету. Осы жағдайдан денсаулығын бұзып алғандар емханаға жатуға да қалталары көтере бермейтіндіктен (белгілі дүние ғой), далбасалап, «арзанға» келісер тәуіп-емшілерді жағалап жүргені. Өз ауруына байланысты керекті ауруханасына жата қалған жағдайда, бірер арзанқол дәрілермен ғана ем алады.
Бірақ қала әкімінің жылдық есебінде «Бәрі жақсы, бәрі тамаша, Арыс халқы көркейіп келеді» дегендерді тыңдағанда, «Хабар» арнасын көріп отырғандай әсер аласың тіпті.
Әу баста, сонау 2009 жылы Арыстағы алғашқы жарылыс екі адамның өмірін қиып кетсе, сонан бергі 2014 жылы тағы екі адам, 2015 жылы бір азамат о дүниелік болып кетті. Әлі алдымызда не болатыны бір Аллаға ғана аян. Қысқасы, жоғарыда отырған тойымсызға бүкіл қала халқының денсаулығы мен адам өлімдерінен өз қалтасына түсер қаражат анағұрлым бағалы.
Әдетте полигон дегенің елді мекендерден алыс жерде орналасуы керек қой. Ал Арыстағы «ажал» қоймасы бар полигон желкемізде тұр… Тіпті алғашқыда қала үстіне төніп тұрған осы полигон орнын қаладан алыстау бір жерге апармақ та болды. Алайда сол жұмыс орнына жұмысшыларды алып бару, алып қайту және де залалсыздандырылған снаряд ішінде қалар бағалы металды сатылымға шығару, яғни Арыс қаласындағы теміржол вагондарына тиеу біраз «шығынға» батырады екен әлгі тойымсызды. Ол үшін бір елді мекен адамдарының құны көк тиынға да тұрмайды екен.
Егер де Қорғаныс министрлігіндегілер осы полигонды қаладан алыс бір жаққа алып кетпесе, Арыс қаласында сау адам қалмауы бек мүмкін!
Әуелхан НАЗАРҚАСЫМҰЛЫ,
Арыс қаласы Qazaquni.kz 13.11.2017 жыл
