- Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі соңғы онжылдықта ішкі миграцияны зерделеп, еліміздің халық өсімі қарқынды оңтүстік облыстарынан солтүстікке көшіруді қолға алған болатын. Қазақстанның ұлан-байтақ киелі жерінің халқы біркелкі орналаспағаны анық: ауа райы жайлы оңтүстік өңірлерде – тығыз, ал қысы қытымыр және ұзақ, жазы қысқа да салқын солтүстік аймақтарда – халық сирек.
Сондықтан мемлекетіміз оңтүстік аймақтан солтүстікке көшуге ыңғай білдірген адамдарды ынталандыру үшін, қоныс аударушыларға ақшалай көмек көрсетіп келеді. Бағдарламаға қатысушыларға және оның әрбір отбасы мүшесіне республикалық бюджеттен бір реттік жәрдемақы төленеді. Сонымен қатар мемлекет қоныстанушылардың бір жыл бойы жалдап тұратын тұрғын үй шығынын өз мойнына алады. Бұл үрдіске ықылас білдірушілерге қойылатын басты шарт – олардың болашақ күй-жайларын ескеріп, өз еркімен қоныс аударуға толығымен шешім қабылдауы. Әрине, бұл үрдісті жіті түсініп, жаппай қолдау – маңызды іс. Дұрыс дерлік. Бірақ та осы саясатты жүзеге асыру бағытында талай проблемалар (саяси, материалдық, психологиялық және т.б.) туындайтыны анық. Бірінші мәселе – көңілден шығатын қолжетімді жайлы баспана, үй-жай. Екінші – мерзімі үзілмейтін табысты жұмысқа орналасу. Үшіншіден, жерсіну (солтүстіктің аяздарына төзіп, орыс-қазақ менталитетіне мойынсұну және т.т.).
Кейінгі жылдары Солтүстік Қазақстан облысына еңбек күші артық өңірлерден бірнеше мың адам көшіп барған. Алайда оның 7-8 пайызы кері көшіп кетті. Себебі қоныстанушылардың біразына солтүстіктің қатал ауа райы жайлы болмаған, ал басқалары үшін – тиесілі көмек көңілдерінен шықпаған.
Тақырыпты терең талдау үшін, әуелі статистикалық мәліметтерге назар аударайық. 2021 жылдың маусым айында елдегі тұрғындар саны 19 миллионнан асты. Ресейдегі қазақтар саны 1 миллионға жуық, Қытайда – 3, Өзбекстанда – 1,5 миллиондай, ал Моңғолияда – 150 мың, Қырғызстанда – 40; Түркіменстанда – 20 мыңдай. Қазақстан халқының басым бөлігін 13 миллионға жуық қазақ халқы құрайды, үлес салмағы 70 пайызға шамалас, 2-орында орыстар – 3,5 миллионға жуық, олар 18 пайыздан асады.
Ішкі көші-қон саясаты мен тәсілдері түсінікті болғанымен, осы мәселелерге орай сыртқы қарым-қатынас саясатына да назар аударайық. Солтүстік облыстарда орыс халқының пайыздық үлесі басым екендігі статистика мәліметтерінен белгілі. Онымен қоса, олар шекараның сыртындағы «қара орман» ағайындарын арқа тұтады.
Ал Қазақстанның оңтүстік өңіріндегі тығыз шоғырланған өзбектер саны 600 мыңнан асады, салыстырмалы түрде қарасақ, олар сондағы тұрақты қазақтар санының үштен бірін құрып отыр. Өзбектердің өсімі өте жоғары. Ұлтшылдық сезімдері мығым, ұлтжандылығы нығыз. Олардан қазаққа тікелей қауіп болмас, бірақ өз ұлттық мүдделерін қорғайтыны хақ. Қазақстандық Қарабақ шиеленісінен Құдай сақтасын!
Осындай жағдайларды айта келе, ұлттық мүдде үшін ең тиімдісі – аталған елдердегі қазақтарды туған Отанына тарту. Мәселен, Ресей сырттағы орыстарды қомақты қаржылық көмек беру арқылы ынталандырып, өз еліне тарту саясатын тыңғылықты жүргізуде. Өз Отанына қоныс аударуға бет алғандарды қинайтын ең басты жайт – көздеген тұрақтану аймағында үй не пәтер сатып алу мәселесі. Әркімнің қобалжып, тартынатыны – керек мөлшерде ақша тапшылығы. Егер Қазақстандағы орыстар мен Ресейдегі қазақтардың үй-жайларымен алмасу үрдісі қолға алынса, екі жақтың да азаматтарына қолайлы да, артық шығынсыз болары анық. Өзбекстанмен екі тарапқа да тиімді жер алмасу мәселесін қозғауға болады.
Осы бағытта Ресей және Өзбекстанмен тиімді екіжақты шартқа отыруға болады. Егер Ресей мен Өзбекстанның шекараға жапсарлас облыс басшыларымен еліміздің облыстарының әкімдері ерікті қоныстанушылардың баспана, үй-жайларымен алмасу тәсілін заңдастырып, келісімшарттар бекітіп, оны іске асырса, екі жаққа да өте тиімді және өте игілікті іс-әрекет болар еді.
Бұл іс-шараның екі тараптағы қоныстанушыларға да игілікті нәтижесі мол болары анық. Біріншіден, шет мемлекетте өмір сүріп жүрген қандастарымызды Қазақстанға қоныстандырсақ, халқымыздың саны күрт көбейіп, қазіргі саяси жағдайда қазақтың ұлттық мүддесіне қосылған ауқымды үлес ретінде қаралып, тәуелсіздігіміз нығаяры анық.
Екіншіден, алпауыт Қытай мен Ресейдегі қазақтар өзінің ұлттық болмысын мүлдем жоғалтып, үстемдігі басым үлкен халықтар арасына тез арада із-түзсіз сіңіп кету қаупі құпия емес. Ал Қазақстандағы қазақтардың өсімі бәсеңсіп қалғаны анық. Совхоздар мен колхоздар жабылғаннан кейін, ауыл жұрты жаппай қалаға көшті. Ал қалаларда көп балалы жанұя өте сирек кезігеді.
Үшіншіден, қандастарымызды жапсарлас мемлекеттерден алмасу шарты арқылы көшіретін болсақ, материалдық шығындар кемитін еді. Сонымен қоса, жаңа қоныс тепкендер бұрыннан ауа райына бейімделген өздеріне жағымды экологиялық ортаға орнығып, ешқандай қолайсыздық сезбей, менталитеті үйреншікті қауымға психологиялық егессіз, оңай сіңісіп кетер еді. Осы іс-шараны лауазымды мемлекет қызметкерлерімен қоса, келелі ұйымдастыру мәселелерін намыстары оттай жанып тұрған белсенді патриоттар білектерін сыбанып қолға алса – құба-құп болар еді.
Нақыпбек САДУАҚАСТЕГІ,
заңгер-құқықтанушы
