Қазақстан Республикасының конституциялық құқығының бастау алатын тікелей қайнар көзі – қазіргі қолданыстағы Ата заңымыз, яғни 1995 жылы 30 тамыз күні қабылданған Конституция. Содан бері өткен 30 жылға жуық уақыт ішінде осы Ата заңымызға талай өзгертулер мен толықтырулар енгізіліп, кезінде оларды міндетті түрде ақпарат құралдары елдің назарына жеткізе жариялап тұрды. Десек те, қазіргі мемлекеттік басқару органдарының ерекшеліктері ескеріле отырып, Ата заңымыз жариялаған мемлекет қызметтің басты ұстанымдарын (принциптерін) атап айтқан жөн. Олар – қоғамдық келісім және саяси тұрақтылық, бүкіл халықтың қажетіне орай экономикалық даму, қазақстандық патриотизм және мемлекет өмірінің мейлінше маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешу. Мұның бәрі қазақстандық құқықтың нағыз қайнар көзі қызметін атқарады.
Конституцияның 1-бабында: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары» деп, айқын көрсетілген. Сондықтан Ата заңымыз тек мемлекеттің ғана емес, сонымен бірге бүкіл қоғамның да негізгі заңы екендігімен ерекшеленеді. Дәлірек айтқанда, осы заңның идеялары, принциптері, құқықтық нормалары қазіргі қоғам өміріндегі жекелеген адамды, азаматты, қоғамдық қызметтің барлық субъектілерін (бірлестіктерді, қозғалыстарды, өзін-өзі басқару органдарын және басқаларды) толық қамтиды. Менің осыған байланыстыра айтайын дегенім – мемлекеттік тәуелсіздік алған 1991 жылы жаңа құрылған «Қазақ тілі» қоғамы мен бірінен соң бірі жаңадан қабылданған екі Ата заңымызға (28.01.1993 ж. және 30.08.1995 ж.) қатысты Солтүстік Қазақстан облысының бұрынғы Ленин ауданының (18.04.1997 жылдан Есіл ауданы) әлеуметтік-саяси өмірінде өзім ортасында болған оқиғалар жайы еді.
Сонымен, 1985–1995 жылдар аралығында Кеңес Одағының мемлекеттік құрылымы біртіндеп ыдырап, оны бөлшектеп құрдымға жіберген «қайта құру» дейтін саяси науқан шарықтау шегіне жетті. Бірақ кеңестік жүйенің бұрынғы құқықтық кеңістігіне терең енген одақтық заңнамалардың күшін бірден жою оңай шаруа болмады. Осындай аумалы-төкпелі кезеңде тәуелсіз жаңа мемлекеттің алғашқы төл заңдарының жобаларын дайындау, оны халыққа дұрыс жеткізіп түсіндіру, талқылау және қабылдау сияқты іс-шаралар тек жоғарыда ғана емес, сонымен қатар биліктің төменгі сатыларында, яғни алыстағы аудандар мен жеке ауылдардың ішінде «қара қазандай» қайнап жатты. Сабындай көпірген көбіктің «небір көкелері» жергілікті халықпен бетпе-бет кездескенде арасынан қалқып шықты. Осындай кездесу сәттерінде дүние төңкерілсе де қозғалмайтын бейжайлық, «Бірің өліп, бірің қал!» дейтін бейтараптық, дұрыс екенін түсінсе де, әдейі бұрмалаушылық, Кеңес Одағын қайтадан көксеген кертартпалықтар сияқты нешетүрлі түсінбеушіліктерден туған қарама- қайшылықтар жаңа жолда кедергі болып, біраз қиыншылықтар туғызғанын мойындап, турасын айту керек. Ол кезде жаңадан құрылған биліктің елді басқару сияқты «ара жұмысында» ұлтжанды ел ағалары аздау болды.
1995 жылы Ленин аудандық (қазіргі Есіл ауданы) мәслихатының жаңа хатшысы Жолдыбай Қабенұлы Ахметов мені әдейі шақыртып алып, «Қазақ тілі» қоғамының осы аудандағы бөлімшесінің төрағасы ретінде жақсылап тұрып дайындалып, алдағы сессияда тілдер туралы сөйлеуімді сұрады. Алдағы қабылданатын Ата заңның жаңа жобасында қазақ тілі мен орыс тілі мемлекеттік тіл болуға текетірес тайталасқа түсіп, осы мәселені талқылау барысында бүкіл елдің ауызында қарама-қайшы пікірлердің өте ушығып тұрған кезі болатын.
Осы кезекті аудандық сессияға қатысқан депутаттар мен арнайы шақырылғандардың дені орыс тілділер болған соң, маған орыс тілінде сөйлеуіме тура келді. Сондағы мінбеден айтылған сөздерімнің қазақша мазмұны мынадай: «Таза қазақ ауылына бір орыс азаматы келсе, онда бүкіл ауыл осы қонақпен білгенінше орысша сөйлесуге жандарын салады. Егер әлгі қонақ қазақша сайраса, онда ауылдағылар аса таң қалып: «Мынаның басы қазақшаға жарық қой !» – деп, «аспаннан түскен адамға» теңеп, оны төбелеріне көтеріп, жақсылап сый-сыяпат көрсетуге тырысады. Ал енді таза орыс селосына қарапайым бір қазақ келіп, орысша ештеңе айта алмаса, онда оны бейшара ретінде небір жаман сөздермен кемсітіп, орысша білмей жер басып жүргеніне кәдімгідей ренжиді. «Осы келтірілген екі мысалдан нені аңғаруға болады? Бұл қазақ елінің қонақжайлылығы ма, әлде жағымпаздығы ма?» – деп депутаттар отырған залға қарағанда, онда отырған Қайырлы Едіресұлы (кейін облыстық маслихаттың хатшысы): «Бұл – ешқандай да жағымпаздық емес, бұл біздің қонақжайлылығымыз !» – деп қатты дауыстап жібергені кәдімгідей демеу болып, әлі күнге дейін есімде жақсы сақталып қалыпты. Сөзімнің жалғасы ретінде: «Қазақстанды нағыз отаным деп санайтын, осы елде туып, ешқайда көшпей өсіп-өнген, қазақшаға судай орыс, украин, неміс, беларусь, татар және басқа ұлт өкілдері жергілікті қазақпен қазақша сөйлеспей, олар неге орысша сөйлесуі керек? Мұны қалай түсінуге болады? Қазақтың тілін мен мәдениетін менсінбеушілік пе, әлде осылай сыйлағандық па? Осында залда отырған басқа ұлт өкілдерінің тарихи отандары бар және ұлттарына сай мемлекеттік тілдері бар. Ал қазақ тілінің олардан қай жері кем, олардың несі артық ? Басқа тілдер сияқты қазақ тілін өз отанында мемлекеттік тіл болуымен қатар ұлтаралық тіл ретінде заңдастыруымыз керек, яғни қазақшаға жүйрік ұлттар қазақпен қазақша сөйлесуі керек. Қазақстанда орыс тіліне қысым болған емес, осы тілдің қуаты қасындағы басқа тілдерді тұншықтырмаса, өзі еш тұншықпайды. Сондықтан қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде орнығуына жол ашатын орыс тілі мен орыс тілділердің тек ағалық көмегі керек!» – деп тұжырымдап, қолпаштап та жібердім.
Әйтеуір алдымен Алла, сосын депутаттар ың-шыңсыз қазақ тілін қолдаған оң шешімі бар, сессия бекіткен дұрыс қағаздың жоғары жаққа тез кеткенін жақсы білемін. «Қазақ тілі» қоғамы десе үрке қарап, құлақтары тас керең болып, жиналыстарына еш шақырмайтын, әкімшілікті басқарған «үлкен ағалардан» гөрі аудандық мәслихаттың «Қазақ тілі» қоғамын танып, оның жарғысымен санасуы Ленин аудандық бөлімшесіне үлкен абырой және қазақ тілінің болашағына нық сенім ұялатқанын айту – қазір мен үшін қасиетті парыз. Бір сөзбен айтқанда ,тәуелсіздік таңында мәслихат сияқты құзырлы органның құлағында ойнаған екі ұлтжанды ағамыздың сессияда демеген иықтарын нық сездім. Бұған дейін облыстағы осы қоғамның белсенді жанашырлары батыл бастама көрсетіп, орыс тілділері ормандай қалың Петропавл қаласының ортасынан алғашқы «Салтанат» қазақ балабақшасын ашқызған болатын. Соңынан іле-шала «Қазақ тілі» қоғамының Ленин аудандық бөлімшесі осы игілікті істі бірден жалғастырып, 1991 жылдың көктемінде қазағы мүлдем аз саналатын осы Ленин ауданының орталығы – Явленка селосында жаңадан ашылған «Балдәурен» балабақшасы қазақ балаларын қабылдай бастады. Осы жаңа бақшадағы өзіміздің «қара және сары домалақ» балдырғандардың саны жылдан-жылға көбейіп, іші тіпті тарлық ете бастады. Сол себепті «Огонёк» атты орыс балабақшасының екі қабатты кең үйін түгел босатқызып, дереу жаңа қазақ балабақшасын сонда көшіртіп әкеліп, осында қалдырған дүние-мүлкімен толық иемдеткіздік. Бірақ осы «Балдәурен» балабақшасының бұрынғы жер үйінде қалған мүліктері талан-таражға түсіп, әркімдердің қолында кеткенін жасырғысы келгендері бұрынғы тергеушілік кәсіби намысыма қатты тиді.
Дүкендерде сөрелер бос, тауарлар қат, ақшаның да жоғалып, дүние біткенді құртып жатқан қиын бір кезең болатын. Осындай кезде ауданның прокуроры мені тез қабылдап, мемлекеттік балабақшаның меншікті мүлкін ешқандай негізсіз алуға рұқсат берген селолық советтің төрағасына қарсы қылмыстық іс қозғалды. Жан-жаққа таралып кеткен мүліктер табылып, бір шеті осы ауданның сонау алыс түкпіріндегі Тауағаш ауылына кеткен палас-кілемдер дереу қайтарылды. Міне, күшіне енді ғана енген Ата заңымыздың 6-бабында: «1. Қазақстан Республикасында мемлекеттік меншік пен жеке меншік танылады және бірдей қорғалады» деп жазылғандай, оның конституциялық құқығының бір ғана баптағы құдіретін осылай танытқан едік.
Сол кездерде басқа да баптардың заңдылық күші бабында екенін дәлелдеген келесі бір деректі оқиғаны мысал ретінде келтірейін. Осы заңдағы 25-бапта: «1. Тұрғын үйге қол сұғылмайды. Соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Тұрғын үйге басып кіруге, оны тексеруге және тінтуге заңмен белгіленген реттер мен тәртіп бойынша ғана жол беріледі» деп жазылған. Осы ауданның Қарағаш ауылында шаруашылыққа жаңадан келген директор кеңсенің қасындағы жабық тұрған үйдің құлпын ашқызып, баса көктеп кіреді. Үйдің заңды иелері Явленка мен Чириковка селоларындағы жұмыс орындарына барып-келіп істеп жүрген. Ол кезде шаруашылықтарда қазіргідей бос тұрған үйлер болмайтын. Әлгі үйді босатқызуға дәмесі бар жаңа келген бастық әркімнің айтқанына еріп, әдеттегі қызулы екпінімен заңды бірден аяққа таптағанын өзіне қарсы қылмыстық іс қозғалғанда бір-ақ білді. «Білместіктің» ақыры соттың үкімімен аяқталды.
Сонымен 1995 жылы Ата заңымыздағы 7-бапта «Қазақ тілі – мемлекеттік тіл» деп жазылуына қол жеткіздік. Бірақ содан бері өткен уақыттың іс жүзіндегі нәтижесі қаншалықты қынжыларлық жағдайда екендігін қайталап айтудан бәріміз де мезі болдық. Кеңестік идеология 70 жылдан астам (1917 ж. – 1991 ж.) ұлтымыздың сана-сезіміне батпандап сіңдірген «мәңгүрттіктің салдарынан» айығып, мысқалдап шыққанша, тағы да қаншама уақыт таусылмас төзімділікті талап ететінін сезіне бастадық. Өз басым мемлекеттік тіл мәселелерімен 1990 жылдан бастап үзбей айналысып, нәтижесінде ұлтымызға тән қазақша «қонақжайлылық» және орысша «толерантность» деген сайын, оған саяси мән беріп, сын көзбен қарай бастадым. Осы қадірлі атауларды жамылған қаншама іс-әрекеттер конституциялық құқығымызға нұқсан келтіріп, әсіресе ана тілімізді тырп еткізбейтін тұсау болғанын неге айтпаймыз?! Ата заңымыздағы «… орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деген зілдей тіркемені, яғни 7-баптың 2-тармағын толық алып тастағанда ғана қазақ тілі ешқандай кедергісіз (әлгіндей тіркемесіз) нағыз мемлекеттік тіл мәртебесіне толық ие бола алатынын көбіміз өте жақсы білеміз.
Зулап өте шыққан 30 жылдағыдай тағы да үн-түнсіз көне берсек, онда осы ой-пікірлер жай ғана бос сөздер болып қала береді. Егер қазақ тілін әлгіндей еркін мемлекеттік тілге айналдыра алсақ, онда ұлттық идеяны іске асырғанымыз болып саналар еді. Алдымен мұны мемлекеттің өзі бастап қолға алуы керек, бірақ ол да жеткіліксіз, мұны қазіргі қоғам өміріндегі барлық субъектілердің қолдауы өте маңызды. Сондықтан мемлекеттік және қоғамдық құрылымдарда қазақ тілін зерделеу, меңгеру, қолдану бойынша белгіленген іс-шараларды әлі де белсенді және табанды түрде жүргізу қажеттігін зерттеушілер де растап отыр.
Мемлекеттік ұлттық идеологияны қалыптастырудың дербес субъектісі – қазақ ұлты. Себебі қазақ ұлысы ежелден тарихи отаны жағынан ең тұрғылықты этнос болып саналады. Анықтап айтқанда, қазақ тілін толық меңгерген, ана тілінде еркін сөйлейтін, ойлайтын, түс көретін, күлетін, жылайтын, оқып-жаза білетін, ұлттық сана-сезімі тумысынан сақталған кәдімгі қазақтар. Бірақ осындай қазақы қалыпқа келтіруге қаншама тырысып бақсақ та, әсіресе орысы ормандай біздің теріскей елінде екінің бірінің қолынан келе бермейді. Мысалы, қазіргі зерттеу деректері бойынша, сот процестеріне қатысушылардың басым көпшілігі орыс тілді қазақтар екен. Істерді қарау кезінде аударма мәселесін шешкенде, сот амалсыздан шешім шығарып, яғни ана тілді бір қазақтың сөзін екінші аудармашы қазақ үшінші бір орыс тілді қазаққа аударып береді. Немесе керісінше, орыс тілді қазақтың сөзін аудармашы ана тілді қазаққа аударып береді. Судья, прокурор, тергеуші, хатшы, сотталушы, жәбірленуші және куәгерлердің бәрі де қазақ ұлтынан болып, яғни тергеу барысында және сот залында араларында бір орыс жоқ болса, сонда мемлекеттік тілдің құқықтық мәртебесін кімдердің қорлап, өзінің табиғи ортасында неге еліне керексіз, аяқ асты болып жатқанының себеп-салдарын айтпай-ақ түсінуге болады. Заңгер және аудармашы ретінде осындай масқара, небір келеңсіз көріністердің куәсі болуыма тура келді. Биліктің негізгі бір тәуелсіз тармағы – әділ сотты осылай тығырыққа тіресе, онда басқа қандай амал бар?! Мұндайда атақты Цицеронның: «Сот – заңды жүзеге асырушысы, ал заң – оның үнсіз қолдаушысы» деген көрегендігін қай тұрғыдан түсінуді білмей, үнсіз ғана дал болады екенсің!
Міне, конституциялық құқығымыз туралы тақырыпқа байланысты ана тіліміздің осы бір түйткілді мәселесі сағыздай созылған сөзбұйдалыққа салынып, оған ешқандай тіркемесіз, еркін салтанат құратын мемлекеттік тіл мәртебесін таза алып беруге шама-шарқымыз жетпей отыр. Ал Ата заңымыздағы осындай шикілігі мол, әлі де толық піспеген, жетілмеген бір кем дүниелер бар екендігін айту – қазақстандық патриотизмге негізделген біздің ұлттық парызымыз. Бұл – 30 жылдан астам ана тіліміздің шынайы жанашыры болған «Қазақ тілі» қоғамының жанайқайлары, яғни қазіргі қазақы қоғамның нағыз ұлттық мемлекет болуға ұмтылыс іздеген мұраты, әбден ушыққан көкейтесті мәселелері.
Тағы бір ащы мысал, осы Ата заңымызда «жариялылық» деген атауы ғана шулы құқықтық ұстаным анық бекітілген, яғни 20-бапта сөз бен шығармашылық еркіндігіне кепілдік беріліп, ал цензураға тыйым салынатыны қатаң түрде ескертілген. Бірақ іс жүзінде және баспасөз бетінде керісінше екендігін оқырман қауым жақсы біледі. Мысалы, біздің облыс (13.09.2019 ж.) және қала әкімдерінің (28.06.2022 ж.) жергілікті тұрғындармен кездесулерінде ана тіліміздің дамуына кедергі кемшіліктерді жіптей тізіп, бұл аздай, артынан облыстық прокурорға дейін талай жазбаша сұрау салдым. Осындай биліктің құрылымында отырған орыс тілді шенеунік қазақтардың сана-сезіміне жеткізу мақсатында «Фотообвинения по переводческому делу» атты өте көлемді орысша мақаламды дайындап, айыптау фотосуреттерімен бірге біздің қаламыздағы «Северный Казахстан», «Проспект СК» және «Неделя СК» газеттерінің редакцияларына тапсырдым. Алдымен ондағылар орысша мақаламды жариялауға көнген сияқты болып, бірақ тым ұзақ уақытқа созғылап, сосын байланысқа шықпай қойды. Осы жөнінде облыстық прокуратураға жазбаша жүгінгенде, мені тағы да сендіріп, бірақ артынан араласқысы келмеген соң, ең соңғы жауап хатында редакцияның ісіне кіріспейтінін жазып жалтарды. Сөйтіп мемлекеттің ең құнды мүддесі – мемлекеттік тіл мәртебесінің еш аяусыз және сұраусыз бұзылып жатқанын тура тексеріп, тез анықтап, құқықтық баға беретін құдіреті күшті деген құзырлы орган да осылай тасадан бақылайтын болды. Нәтижесінде мемлекеттік мүдде мемлекет тарапынан қорғаусыз қалып, ал Ата заңдағы «жариялылық» дегеніміз – жай ғана жайдақ сөз болып қала берді.
2010 жылдан бері жариялауға жіберілген әлгіндей деректі мақалаларымның қалалық ішкі саясат және тілдерді дамыту бөлімдерінде тоғытылып, орындалмайтын уәдеге толы маған арналған жауап хаттарымен тежеліп жатқанын жақсы білетінмін. Бұл әрекеттерімнен ешқандай оң нәтиже шықпайтынына әбден көзім жетіп, 2023 жылдың басында маған амалсыздан республика деңгейіне шығуыма тура келді. Нәтижесінде республикалық «Казахстанская правда» газетінде (№ 61, 03.04 2023 ж.) жарқ етіп «Как нарушается правовой статус государственного языка» атты мақалам жарияланды. Осы мақаладан кейін 30 жылдан астам ілулі тұрған «Романовское училищесі» деген аудармада қатесі бар ескерткіш маңдайша алынып тасталып, биыл ғана осы тарихи ғимараттың бет қабырғасына «Романов училищесі» деп түзетіліп жазылған жаңа тақтайша ілінді. Осының алдында ғана менің атыма Қазақстанның республикалық адвокаттар алқасынан тез жауап хат (03.02.23 ж., шығыс № 04- 01/136) келіп, онда біздің облыстағы екі филиалының маңдайшаларындағы аудармалардағы өрескел қателерді түзетуге нұсқау берілгені жазылыпты. Осы облыстағы төрағасы А.И.Шипп ескілерін жаңадан дайындаған қатесіз маңдайшалармен тез ауыстырып, жедел түрде орындағанын дереу хабарлады.
Ал осыдан 4 жыл бұрын 2019 жылғы облыс әкімінің кездесуінен кейін ауыстыруға қаражат жоғын талай сылтауратып, енді осы орыс тілді төрағаның құстай ұшып, аяқ астынан қаражат тапқаны аса таң қалдырды. Екі жақты текетірес біраз қағазбастылық әуре-сарсаңға салдырып, бірақ кеш болса да ісімнен оң нәтиже шыққанына іштей рухани риза болдым. Облыс прокурорының атына жолданған менің соңғы хатыма жауап ретінде облыстық әкімдіктің Тілдерді дамыту басқармасы (12.07.2023 ж., шығыс № 21.5 – 5/1105) қоғам және мемлекет қайраткерлері Қаныш Сәтбаев пен Ніл Болатбаев атындағы көшелердегі аншлагтарды дұрыстау туралы менің ұсынысым Петропавл қаласының әкіміне жолданып, Жұмабек Тәшеновтың тегін де құжаттарына сәйкес біріздендіру мәселесі қарастырылып жатқанын хабарлапты. Бұған қоса қаланың қақ ортасындағы «Ёбидоёби» атты суши-бардың осындай өте өрескел атауын ауыстыруға басқарманың құзіреті жоқ екендігін мойындап жазыпты. Осындай масқара заңбұзушылықтар туралы мақаламды облыстық баспасөз де созғылап жарияламай қойды. Ал республикалық «Бұқпа» газеті (№23, 08.06.2023 ж.) былтыр үлкен айыптау фотосуретімен жарқ еткізіп, екі бетіне лезде жариялады. Міне, «жариялылық» дегеніміз осындай болу керек қой! Әйтеуір, осылай теріскейдегі жер-көкті шулатып, қаламыздағы қазақы қауым былтырғы күзде осы анайы атауды ақыры алдыртып тындық.
2010 жылдан бері жиналған осындай құрғақ уәделерге толы, бір сарынды сырғытпа жауаптарды салыстыра талдап отырып, орыс тілді атқарушы билік мемлекеттік тілдегі жай ғана екі-үш қателерді түзетуі үшін ең аз дегенде үш-төрт жылды жіберетінін байқадым. Біздің облыстағы билік тармақтарын қағазбасты жайбарқат күйден тез шығарып, асықтыру үшін, тағы да республика деңгейіне жиі-жиі шығу керек сияқты. Мемлекеттік мекеме деген дардай атауды 30 жылдан астам жамылып, мемлекеттік қызметтеріне қазынадан қыруар қаражат жұмсалып, бірақ мемлекеттің мүдделерін қызғыштай қори алмаса, қаражат құр шашылып ақталмаса, онда бұндай құзыры әлсіз мекемелердің әділетті жаңа Қазақстанды құруға қаншалықты керегі бар?! Міне, осылай өз елінен оқшауланған билік, оның жабулы қазанындағы Ата заң және олардан мүлдем тысқары тұрған қарапайым ел, яғни үшеуі үш бөлек, өзара байланыс пен сабақтастығы, қоғамдық келісімдері жоқ десем, қателеспейтін шығармын.
Жоғарыда келтірілген билік тармақтарындағы кемшіліктерді дер кезінде анықтап, қоғамның дамуын тежейтін кедергілерді еш бүкпесіз жария ететін – қазіргі ақпарат құралдары, яғни «төртінші билік». Бірақ оларда іс жүзінде ондай еркіндік әлі болмай тұр. Сондықтан жаңа қоғамды дамытатын қазіргі қозғаушы күштер бірлесіп, сөз бостандығына жол ашқызу керек. Сөйтсек қана кертартпа әрекеттер мен кедергі дүниелер дер кезінде әшкереленіп, маңызды мәселелер тез шешіліп жатса, жариялылық – нағыз демократиялық құндылық ретінде өз нәтижесін берер еді. Сонда ғана еліміз құқықтық мемлекет ретінде қалыптасып, қазіргі Ата заңымыз үстемдік алып, ал оның 20-бабы еркін салтанат құрар еді!
Қайрат АРҒЫНҰЛЫ,
ҚР тәуелсіз заңгерлер палатасының заңгері,
ҚР Журналистер одағы және «Қазақ тілі» қоғамы
Петропавл қалалық бөлімшесінің алқа мүшесі
