Әбдірашит БӘКІРҰЛЫ,
философ
Бүгінде қоғамдық көңіл-күй өте-мөте толқымалы болып тұр… Бұл мазасыздықты ушықтырып алмау үшін, мемлекет зор күш жұмсауда − барлық күштік құрылымдар, әкімшіліктер, соттар жаппай осы іске жұмылдырылған. Бірақ әлемжеліде «мемлекеттік бақылаудың» тұрақтылық кепілі бола аларына күмән көбейе түсуде.
Бұл жағдай елімізде қоғам мен билік арақатынасында өзара сенімнің орныға алмауынан туындап отыр десе болады. Қоғамда бұдан өзге де сұрақтар жеткілікті. Мәселен, «Ұлттық сана мен мәдениеттің даму деңгейі замана қойып отырған сұрақтарға жауап беруге дайын емес» деген тұжырымдар да кейінгі кезде жиі айтыла бастады. Бұл сөздің астарында біршама ащы шындық бар. Себебі азаматтық қоғам ел басқару ісінен шеттетілген жағдайда − мемлекеттік даму жауапкершілігі тек биліктің «жеке шаруасына» айналады.
Сөйтіп, мемлекеттік дамудың іргетасы саналатын идеологиялық өріс – ортақ мақсат туындамайды. Сондықтан да біздің «ұлттық жаңғыру» замана көшінен қалып қойды. Оған дәлел ретінде еліміздің әлі де «серпінді экономикалық секіріске», «серпінді әлеуметтік инфрақұрылым қалыптастыруға», «серпінді мәдени өрлеуге» қол жеткізе алмай отырғанын айтсақ болады. Мұндай жағдай қоғамның зиялы қауымына, ұлттың интеллектуалды алғы шебіне (авангард) күш салады. Олар ұлттық ағарту жауапкершілігін өз еріктерімен мойындарына алулары тиіс.
(Редакцияның сұрауымен жазылған және газеттің осы санынан бастап ұсынылатын мақалалар сериясы осы мақсатта жазылды, әрі зиялылар тарапынан түсіністік табады деп ойлаймыз – Ред.).
Мемлекет қызметінің мақсаты мен шекарасы
Осыдан он жыл бұрын – 2008 жылы, Қызылорда қаласында «Тұмар» баспасынан философия ғылымдарының кандидаты Оңғар Бермахановтың «Мемлекет пен азаматтық қоғамның өзара қатынастары» деген монографиясы басылып шыққан болатын. Кітаптың таралымы – 1000 дана. Мәселе қоғам мен билік қатынасы туралы болып отырғандықтан, бұл кітап кеңінен насихатталған жоқ. Себебі әрбір авторитарлы мемлекет азаматтық қоғамның дамуынан сақтанады, үркеді. Бұл заңдылық өзгерген емес, оны «қазақстандық авторитаризм» де өзгерте алмас.
Осы тұрғыда Оңғар ағамыздың кітабы біршама құнды мәселелерді көтереді. Мысалы, автор ойы «азаматтық позиция үздіксіз оппозициялық күреспен (шынығу) ғана емес, азаматтардың қоғам туралы білімдерінің үдемелі түрде кеңейіп отыруымен де қалыптасады» дейді. Мұнымен қалай келіспейсің? Сондықтан аталған монографияны негізге ала отырып, азаматтық қоғам мен мемлекет арақатынасы туралы білімімізді толықтыруды жөн санадық. Әдетте «тақырыпты ашу үшін» қолданысқа түсетін басты терминдер мен ұғымдардың анықтамаларын анықтап алған дұрыс. Біз де осы ережеге бағынанымыз.
Осы уақытқа дейін «мемлекет» деген ұғымның халықаралық қалыптасқан анықтамасы жоқ. Тіптен әлі күнге дейін БҰҰ-ның өзі де «қай елді мемлекет деп санау-санамауда» бір тоқтамға келе алмай отыр. Қазіргі заман мемлекеттері көп жағдайда оны басқа мемлекеттердің саяси тұрғыда тануымен мойындалады. Ал көптеген классикалық анықтамаларда «мемлекет дегеніміз − қоғамның өмір сүруін қамтамасыз ету мақсатында қоғамды билеудің және басқарудың (мәжбүрлеудің) саяси құралы» деп айтылады. Оның басты белгілері: жері, тәуелсіздігі, тәуелсіздік атрибуттары, ақшасы, заң шығару мен оны реттеу құқы және т.б. болуы керек.
Мемлекеттердің бізге жеткен түрлері − Ежелгі грек қала-мемлекеттері туралы көне заман философтарының еңбектерінде сипатталған. Мәселен, әуел баста аристократиялық демократияға негізделіп құрылған полистік мемлекеттердегі бастапқы демократия өміршең бола алмады. Уақыт өте келе, полистердегі республикалық басқару тез арада формальды демократияға – олигархиялық, деспотиялық және т.с.с. нашар мемлекеттік формаларға айналды.
Осыны байқаған Платон «дұрыс мемлекет тек ғылыми негізде құрылуы тиіс» деген постулатты бірінші болып қабылдады. Ол азаматтық қоғамды «жеке адам» және «қоғамдық адам» деп бөлді. Саясаттың басты міндеті – «адамды зерттеу». Адам жақсылыққа ұмтылады.
Ендеше мемлекеттің басты мақсаты – жақсылық болуы тиіс. Бірақ «жақсылықтың» не екенін көпшілік білмейді. Сондықтан оны анықтап отыру, қоғамға жол көрсетіп отыру – философтарға тапсырылуы тиіс (О.Бермаханов… 11-бет). Яғни, Платон «мемлекетті басқару» ісіне «болмысында жақсылығы мол, өзі де философтар секілді білімді, терең ойлы» тұлға келгенін қалаған екен. Әрине, ол кезде «ғылым атасы» философия болғандықтан − Платонның білімді, терең ойлы адамды «философ» деп атағаны айтпаса да түсінікті шығар. Бұл, шын мәнісінде, мемлекет формасы ретінде «аристократиялық республика» болып табылады. Бірақ «мемлекетті басқару» ісінде Платон этатикалық ағымға басымдық беретінін байқаймыз.
Аристотель мемлекеттік билікті «адамдар билігі» және «заң билігі» деп екіге бөледі. Адам билігі – «монархиялық және аристократиялық мемлекет» деп аталса, заң билігі – демократиялық мемлекет аталды. Ең тиімді басқару жолы – заң билігіне бағындырылған көпшілік билік. Бірақ байлар мен кедейлер болады. Олардың арасында тұрақты түсінушілік пен бітімгершілік болуы тиіс. Бұл қазіргі «құқықтық мемлекет» деген ұғымға өте жақын.
Марк Цицерон «мемлекет – заң қоғамы. Байлық пен қабілетті теңестіру мүмкін болмағанда – қоғам мүшелерін заң алдында теңестіру әбден мүмкін. Егер мемлекеттің көздегені әділдік болса, онда оның формасының қандай екенінің еш маңызы жоқ» деді.
Сонымен, осыларды қорытындылай келе, Платонның − «этатизм», Аристотельдің − «классикалық либерализм», Цицеронның – «құқықтық мемлекет» түсініктерінің негізін қалағанын көреміз (Сонда, 12-бет. Ол туралы кейінірек).
Енді аралық сөз түйіні ретінде осы айтылғанды өзіміздің Қазақстан атты мемлекетімізге қатысты қайта қарап өтейік:
«Мемлекетті басқаруда білім маңызды» дегенде – біздегі білім беру саласындағы 27 жыл бойы таусылмай, әлі де бір арнаға түсе алмаған, минстрлері ең көп ауысқан «білім беру жүйесі» мен ондағы «таусылмайтын реформалар» еске түседі.
Жоғарыда айтылған «бастапқы демократия өміршең бола алмады. Уақыт өте келе, полистердегі республикалық басқару тез арада формальды демократияға – олигархиялық, деспотиялық (кландық) және т.с.с. мемлекеттік формаларға айналды» деген сөз бізде толығымен жүзеге асты десе болады…
«Мемлекеттің басты мақсаты – жақсылық болуы тиіс» деген принцип жүзеге аспады. Әуелі ұжымдық негізде бір-біріне селбесіп өмір сүріп, елді етпен-сүтпен, азықпен-астықпен қамтамасыз етіп жатқан ауыл адамдарын кездейсоқ басшылардың аяусыз тонауына жол беріп алдық. Бұл жақсылық емес еді – ауыл қирап қалды… Жастар қаңғырып кетті. Ұлттық болмыс өз келбетін жоғалта бастады…
Елде медицинаны өркендете отырып, адамның өмір сүру ұзақтығын арттырмай жатып, тұрмысы төмен азаматтардың зейнеткерлігін 63 жасқа көтеріп жібердік. Енді әйелдер де сол жасқа келе жатыр. Бұл да жақсылық емес – әйелдер зейнеткерлікке жеткенше….
Саясаттың басты міндеті «адамды зерттеу» дегенде, біздегі «жұмысқа алу-тұру» еске түседі… Біздің маңайда Динара есімді келіншек ауылдан келіп сүт сатады. Сиырларын қолдан қашыртқызып, біршама асылдандырып, бір өзі талай жұмыс атқарыпты. Сол айтады: «Шаруашылығымды кеңейтсем бе деп, мен сияқты шаруаларға қаражат қарастырылған дегенді естіп, «Дамуға» бардым. Сөйтсем, ондағы отырған жастар менің жоспарымды түсінбек түгілі, сиырдың желінінде қанша емшек болатынын да білмейді екен. Мен «шамама қарай мал басын көбейтуге» көмек сұрасам, олар маған «лизингтік сүт зауытын» ұсынады… «Қазіргі күнкөрістен ажырасам − зауыт ашқанша өліп қалам, одан кейін ол зауыт кімге керек?» десем, кірпіктері жыпылықтап, жауап бере алмайды. Сосын жөніме кеттім», – дейді.
Сондықтан «адамды зерттеу» бар екеніне күмән көп. Есесіне – «адамға назар салмау» атты бюрократиялық үрдіс белең алып барады…
Платон «мемлекетті басқару» ісіне «болмысында жақсылығы мол, өзі де философтар секілді білімді, терең ойлы» тұлға келгенін қалаған» дегенге келсек – «айта-айта Алтайды, Жамал апам қартайды» деген сөз еске түсе кетеді. Сол айтқандай, біздің жүйеде басшылар әрбір сатыдағы атқарған ізгі істеріне, жақсылығына, ақылына және көптеген адами қасиеттеріне қарап бағаланса, олар мемлекетін кім көрінгеннің талауына бермес еді.
Өкінішке қарай, біздің басқару жүйесіне небір кездейсоқ адамдар, атышулы алаяқтар, пысықтар оңай өтіп кете алады. Осы жағынан алғанда, билік жүйесі қорғансыз әрі шарасыз күйде қалып отыр. Есесіне, халықты, ұрпақты патриот болуға үндей отырып, өздері мемлекеттік қызметтің басты атрибуты саналатын – «мемлекетшілдік» принципін ұстанбайды. Халық пен оның субстанциясы саналатын мемлекет мүддесін ойламайды – «билік ету» аспаннан түскен несібе саналады, әрі өздерін соған лайықты ұстайды.
Сондықтан бізде Гегельдің мына бір ойы жүзеге асты деуге болады: «Халықтың парасаты, салты, мінез-құлқы мемлекеттің субстанциясын құрайды. Сондықтан әр халықтың өзіне сай және өзіне сәйкес келетін мемлекеті болады» деген екен… Гегель қазақ болғанда – «апама жездем сай» деп, бір-ақ ауыз сөзбен қайыра салар ма еді?!.. Болмаса «тең – теңімен, тезек – қабымен» деп күрделі ойға кетер ме еді?.. Қалай десек те, бұл біз үшін өте ауыр вердикт – Гегель «билік «өнегесі» ұлт қанына сіңіп, ұлт тәнін іштен жей бастады» деген диагнозды айтып тұр.
«Адамдар билігі» және «заң билігі» дегенде – «адамдар билігінің» үстем болғанын күнделікті көріп жатырмыз. Себебі бізде бір-біріне егіздей ұқсас тәртіп бұзушылыққа (қоғамға жат әрекетке, қылмысқа) әр жерде әрқалай қарайды. Ол Заңға деген тәуелділіктен емес, Адамға – яғни, өзін тағайындаған шендіге, оның жағдайына, ол құрған «жайлы жүйеге» деген тәуелділіктен туындайды. Ол болмаған жағдайда – сыбайласқан жемқорлық іске кірісуге әзір…
Қазір билік те «коррупциямен күрес» мәселесін қолға ала бастады. Апта сайын «бір лауазымды шенділер ұсталыпты» деген хабарлар «дүңк» етіп естіліп жатыр… Себебі оның (коррупцияның) кесірінен биліктің өзінің «мемлекетті нығайту» (яғни, «өз билігіңді нығайту») әрекеттеріне қауіп төне бастады. Сондықтан бұл күресте де «Заң билігі» алда тұрмағандықтан – «коррупциямен күрес» еш нәтиже бере алмауда. Себебі «адам билігі» аман болса, кез келген коррупционер өзінің «сүттен ақ, судан таза» болып шығарына сенімді! Ал егер заң «заң болса», онда құқықтық мемлекеттің негізі қаланып, бетімен кеткен жемқорлық сап тиылар еді…
Енді «Байлар мен кедейлер болады. Олардың арасында тұрақты түсінушілік пен бітімгершілік болуы тиіс» деген постулатқа тоқталайық. Мұны айта берсек, жыры таусылмас. Біздің олигархтар өз ақшаларын Қазақстан экономикасына құюдан қашады. Олар қаржысын шетте ұстап, дамыған мемлекеттердің және қаржылық орталықтардың экономикалық жағдайына үлестерін қосуда. Қоғамда «түсінушілік пен бітімгершілік» болуы үшін «солай болайық» дей салу аз. Ол үшін бастапқы мөлшерде қоғам мүшелерінің бір-біріне деген мейірімділігі қажет. Бізде ол бар ма?
Қарапайым мысал келтірейін: Шымкенттен Марат Борықбай «Фейсбукта» былай жазыпты:
«Мен осы «Асыл арнаны» түсіне алмаймын, бар ғой. Дінде де, «алдымен өзіңді, сосын және өзіңді, онан соң барып ағайын-туыс-жақынды, артылса ғана − өзгені жарылқа» демеуші ме еді? Күні кеше қарай қойсам, айдаладағы африкалықтарға апарып, ешкі және т.т. тарқатып жүр дейді… Әрі оларға «африкалық ағайындар» және т.т.» деп қоятынын қайтерсің?! Құдай-ау, таратқыш болсаң, өз қазағың көп қой, небір тарығып, бір қолын екі ете алмай жүрген! Тіпті маған-ақ әкеліп берші сол бірнеше ешкіңді − маған да артықтық етпес еді. Мен жақын ағайын шығармын-ау сіздерге анау «африкалықтан» гөрі» депті…
Бұдан артық не айтарсың! Осыдан біршама уақыт бұрын «рохинья» деп етегіміз жасқа толды, аракідік «ауған» деп еңіреп қоямыз… Ал бірақ ешқашан да «ашқұрсақ жүрген ауылдасымызды қамқорлыққа алайық, балалары дені сау, оқыған азамат болып өссін, еліміздің ертеңі осылар» деген сөзді олардың аузынан естімеппін. Жалпы, қазақта мұндай сөз сирек болып кетті қазір…
Бір сөзбен айтқанда, біздің байлар халыққа емес, керісінше, қазір халық олигархияны үлгі тұтып, соларға икемделіп жатыр десе болады… Сондықтан… жүргені міне − Африкаға ешкі тасып…
Тақырыптың жалғасы газеттің келесі санында
(медиа-проект «DAT» №39 (451) от 1 ноября 2018 г.)