- Президенттік сайлаудан кейін елімізде «тәуелсіз бақылаушылар» деген жаңадан пайда болған саяси-әлеуметтік күш республикалық референдум өткізу бастамасын қолға алуда. Бастамашылардың атқарып жатқан істері мен алдына қойған мақсаттары, қоғамды өзгертуге деген құлшыныстары жөнінде білмекке, топтың Алматы қаласындағы белсенді мүшесі Ақмарал Қамбарқызын сұхбатқа шақырдық.
– Ең алдымен анықтап алайық: тәуелсіз бақылаушылар бастамашысы болған республикалық референдумның ең басты сұрағы қандай?
– Референдумда көтерілетін сұрақтардың маңыздысы мынау деп бір-бірінен бөліп қарауға болмайды, барлығы да бүгінгі күні өзекті мәселелер. Басымдық берілетін сұрақ – ҚР сайлау және саяси партиялар туралы заңдылықтарына өзгерістер енгізу. Осыған сәйкес конституциялық құқық шеңберіндегі сарапшылар мен ғылым докторлары, кандидаттар сараптама жасап, зерттеп жатыр. Қазақстан Республикасының Сайлау туралы конституциялық заңында, мысалы, президент болып сайлану үшін азамат мемлекеттік қызметте кемі 5 жыл жұмыс істеуі керек және осы заңның талабымен депутаттыққа кандидаттар тек саяси партия тізімімен ұсынылады деген бап көпшіліктің көңілінен шықпайды.
Мәселен, мен қандай да бір саяси партияның мүшесі болғым келмейді. Бұл – менің өз еркім және құқығым. Ал заң нормалары осындай шектеу қоюы арқылы менің құқымды бұзады. Мен ҚР азаматы ретінде мұндай мәжбүрлікпен келісе алмаймын. Мен әлдебір партияның мүшесі болмай-ақ мемлекетті басқаруға атсалысқым келеді және бұл менің Конституцияда көрсетілген құқығым. Сондықтан мажоритарлық сайлау жүйесін қалпына келтіру керек.
Екінші бір шұғыл өзгерістерді қажет ететін – ҚР Саяси партиялар туралы заңы. Осы заңның талабына сәйкес, партия құру үшін, құрылтай съезіне мың адамды шақыру керек. Партиянытіркеуден өткізу үшін, барлық облыстарда, республикалық маңызы бар қалаларда және астанада әрқайсысында кемінде 600 партия мүшесі бар құрылымдық бөлімшелер атынан өкілдік ететін кемінде 40 мың партия мүшесі болуы тиіс. Қолданыстағы заң талабын орындау үшін, партия құруға жұмсалатын шығын көп болғандықтан, бұған қарапайым азаматтың қолы жететін мүмкіндік жоқ. Осы баптарға референдум арқылы өзгеріс енгізу қажет.
Қазіргі қоғам көп партиялы болуға пісіп-жетіліп тұр. Билік осы мүмкіндікті қолдан шығарып алмауы тиіс. Өйткені партия дегеніміз – арнайы заңмен қарастырылған ресми ұйым. Дәл қазір қоғамда осы ұйымдарға сұраныс көп. Егер халық осы қажеттілікке қол жеткізе алмаса, онда басқа заңсыз ұйымдарға, діни секталарға бой алдыруы әбден мүмкін.
– Жалпы, осы сұрақтар төңірегінде референдум өткізудің қажеттілігін сіз қалай баяндап берер едіңіз?
– Аталған заңдар аясын өзгерту үшін, референдумның маңызы өте зор. Өйткені референдум саяси сайлау науқанымен катар тұратын плебисциттің тікелей көрінісі. Референдум – халықтың саяси және азаматтық құқығын тікелей және тура іске асыру үшін қолданатын демократияның тікелей тәсілі, азаматтардың қоғамдағы қажеттіліктерді өз мүддесіне қарай шешетін бірден-бір демократиялық құралы. Референдумда халық мемлекет басқарудағы өз еркін тікелей және ашық жалпыхалықтық дауыс беру арқылы білдіреді. Жалпы айтқанда, референдум – қоғамда келісу мүмкіндігіне қол жеткізу тәсілі.
– Ал билік тарапынан мұндай азаматтық бастамаларға қарсылық жасалатыны – үйреншікті жағдай болды. Сіздердің референдум өткізу жөніндегі бастамаларыңызға кедергі жасалмай жатқанын қалай түсіндірер едіңіз?
– Бұндай ақпаратты сізге билік берді ме (күлді)? Негізі, оны биліктің өзінен сұрағаныңыз дұрыс шығар… Тіпті кедергі жасалмай жатыр деп айтуға болмайды, әрине. Ауық-ауық аймақтардан мәліметтер түсіп жатады: біздің белсенді азаматтарды құзырлы органдар шақыртып жатқаны жөнінде. Кейде сол шақыртқан адамдардың өздері референдум заңы туралы білмейтін сияқты.
Билік не үшін бізге кедергі келтіруі тиіс? Референдум туралы арнайы заң бар. Сол заң талаптарына сәйкес біз іс-әрекет етудеміз. Заң талабы бойынша, біз әр өңірден кем дегенде 30 адам бір аймаққа жиылып, әр өлкеден кем дегенде үш-үштен өкіл кіретін референдумның бастамашыл тобын сайлауымыз керек. 10 қарашада Нұрсұлтан қаласында болатын жиналыс осыған арналады. Биліктің есі дұрыс болса, референдумды қолдауы тиіс. Өйткені бұл эволюциялық жолмен ортақ шешімге келудің бірден-бір жолы.
– Бұл бастаманың артында қоғамдағы протесттік қозғалысты бөлшектеуге арналған «биліктің жобасы» тұр деген пікір бар. Бұл орайда не айтасыз?
– Қоғамда бір-ақ протестік күш бар, ол – алаңға шығатындар деп ойлайтын сияқтысыз. Алаңға шығып жүрген бар-жоғы 5 адамды күш деп санауға бола ма, болмай ма – оны біле алмадым.
Түсінген адамға референдум бастамасын көтергендер – бұл да протестің бір түрі деп айтар едім. Бұл біздің сайлау заңымен, басқа да заңдармен келіспейтіндігіміздің, осы заңдардың ішіндегі белгілі бір баптарға қарсылығымыздың белгісі. Осы келіспеушілік бізді референдум өткізу қажеттілігіне алып келді.
Енді «биліктің жоспары» дегенге келсек, қоғамда бүгінгі таңда өте жиі байқалатын тенденция бар: бұл – қандай бір бастама болсын, оған ұйтқы болғандарды әбден қаралау, ілік іздеу, алға бастырмау. Кез келген кемшілігін іздеп табуға тырысу, жала жабуға, бәле іздеуге бейімділік бар. Кейде осы қоғамның дамымай тұрғанына билік емес, өзіміз кінәлі сияқты көрінеді. Билік те қарап қалмай, өз мүддесіне қарсы бастама болса, қосыла арандатуға дайын сияқты.
Бір ғана дәлел – бастамашыл топтың басында тұрған бір азаматымыз өзі туралы нешетүрлі арандату видеоларын әлеуметтік желілерге шығарып, аяқ астынан ғаламтор жұлдызы болып шыға келді. Егер бұл «биліктің жобасы» болса, мұндай арандатушылық мүлдем болмас еді. Билік өз жоспарын тап-таза орындайтынын бәріміз жақсы білеміз.
Оның үстіне референдум – әлдекімдерді өзіне мүше қылып, қатарына қосып алатын партия не болмаса қоғамдық ұйым емес. Заң аясында референдумның өткізілу мерзімдері бар, ол мерзімі біткен соң, барлық процесс аяқталады. Адам ресурсына қатысты бұнда бар-жоғы 2-3 процедура бар. Біріншісі – астанада 10 қарашада өтетін, әр аймақтан 30 адамнан – 510 адам қатысуы тиіс жиналыс; екіншісі – аймақтарға тең бөлінген 200 мың адамның қолын жинау; үшіншісі – референдум өтетін күні дауыс беру. Көріп тұрғаныңыздай, бұл белгілі бір мерзімде өтіп кететін іс-шара ғана.
– Ал референдум өткізу бастамасының жолы болмай қалған жағдайда сіздердің одан кейінгі әрекеттеріңіз қандай болмақ?
– Егер билік көпшілікті өз ойын айту құқығынан айырса, онда демократия деген ұғымнан мүлдем бас тарту қажет. Бұл жерде референдум заңына сәйкес, 200 мыңнан кем емес республика азаматтары бастама көтерді. Осы 200-ден басқа қанша адам референдумнан құлағдар болады? Екі адам референдум туралы біледі дегенде, кемінде жарты миллионнан астам адам қоғамдық процесске тартылады. Бұл аз ба?
Билік халықты заң жолымен жүру құқығынан айырса, халықты арандатып, оларды жаппай алаңға шығарады деген сөз. Президенттік сайлауда біз бұның шет-жағасын көрдік.
Биліктің тағы бір түсіне алмай отырғаны: халықтың үздіксіз алаңға шығуы – қарнының ашқанынан емес, қадірінің қашқанынан. Біздің халық егемендікпен бірге туған бала секілді, қазір оң-солын танитын, сана-сезімі толысқан үлкен жігіт болды. Бірақ билік оны әлі бала көріп, алдағысы келеді. Халық балалықтың шеңберінен шығып кеткенін, санасының оянғанын мойындағысы келмейді. Бүгінде халық билікпен тең дәрежеде сөйлескісі келеді.
– Сіз қалай ойлайсыз: бәлкім, референдум өткізу мәселесінен бұрын, тәуелсіз бақылаушылардың партиясын құру бастамасы әлдеқайда тиімді болар ма еді?
– Референдум өткізу мәселесі дәл осы партия құру жөніндегі заңды өзгерту мәселесімен үндес келеді. Атап айтқанда, партияны тіркету үшін, оны қолдаушы адам санын 40 мыңнан азайту, құрылтайшылық съезд өткізуге тиісті 1000 адамның санын кеміту. Заңдағы осы баптар өзгермей, кез келген партияны құру оңайға түспейді. Партия құрамыз деген азаматтарға тосқауыл көп, дауыс жинаудың машақаты мол. Сол үшін де референдумға Партиялар жөніндегі заңға өзгеріс енгізуді ұсынып отырмыз. Өзгеріс еніп, партияны тіркету мәселесі жеңілдесе, сонда партия қатары көбейіп, елдің таңдау мүмкіндігі туып, бәсекелестік жолымен ел ішінде қоғамдық-саяси жұмыс жүргізу белсенділігі артады.
Өмірде кез келген алға қойған мақсат шынайы болу керек. Мәселен, партия құрам деген бақылаушылардың ішінде халықты соңынан ертіп әкететін бірде-бір адам жоқ. Немесе белгілі бір тұлға жоқ. Халық не белгілі адамдардың, не лидерлердің артынан ереді. Бағдарламаның өзін халыққа жеткізе білетін, тыңдата алатын қабілет болу керек.
Оның үстіне ең керемет бағдарлама бақылаушыларда ғана болады деп ешкім кепілдік бере алмайды. Бақылаушылардың әрқайсысы әр жерден жиналғандықтан, олар бір-біріне беделді емес. Өйткені кімнің кім екенін білмейсің, қазақ «танымағанын – сыйламас» дейді. Бақылаушыларға өзара бір-бірімізді тыңдата алмай жүргенде, халықты қалайтыңдатарсыз? Олардың көпшілігі саясаттан алшақ. Әрі-беріден кейін, көпшілігі тіпті ортада өзін қалай ұстауды білмейді. Сондай ортамен қалай партиялық жұмыс жасауға болады?
– Дегенмен де, референдум өткізу жөнінде республикалық деңгейде бастама көтерілді. Қарашаның 10-ында астанада өтеді деп жоспарланып отырған республикалық жиынға дайындықтың барысы қандай?
– Дайындық қызу да, қарбалас жүруде. Көңіл-күйіміз үлкен той өтетіндей әсерде. Әрине, барлық салмақ астаналық әріптестерімізге түсіп жатыр. Заң бойынша, әр аймақтан жиналатындардың жалпы саны 510 адам болу керек. Қатысамын деушілер көп, шамамен 700-ге жуық адам келеді. Осынша қарбаласымыздың нәтижесі: күн тәртібінде бір ғана мәселе – әр аймақтан 3 адамнан өкіл сайлау. Бұл да осы заңның олқылығы. Заң тұрғысында бүкіл халық дауыс беруге бір ортаға жиылуы тиіс.
Әрине, әр аймақ өз өңірінде жиылып, өз өкілін сайлап жібере салса, оңайырақ болар еді. Бірақ біреуге осы тиімді сияқты. Біз де ондай қиындықтарға бой ұсынайық деп отырған жоқпыз! Елдің болашағы үшін қажетті бастаманы қолдайтындар қатары көп екеніне сенімдіміз!
– Ендеше бастаған іске сәттілік тілейміз!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
