ҚАЗАҚҚА ҚАЖЕТ ПЕ?

• Байқоңырда не болып жатыр? Қазақстан мен Ресей бірлесіп жүзеге асыра бастаған «Бәйтерек» жобасының болашағы бар ма? Осы сұрақтар ретінде «Азаттықтың» «Ғарыш зерттеулері мен технологиялары» журналының бас редакторы Нұрлан Әселханмен (фото) сұхбатын ықшамдап жариялап отырмыз.

– Украинадағы соғыс Ресейдің ғарыш саласына қалай әсер етті?

– Байқоңырда бірнеше жылдан бері OneWeb жобасы аясында байланыс спутниктерін ға­рыш­қа жіберу бойынша халық­аралық бағдарлама жүзеге асып келді. 2022 жылы 4 наурызда Ресей спутниктердің кезекті партиясын ұшыруға дайындалып жатқанд Батыс елдерінен «Бұл құрылғыларды әскери мақсатта пайдаланбаймыз» деген құжат­қа қол қоюды және Ұлыбри­танияны құрылтайшылар қата­рынан шығаруды талап етті. Батыс елдері бұл талаптарды орындай алмаймыз деді. Өйткені бұ­ған дейін Байқоңыр мен Ресей­дің «Восточный» ғарыш айла­ғынан спутник ұшыру кезінде мұндай қосымша талаптар қой­ылмайтын. Ресей зымыранға тиелген спутниктерді алып, Бай­қоңырдағы жөндеу-сынақ алаң­да­рының біріне апарып тастады. Яғни бұғаттады. Бұл мәселе әлі күнге дейін шешілмеді.

Оның үстіне Ресейдің «Бәй­терекпен» жұмыс істейтін бір­неше кәсіпорны санкцияға ілігіп қалды. Екі жыл бұрын «Союз-5» зымыранын жасап шығаруға тиіс «Бәйтерек» жобасының жү­регі деп есептелетін «Прогресс» зымыран-ғарыш орталығына санк­ция салынғанын айтып едік. Енді «Бәйтерек» құрылтайшыла­рының бірі Хруничев орталығы, Лавочкин атындағы үкіметтік ем­ес ұйым және басқа да ұйымдар АҚШ пен Еуроодақтың санкция тізіміне енді.

Бұдан қандай қорытынды шы­ғады? Біріншіден, Ресей өз бағдарламасын жүзеге асырып жатыр, бірақ халықаралық әріп­тестік тоқтады деуге болады. Екін­шіден, көп жыл бойы «Бәй­терек» жобасын жүзеге асыруға тырысып келген Қазақстан бұл зымыранға басқа елдерден клиент таба алмайтынын түсініп отыр…

Қазақстанда Астана түбіндегі ғарыш аппараттарын құрастыру-сынау кешені пайдалануға бе­ріл­гелі жатыр. Бұл орталық жер серігін құрастырып, сынақ жүр­гізіп, Airbus компаниясымен бір­лесе отырып, еуропалық технология бойынша дайын спутниктер шығарумен айналысады. Бірақ Батыстағы серіктестердің кө­мегімен шығарылған спутник­терді «Бәйтерекке» пайдалана алмаймыз. Технология кімге ти­е­сілі болса, лицензия мен ав­торлық құқық та сол мемлекетте болады. Олар спутникті «Союз-5» зымыранымен ұшыруға рұқсат етпейді. Өйткені интеграция үшін конструктив деректер алмасу керек. Бұл парадокс ту­ғызады. Бізде заманауи аппарат шығаруға мүмкіндік бар, бірақ «Бәйтерек» ішінен тұйықталған жүйе сияқты. Қазақстанда жа­сал­ған спутниктер үшін қуаты бойынша «Союз-5» зымыранына сәйкес келмейді. Зымыран орбитаға 17 тонна жүк апарады, ал отандық спутниктер үшін ең үлкен салмақ 6 тонна болады.Неге бұлай болды? «Бәй­те­рек» жобасы 2004 жылы әлемдік нарықта Байқоңырдан ұшатын «Протон» зымыранының дәуірі жүріп тұрған кезде басталды. Ресей мен Қазақстан жаңа зымыран жасап шығарсақ, «Протон­ның» бүкіл халықаралық тапсырыстары «Бәйтерекке» өтеді деп үміттенді. Енді не болғанын өзі­ңіз де көріп отырсыз.

Байқоңырдың жағдайы бел­гісіз. «Бәйтерек» жобасының жү­зеге асуы екіталай. Байқоңыр Ресейге ғана жұмыс істеп жатыр. Ға­рышқа ұшу азайды. Биыл то­ғыз зымыран жіберу жоспарлан­ған, оның төртеуі ұшырылды. Та­ғы бір мысал: 2025 жылға дейін ұшырылуы керек 11 «Протон-М» ауыр зымыраны қалған. Өйткені 2025 жылдан кейін Қазақстан улы отын пайдалануға тыйым салған. Биыл екі «Протон» ғана ұшырылды. Келесі жылға әзірге жоспар көрінбейді. Зымыран бар, бірақ оған артатын жүк пен спутник жоқ. Сондықтан Бай­қо­ңыр шешуді қажет ететін мәсе­леге айналып бара жатыр…

– Қазақстан қазіргі жағдайда қайткені дұрыс?

– Қазақстан ақыры өз азаматтарын қорғау мәселесін ше­шіп, Байқоңыр қаласының мәр­те­бесін анықтауы керек сияқты… Қазақстан қаланы өз иелігіне қайтару мәселесін жеделдетуге тиіс. Сонда мектептерді кім қар­жыландырады, неге қазақстан­дық бағдарлама жоқ деген сияқ­ты сұрақтар шешіледі. Байқоңыр қазірдің өзінде Қазақстан газымен қамтамасыз етіледі, жекелеген нысандар бар, бірақ тұрғын үй кешендерін, сауда орындарын, әлеуметтік инфрақұрылым объ­ектілерін салуға мүмкіндік жоқ. Себебі оған арнайы рұқсат алу керек. Қаланы Қазақстан ие­лігіне қайтару осы мәселелердің шешілуіне ықпал етеді. Бірақ ре­сейлік мамандардың тұруына, қыз­мет етуіне ешқандай шектеу қойылмайды. Олар қалай өмір сүрсе – солай өмір сүреді. Бірақ халықтың төрттен үш бөлігі – өз азаматтары тұратын қаланы Қа­зақ­стан өз жауапкершілігіне алуы керек.

Екіншіден, «Бәйтерек» жобасы тұтқасы жоқ шабадан сияқты. Қазір «Зенит» кешенінен қалған ескі нысандарды бұзып, әлі құ­растырылмаған «Союз-5» зымыранына арнап ұшыру кешенін салу керек. Қазақстанға ғарыш саласында қолданылмайтын, әл­ем­дік нарыққа шыға алмайтын зымыранның не қажеті бар? Та­ғы бір маңызды деталь: біз үлкен жобаның бөлігі саналатын кешен салып жатырмыз. Бұл жерде қар­сы тарапқа тәуелдіміз. Зымыран дайын бола ма, «Союз-5» Қазақстанға қандай бағада сатылады? Бұл сұрақтарға әзірге жауап жоқ.

– Бұл жағдайдан мейлінше оңай шығудың жолы бар ма?

– Бірқатар ақпарат құралы, жекелеген басшылар, мемлекет­тік дума өкілдері «Қазақстан дұрыс саясат жүргізіп отыр ма?» деген мәселені жиі талқылайды. «Бәйтерек» пен Жерүсті ғарыш инфрақұрылымын пайдалану орталығы арасындағы келісім­шартта кикілжің туған жағдайда, істі Британ құқық жүйесіндегі сот қарайды деп жазылған. Өз қо­лыңмен қол қойған құжатқа да бір қарап қою керек. Сотқа ре­сей­лік ұйымнан «Астана» халық­аралық қаржы орталығындағы сот шешімдерінің құқықтық күші жоқ» деген хат келгені нағыз парадокс болды. Орталық өкілі сотқа келіп қатысқан жоқ. Енді шешім қабылданып қойғаннан кейін апелляция туралы айта бас­тады. Ал апелляциялық ша­ғым беру мерзімі өтіп кеткен.

Бұл қос тараптың ерікті түрде мойнына алған міндеттемелерін орындауға құлықсыздық танытып отырғанын білдіреді. Бір жағынан, Қазақстан заңдары бойынша жұмыс істегісі келме­генінің көрінісі сияқты. Ресей делегациясы осы жағдайдан сабақ алса, мәселені бірлесіп шешуге болады деп ойлаймын. Бірақ қос тарапқа да керегі болмай қалған жоба бойынша тағы да келіс­пеушіліктер тууы мүмкін.

Былтыр Ресей жоба құнын 40 пайыз көтеруді ұсынды. Бұл үшін ресейліктер ұсынған деректер негізінде техникалық-эконо­ми­калық негіздемені қайта жазып шығу керек. Ресей бұл деректерді 10 наурызға дейін жіберуі керек еді. Бірақ деректер келмеді. Осы­ған дейінгі кикілжіңді шеше алмай жатып, тағы бір мін­дет­теме орындалмағанын көріп отыр­мыз. Кейінгі мәселелер бей­­біт жолмен шешіліп қалар. Бірақ үлкен дауда басы бірік­пе­ген тараптардың кіші мәселелер­де ортақ пікірге келуі екіталай.

– Ресей Қазақстан өзін Байқоңырдан қуып жатқандай жеткізді. Ресей Байқоңырда қала ма?

– Мәселе Ресей мен Қазақ­стан арасындағы келіспеушілікте, не Мәскеуді Байқоңырдан қуып шығуға талпыныста емес. Осыны ерекше атап өткім келеді. Ресей халықаралық ғарыш станциясымен жұмыс істеп, Байқоңырдан экипаж бен жүк жіберіп тұратын сияқты. Бұрынғыдай көп болмаса да, зымыран ұшыру тоқтамай­ды. Алдағы бес жылда осыған куә боламыз. Сенсация болмайды.

Бірақ «Бәйтерек» Қазақстан үшін қажеті жоқ артық жүк болып отыр. Ресейге де керегі шамалы сияқты. Жаңа типтегі «Союз-5» зымыранын жасап шығару идеясы бейбіт кезеңде қолға алынды, ол кезде әлемдік на­рыққа шығуға мүмкіндік бар еді. Қазір бәрі өзгерді. Ресейдің ресурсы «Ангара» зымыранын құ­растыруға кетіп жатыр, басқа­сына қуаты жетпейді. Сондықтан қос тарап сот процестерін күт­пей-ақ, шиеленісті арттырмай, жо­баны тоқтатып, не жауып тас­таудың жолын табуы керек.

– Қазақстандағы ғарыш саласының болашағын қалай көресіз? Қазіргі жағдай оның дамуын баяулатпай ма? Ғарыш державасына айналамыз деген мақсатымызды шетке ысыра тұрамыз ба?

– Шынында, Қазақстанға 2004 жылғы мақсаттарынан бас тартуға тура келетін сияқты. Қа­зір иллюзиялардан алыстай бас­тадық. Байқоңырда шетелдік спут­никтер бұғатталады деп еш­кім ойлаған жоқ. Осыдан кейін әлі біраз уақыт ешбір мемлекет Байқоңырдан спутник ұшыруға келісе қоймайтыны анық.

Бізге құжат жүзінде ғана ға­рыш державасы болудың қажеті жоқ. Елге Қазақстанның ауыл шаруашылығы, экономикасы мен қауіпсіздігіне жұмыс істейтін қолданбалы космонавтика керек. Ол үшін халықаралық серік­тестер көмегімен ғарыш аппараттарын жасап, спутниктен ал­ынған деректерді өңдеп үйрен­ген жөн. Ғарыш аппараттарын жобалаудан бастап, мемлекет пен нарыққа қызмет ететін сервистер енгізу мақсатында спутниктерден ақпарат алуға дейінгі толық цикл жұмысын жолға қой­ған маңызды. Сондықтан қазір Байқоңырға, зымырандарға қа­рап, олар Қазақстанның жоспарларына қаншалықты сай келетіні көрініп жатыр. Нәтижесінде таудай мақсаты болмаса да, негізі бар бағдарлама шығады деп үміт­­тенемін. Кей жерде Байқо­ңыр­ға баса назар аударып отыр­ғанымыз түсінікті. Бірақ Ресеймен жұмыс істей береміз, оны ешкім қуып жатқан жоқ.

– Қазақстанда екі түрлі таңдау ғана бар сияқты: не Ресеймен ғана жұмыс істейді, не өз ғарыш аппаратын шығарып, халықаралық серіктестер табады. Солай ма?

– Екеуін де қатар алып жүру керек. Бізде Батыс технологиясы бойынша дайындалған аппараттар болса, оны ресейлік зымы­рандарға тиеп, ұшыра алмаймыз. Ол үшін шетелдегі ғарыш айлақтарының бірімен келісімге отыру керек. Ұлттық Жерді қа­шықтан зондтау жүйесін құру кезіндегі әдісті қайталауға болады. Бұл жүйеге үш аппарат кіре­ді, олар әлі күнге дейін жұмыс істеп тұр. Үшеуін де халықаралық серіктестеріміздің көмегімен ұш­ыр­ғанбыз. Әзірге спутник ұшы­рудың осы жолы болады, бірақ бұл жеткіліксіз. 10 жылдан кейін жеңіл зымыран тасымалдаушы құралы болуы керек. Шағын аппараттар болса да, өз құрал­да­рымызды шығарып, ғарыштағы тәуелсіздікке қол жеткізген ма­ңызды.

Azattyq.org