Соңғы жылдары Қазақстанда насихаты кенде қалған көркемөнердің бірі – сурет өнері. Суретшілердің өздері айтуына қарағанда, оның басты себебі – елдің барлық саласы сияқты нарық экономикасы жағдайында күн кешкен бұл өнер «өз сорпасында өзі бығып жатыр». Яғни, суретшілердің өздері болмаса, сурет кескіндемелерін насихаттауға тиісті мемлекеттік мекемелер де, баспасөз бен теледидар да аса құлықты емес.
Бірақ соған қарамастан, өз көрмелерін өздері ұйымдастырып, жарнамасы жұтаң өнерді өрге сүйреуге тырысқан суретші ағайындар қазақ сурет өнерін «жетім-жетекке» алып келеді.
Жуықта Алматыда өткен бір көрменің пұштағында суреттің баспасөздегі «атын өшірмеуге өлермен» болып жүрген сондай бір жандәрмен азаматты жолықтырдық: ҚР мәдениет қайраткері, Қазақстан Суретшілер одағының мүшесі Батухан Баймен өз туындыларын Шымкенттен арқалай келген екен. Батухан мырзамен шүйіркелесе қалған кезде елдегі сурет өнеріне қатысты біраз жағдаятқа қанықтық.
– Кезіндегі Бату хан жер жүзі мен тарихты жарса да, сіздің «Батухан» деген атыңыз елде сирек кезігеді екен…
– Он бір бала өсірген әкем Әбдікерім мектепте тарих пәнінің мұғалімі болған ғой… (күлді). Сол қайран әкем атымды тарихтан тартып қойған сыңайлы. Ал шешем Қанымкүл қолөнер шебері – кілем, алаша, сырмақ тоқу, киіз басу, ұлттық киім пішу мен тігудің шебері болды. Әкем мен анамның ортасында осындай «тарихтан» туған соң, «Батухан» атандым, суретке құштарлығым да әкемнің тарихы мен анамның қолөнеріне деген тәнтіліктен басталған сияқты…
– Осы көрмеге қатысып жүрген суретші ағайындардан білдік: сіздің есіміңіз ел ішінен гөрі, сыртқа – шетелдерге біраз танымал екен. Бұл кереғарлық қайдан пайда болған?
– Бұған енді менің кінәм жоқ… Өз елімде елеусіздеу болғаныма әлдекімдерді де жазғыра алмаймын. Иә, соңғы жылдарғы өнер жолым солай сүрлеу тартты: Қырғызстан астанасы Бішкек қаласында, Ташкенттің Өзбекстан акедемиясының орталық көрме залында көрмелерім өтті. Ал биыл Кипр мемлекетінің Лефкошия қаласында жеке көрмелерім болды.
Оның үстіне менің суреттегі салам да классикалық өнерден «өзгешелеу». Мәселен, Кипрда өткен көрмеде менің жалпы графика саласындағы, әлемде жаңалық болып саналатын үлкен көлемдегі монументальды линогравюралық туындыларым, олардың қағазға емес, жібек матаға басылуы, оның тарихы өнерсүйер қауымды, суретшілер мен өнертанушыларды қатты қызықтырды.
Дегенмен, Қазақстанда кенде қалдым деп айта алмаймын: кезіндегі Кеңестің одақтық көрмелеріне, өз елімнің ішіндегі біраз республикалық және халықаралық көрмелерге қатыстым. 2014 жылы Алматыда Ә.Қастеев атындағы Мемлекеттік өнер мұражайында жеке көрмем болды. Бірақ кейінгі жылдары жасалынған жаңа жұмыстарымды қазақстандықтар көре алған жоқ. «Елде еленбей жүрсіз» дегеніңіз осыдан болса керек.
– Айтпақшы, көптеген елдердің белгілі суретшілері қатысқан осы жобада Кипрдің «Күміс кілті» сыйлығын алғаныңызды да суретші әріптестеріңіз айтып жүр…
– Тағы да айналып келіп, біздің баспасөз құралдары бұны неге айтпайды демекшісіз ғой… (жымиып алды). Шынымды айтсам, өз өнерімді жарнамалауға жоқ адаммын. Кипрдан алып келген жүлдем үйде «тығулы» жатса, бұны БАҚ қайдан білсін?
Дегенмен, мен Кипр мемлекетінің өнерге деген құрметіне таңдай қағып қайттым. Жергілікті меценат Суат-бей деп аталатын бизнесменнің қаржыландыруымен Лефкошияда түркі халықтарының Бүкіләлемдік заманауи өнер мұражайы салынуда. Ол келер жылы қараша айында ашылады. Бұл мұражай түркі тектес халықтар суретшілерінің картиналарымен толықтырмақшы. Осы жобаға байланысты барлық түркі тілдес елдерден суретшілерді шақырып, олардың жолын, жатар орнын, тамағын, бояуларын, кенеп, кистілерін, демалуын, т.б. шығындарын өз мойындарына алған. Қазақстан Суретшілер одағы жағынан ұйымдастырушылық жұмыстарды белгілі суретші Сембіғали Смағұлов деген азаматымыз атқаруда.
– Тегін кенеп, бояу және қылқалам бергеніне қарағанда, көрменің шарты да қызғылықты екен…
– Иә, бұл бір өзгеше көрме болды. Суретшілер бір-екі картинасын көрмеге сый ретінде өзімен бірге ала барып, қалған үш картинаны сол жақта 15 күннің ішінде жасауы керек еді. Көрменің шарты солай болды. Сол жерде жасалған картинаға шамалы қаламақысы төленеді.
Ал мен Кипрге жеке көрмемді өткізу үшін бардым. Көрме Орталық конгресс залында өтті, ашылуына Кипр басшылары қатысты. Мәдениет және қоршаған ортаны қорғау министрі түркі халықтарының заманауи көркемсурет өнеріне қосқан үлесім үшін Кипр мемлекетінің «Күміс кілті» сыйлығын тапсырды. Көрмеге қойылған 55 графикалық туындыларым менің келісімім бойынша келесі жылы ашылатын Түркі халықтары заманауи көркемсурет өнер мұражайына қойылатын болды.
– Мынау бір жаһанға жария ететін жаңалық болды! Алақандай арал елінің сурет өнеріне деген қамқорлығынан әсер алып қайтқан екенсіз…
– Әрине, көлемі жағынан Кипрді біздің Қазақстанмен салыстыруға келе қоймас, алайда алақандай аралдағы Кипрдің жасап жатқан іс-шаралары мақтауға тұрарлық. Суат-бей деген кәсіпкер бүкіл түркі халықтарының белді суретшілерінің басын қосып, олардың жұмыс жасауына жағдай жасап отыр. Мұнда Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Азербайжан, Ресей (Татарстан, Башкирия,) Түркия, Украина, Албания, т.б. елден келген суретшілер топтарға бөлініп жұмыс жасайды. Суреттерін салып бітіргеннен кейін, әр топ өзінің көрмесін ашады. Ұтымдылығы сол – әр топ намысқа тырысып, басқа елдердің алдында ұятқа қалмау үшін барын салатындығында.
Тағы бір айта кететін жайт – билік басындағы министрлер мен ұйымдастырушылар осы іс-шараға бір кісідей қатысады. Ал осы жоба аяқталғаннан кейін, Кипрдегі Түркі халықтарының өнер мұражайын көруге дүние жүзінен туристердің ағылатыны белгілі. Бір ғана кәсіпкердің жасап жатқан тіршілігі алақандай аралға қандай ағын тудыратынын ойлай беріңіз!
Ал бізде туризмді дамытамыз деп мемлекетіміз небір жобалар жасап, қаражаттар бөліп жатқанымен, нәтиже шамалы. Ойланатын нәрсе!
– Басқа елдермен салыстырғанда, көрмедегі қазақ өнерінің деңгейін қалай аңғардыңыз?
– Қазіргі таңдағы қазақ графика өнерінің деңгейі жоғары екенін басқа елдің кәсіпқой суретшілері мен өнертанушыларының мойындауы үлкен жетістік деп ойлаймын. Ол жерге қойылған картиналарға жеке суретшінің атымен емес, «қазақ суретшісі» немесе «қазақ графикасы» деп қарайды. Кипрде жасаған жеке көрмемнен кейін үлкен әсермен, жаңа ойлармен оралдым, әлі де жасалатын жұмыстар көп, алар асулар, шыңдар алда ғой деп ойлаймын.
– Дегенмен, салыстырмалы түрде айтқанда, біздің суретшілерімізге не жетпейтінін бажайлай алдыңыз ба?
– Өте орынды сұрақ! Мен сізге көргенімді айтайын. Ондағы оқу орнында графикадан дәріс беретін график суретшінің шеберханасында болып, оған жасалынған жағдай біздің суретшілердің түсіне де кірмейтініне көзім жетті: баспа станоктардың түрлері, стеллаждар, бояулардың түр-түрі, валиктер, шелкография, офорт, ксилографияға арналған материалдар самсап тұр. Тек шеберханаға кір де, жұмыс жасай бер.
Бірақ кипр мен түрік суретшілерінің кәсіби деңгейі бізден биік деп айта алмаймын. Бізге мемлекет тарапынан, қоғамнан дұрыс көзқарас пен өнерге деген идеология жетпейді. Суретшілердің картиналарын сатып алатын біздің ұлттық музейлер өз күндерін әзер көріп отыр. Музейлерге барсаңыз, 60–70-жылдардан кейін бізде суретші болмаған сияқты.
Мемлекеттік марапатқа келсек, суретшілердің үлес салмағы жоқтың қасы. Ұлттық кодты көтерейік деп небір жобалар жасалынып жатқанымен, мемлекет тарапынан қолдау жоқ. Біздегі суретшілердің жағдайы жақсы болса, арзымайтын нәпақаға теңіз асып, ең жақсы туындыларын Кипрге қалдырмас еді ғой! Ол жақта суретшіге деген көзқарас, құрмет өте жоғары, министрлеріне дейін суретшілерді шығармашылық адамдары деп тең дәрежеде сөйлеседі. Біздің суретшілер өздерінің қоғамға керек екенін елімізде емес, Кипрден сезініп қайтты…
– Рас, бұл жағдай өнер адамы үшін үлкен трагедия болса керек…
– Әлбетте! Қазіргі кезде біздің суретшілерде қордаланып қалған проблемалар өте көп, ол өз алдына бөлек әңгіме. Суретшілер қоғамдағы өз орнын таппай қалды десем де болады, елде суретшілер бар екенін билік білмейтін сияқты. Өздері сурет салып, көрмесін өздері ұйымдастырып, суреттерін өздері тасып, әуре болып жүрген – суретшілер.
Қазақстанда Суат-бейді байлығымен он орап алатын меценаттар бар, бірақ не үкіметтен, не меценаттан қайран жоқ. Әзірге ұлттық өнеріміз ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіп жатыр. Кейін бәрі кеш болып қалмаса игі…
Кей кездері бар жақсылық Батыста сияқты болып көрініп, қасымызда әлемдік деңгейде жұмыс жасап жүрген суретшілерімізді ұмытып жатамыз. Мысалы, мен білетін Алпысбай Қазығұлов, Оразбек Есенбаев, Сембіғали Смағұлов, Асқар Есдаулет сияқты кәсіби суретшілерімізді сыртта да, ел ішінде де қалай дәріптесең де жарасады. Бүгінде Батыс пен Еуропаңыз рухани жүдеңкіреп, Шығысқа қарап отырған жағдайы бар. Осы мүмкіндікті мемлекеттік дәрежеде пайдаланып қалуымыз керек-ақ!
– Жоғарыда «менің суреттегі салам да өзгешелеу» деп қалдыңыз. Оның өзгешелігі неде?
– Менің өзгешелігім – графика. Ол менің жан дүнием, менің ішкі сырым, менің өмірге деген көзқарасым, менің өмірім. Мен оны сату үшін немесе біреуге ұнау үшін жасамаймын, өзім одан ләззат алу үшін жасаймын.
Кейінгі жылдары «нарықтық экономика» дейміз ғой: соның кері әсерінен көптеген график-суретшілер басқа жанрға ауысуына байланысты баспа графикасының деңгейі төмендеп кетті. Менің қазіргі мақсатым – баспа графикасының деңгейін қайтадан әлемдік деңгейге көтеру, оның жаңа мүмкіндіктерінің көп екенін, оны осы заманның интерьеріне, көрерменіне лайықты етіп көрсету.
Графика – ең көне жанр болғандықтан, ол жойылып кете қоймас, керісінше, қазіргі кезде әлемде және Казақстанда үлкен серпіліс байқалады. Графикамен айналысатын суретшілердің жұмыстарынан жаңа көзқарас пен жаңа материалдарды көруге болады.
– «Жаңа көзқарас» демекші, сіздің мынау көрмедегі шығармаларыңызға тарихи, эпикалық, сокральды және пәлсапалық тақырыптар тән екен. Оның сыры неде?
– Жалпы, суретші болу үшін, өз еліңнің тарихын, әдебиетін, эпостарын, діни нанымдарын, әдет-ғұрпын, ғұламалардың философиясын, поэзиясын жақсы білу керек. Бұлардың бәрі оқумен, ізденіспен келетін дүниелер. Айтпақ ойыңды қазіргі ХХІ ғасырдың заманауи тұрғысында көрсету – ол өз алдына бөлек әңгіме. Менің түсінігімде – суретші айтар ойы, қоғамды ізгілікке, жақсылыққа жетелеу жағынан өз замандастарынан алда болуы керек.
Графикадағы техника немесе стиль суретшіге бірден келе қоймайды, көп ізденістің арқасында сатылап келетін құдірет, оған көп білімділік және шыдамдылық қажет. Біздің бұрынғы ата-бабаларымыздың түсінігінде батырлық, күштілік, ерлік ауызекі жырларда немесе күнделікті қолданатын бұйымдарда, сол сияқты әшекей заттарда дәріптелген. Грифондардың, жыртқыш аңдардың әлсіз шөп қоректілерге көрсетіп жатқан үстемдігі өте шебер көрсетілген. Мәселе бұларды көшіруде емес, барынша зерттеп, оған жаңа көрініс немесе жаңа рух беруде.
Сол ізденістердің арқасында қазіргі кезде түрлі-түсті немесе ақ-қара түсті линогравюраларды үлкен көлемде (3 метрге дейін) жасап, оны қағазға емес, жібек матаға басып жатырмын. Әрине, көлемі үлкен болған соң, картинадағы композицияларды қиюластыру мәнері жаңалықты қажет етеді.
Мәселен, Бішкекте, Ташкентте және Кипрда өткен көрмелерімде суретшілер мен өнертанушылар менің үлкен көлемдегі туындыларыма қызығушылық танытты. Кипрдағы көрмеге қойылған, ұзындығы 2 метр, ені 1,5 метр түрлі-түсті линогравюрамды өнер мұражайының қызметкерлері «Гиннесстер кітабына» кіргіземіз деп, керекті құжаттарын жинап жатыр. Мұндай түрлі-түсті линогравюраны линолеумде ойып, оны жібек матаға басып шығарған әзірге менен басқа әлемде ешкім жоқ десем де болады. Жұмыстың көлеміне байланысты оған арнайы жабдықтар жасауың қажет, линолеумдағы суреттерді матаға басып шығару оңай емес: себебі ол қағаз емес, сәл жылжыса болды – сурет жарамай қалады. Сол секілді көптеген қиындықтары бар, бірақ шығармашылық өнер осындайымен қызықты болса керек.
– Ал енді осындай көлемді туындыларыңыз Қазақстан мұражайларында немесе Шымкенттегі Облыстық бейнелеу өнері мұражайының қорында бар ма?
– Әлгінде айттым: ең көп – 55 жұмысымды Кипрде қалдырдым. Олар бізге қарағанда әділ және дұрыс шешім жасауға бейімдірек. Ал нақты сұрағыңызға келсек, бұған елдегі мәдениетті басқарып отырған немесе Облыстық бейнелеу өнеріндегі азаматтар жауап бергені дұрыс болар. Бұл сұрақты соларға қойыңыз: ондай туындыларымның қазақ елінің көрмелеріне қойылмағанына мен кінәлі емеспін!
– Алдағы жоспарларыңыз қандай?
– Әрине, өмір болғандықтан, ешнәрсе жоспарсыз болмайды. Суретшілер көрме ашатын болса, біздің елде немесе басқа елде болсын, бір жыл бұрын жоспарға енгізілуі керек. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасы Суретшілер одағының төрағасы, Қазақстанға еңбегі сіңген қайраткер, белгілі суретші, іскер ініміз Өмірбек Жұбаниязовпен келер жылға жеке көрме өткізу барысын талқылап, ақылдасып жатырмыз. Алдағы уақыттарда қуанышты сәттерді өздеріңізбен бөлісетін боламыз.
Асқар САТПАЕВ,
өнертанушы
