– Бесжан, елдегі жастар қозғалысының белсенді бір өкілі ретінде турасын айтыңызшы: алдағы президенттік сайлауда сіз кімге дауыс бересіз?
– Ешкімге дауыс бермеймін. Кезектен тыс президенттік сайлаудың өтуіне қарсы адамдар қатарынанмын.
– Дегенмен, мұндай қарсылық ұстанымның басқа да себептері бар шығар?
– Басқадай алабөтен себеп жоқ. Жалпы, президент Тоқаев осы сайлауды жариялаған кезде тәуелсіз Қазақстан тарихында халықпен санаспаудың ең жоғарғы деңгейін көрсетті. Мен сол кезде толық азаматтық құқығымнан айырылғанымызды түсіндім. Бұл сайлауда дауыс берудің еш мәні жоқ екенін сездім.
– Ал Қасым-Жомарт Тоқаевтан басқа, елге мүлдем белгісіз кандидаттар түсіп отырған бұл сайлаудың барысын зерттеп жүрген тәуелсіз бақылаушылар қозғалысының бағамдауы бойынша, елдегі сайлаушылардың электоральдық көңіл-күйін қалай сипаттап берер едіңіз?
– Жасыратыны жоқ және ашық айту керек: қарапайым халық президент Тоқаевтан көп нәрсе күтті…
– Әлі де күтіп жүргендер бар…
– Олар алдампаздықтың құрбаны бола ма деген күдігім бар. Өкінішке қарай, Тоқаев мырза осы кезектен тыс сайлау жариялау арқылы халықтың сол үмітін жердің жеті қабат астына тықты. Билік бұл сайлауда елге белгісіз кандидаттарды ұсыну арқылы тек Тоқаевтың беделін арттыруды ғана көздеп отыр. Бәсеке жоқ жерде халықтың сайлауға қызығушылығы да болмайды. Билікке керегі де осы. Сайлауға дауыс беруге келмеген адамдардың дауысын ұрлау оларға оңай. Сайлауда халықтың белсенді дауыс беруіне билік мүлдем мүдделі емес. Мәселен, алдағы сайлауда қанша адам келіп, дауыс беретінін болжау үшін, соңғы өткен парламенттік сайлау мен референдум сайлауындағы нәтижеге қарасақ болады.
Тәуелсіз бақылаушылар ұйымының қолда бар хаттамаларының нәтижелері: парламенттік сайлауда халықтың небәрі 15 пайызы ғана дауыс берді. Ал биыл өткен референдум сайлауында халықтың 25 пайызы дауыс берген болатын. Бұл – біздің қолға түскен хаттамалар негізінде жасалған, жалпықазақстандық орташа нәтиже деп білу керек.
– Ендеше демократиялық қоғамнан түскен тәуелсіз үміткері жоқ сайлауды бақылаудың қажеті қанша?
– Иә, халықтың көңілінен шығатын оппозициялық қозғалыстар атынан түсіп отырған кандидат жоқ. Кандидаттың болуында өзіндік себеп те бар ғой. Елдегі авторитарлық жүйе саяси бәсекелестікке жол бермеуде. Қарсылас болуға лайықты азаматтарды саяси көзқарастары мен азаматтық ұстанымдары үшін қудалады, көнбегендерін атты, үндерін өшіру үшін абақтыға да жапты.
Қазір елде Тоқаев президент болып отырған тұста да, Назарбаев басқарып келген авторитарлық жүйе әлі де жалғасуда. Ал осыдан кейін есі дұрыс адам Қазақстанда демократия болатынына сене ме? Әрине, жоқ!
Әділдік үшін қоғам болып күресуіміз керек. Мен осы сайлауда тәуелсіз бақылаушы боламын. Сайлауда ешқайсысына дауыс бермеймін және мен сияқты дауыстарын бермейтін адамдар көп болатыны анық. Енді осы дауыс бермеген адамдардың дауысын өздері ұрлық жасап ұсталған комиссия мүшелері қорғалмайтыны анық. Мен сол күні тәуелсіз бақылаушы болу арқылы халықтың шын мәнінде қаншасы келіп, дауыс бергенін біле аламын. Қолымда заңды хаттама болады.
– Мәселен, жекелеген белсенді азаматтар «бәріне қарсымын» деп дауыс беруі керек деген нұсқаны ұсынып жүр. Бұл мынау әңкі-тәңкі қоғамға қандай нәтиже беруі мүмкін?
– Бюллетеньдегі «Бәріне қарсымын» деген графа сайлау нәтижесіне еш септігін тигізбейтін мәнсіз, ешқандай заңды күші жоқ нұсқа. Қоғамға емес, билікке нәтиже беру үшін арнайы ашылған графа. Мысалға, осы кезексіз сайлаудың өтуіне қоғамның көпшілік бөлігі қарсы. Енді сол қарсы болып отырған наразы халық митингке, алаңдарға шығып емес, сайлау участкесіне келіп, «Бәріне қарсымын» графасын таңдау арқылы наразылығын білдіреді деген есеп бар билікте. «Бәріне қарсымын» графасы тек дауыс беруге баратын сайлаушылар санын көбейтіп береді. Басқа ешқандай нәтиже бермейді.
– Танымал жас саясаткер Арайлым Назар бастаған, құрамында өзің де бар тәуелсіз бақылаушылар қауырт жұмыс атқарып жатқаны әлеуметтік желілерден белгілі болуда. Осы бақылаушылық науқанның беталысы қалай?
– Иә, 2021 жылы өткен парламенттік сайлауда Арайлым Назарова жетекшілік еткен «Тәуелсіз бақылаушылар» қоғамдық бірлестігі атынан бақылаушы болып жүрмін. Қазір, әрине, сайлау алдындағы қарбаластар болып жатыр. Жалпы, бақылаушылардың саны сайлау интригасына тікелей қатысты екенін көріп отырмыз. Біз бар күшімізді салып, бақылаушылардың санын арттыруға тырысудамыз.
Жалпы, осы бақылаушылық жолда соңғы бірнеше сайлаудан бері үздіксіз қатысып келе жатқан азаматтар бар. Соңғы референдумда біздің орта қоғамның жаңа белсенділерімен толықты. Сайлау нәтижесінің ашықтығы мен әділдігіне мүдделі азаматтар Алматыдағы біраз бақылаушы ұйымдардың ішінен біздің «Тәуелсіз бақылаушылар» ұйымын таңдауы – біз үшін абырой. Әзірге беталысымыз жаман емес деп ойлаймын.
Сіздің газеттің оқырмандарына ескерте кетейін: сайлауға бақылау жүргізу – жеке бір адамның қызығушылығы үшін емес, еліміздің жаңа демократиялық сатыға көтерілуіне ықпал ететін қоғамдық мүдде болуы тиіс. Елдің ертеңі үшін бұл мүддеге көпшілік ықылас білдіргені дұрыс болар еді. Диванда жатып алып, «бізге саяси өзгеріс керек» деген далбаса дабырадан түк шықпайды. Өзгеріс жасау үшін, өзгеріске ынтазар жұртшылық қоғамдық қозғалысқа қатысуы керек.
– Ал енді «қозғалысқа қатысу керек» дегендей, тәуелсіз бақылаушы болуға ниетті азаматтар көп пе? Мәселен, сіздер Алматы қаласын толықтай бақылаумен қамтамасыз ете аласыздар ма?
– Қазақстан қоғамында сайлауға бақылаушылық жасау тенденциясы 2019 жылғы президенттік сайлаудан бері күш алды деп ойлаймын. Өкінішке қарай, бақылаушылық қозғалыстың даму қарқыны біз ойлағаннан баяу жүріп жатыр. Оған қоғамдағы кертартпа пікірлер мен биліктің бәсекесіз, пассивті сайлауды ұйымдастыруы себеп болуда. Егер осы сайлауда Тоқаев мырзаға нақты бәсекелес бола алатын балама кандидат болғанда, бақылаушылық жасауға деген қызығушылық та күшті болар еді. Амал нешік, билік мұндай мүмкіндіктің тамырын бесігінде шауып тастады. Соның салдарынан біздің қоғам демократиялық үрдісте тағы да бір қадам кейін кетті.
Негізі, тәуелсіз бақылаушы қоғамға және әсіресе билікке әсер ете алатын бірден-бір күш. Көпшілік осы жәйтті түсіне білсе екен деп армандаймын. Осы сайлауда Алматы қаласын толықтай болмаса да, бірнеше ауданды тәуелсіз бақылаушылармен қамтамасыз етеміз деп ойлаймын.
– Ал Қазақстанның басқа аймақтарында бақылаушылық құру жағдайы қандай? Бұл жөнінде қандай хабарыңыз бар?
– Бұл жерде ең алдымен ескере кететін жайт – біз Алматы қаласында тіркелген жергілікті ұйымбыз. Сондықтан жалпы Қазақстанның аймақтары бойынша бақылаушылық жұмыс жүргізуге құқымыз жоқ. Алайда Қазақстанның барлық аймақтарында орналасқан ұйымдармен жақсы қарым-қатынастамыз. Бір-бірімізбен ақпаратпен, материалдармен бөлісіп отырамыз. Жалпы, алдағы жылы жергілікті ұйымнан республикалық бірлестік ретінде қайта тіркелу жоспарымызда бар.
– Тоқаев мырза уәде бергендей, алдағы көктемде өтетін парламенттік сайлауға республика бойынша бақылау жасауға дайындаламыз дейсіз ғой…
– Бұйыртса… Егер бір аймақты немесе бір қаланы толықтай бақылаумен қамтамасыз ете алған жағдайда оның қорытындысы бойынша нәтиже шығару мүмкіндігі болар еді.
Әрине, оған дәлел ретінде біздің референдумда қолданған әдісіміз ықпал етеді деп ойлаймын. Бір қаланың бір ауданын 100% бақылаушылармен қамтамасыз ету арқылы жақсы практикалық нәтижеге қол жеткіздік. Осы жолы, біздің білуімізше, басқа аймақтар да осы әдісті пайдалануды жоспарлап отыр.
– Елдегі саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар сайлауға бақылаушылық жасауға ынталы ма? Сіздерге олардың тарапынан көмек көрсетіле ме?
– Саяси партиялар өздері үшін бақылау жасауы керек. Басқа да бақылаушы боламыз деген ұйымдарды қолдауға біз қашан да дайынбыз. Біз қазір өзімізден басқа Алматы қаласы бойынша «Мұқалмас» республикалық бірлестігі мен «Желтоқсан» ұйымына көмектесіп жатырмыз.
– Иә, президент Тоқаев парламенттің күзгі сессиясы ашылар алдында жасаған мәлімдемесінде алдағы көктемде парламенттік сайлау өтеді деп айтты. Қазіргі өткелі жатқан президенттік сайлауға бақылау жасаудың практикасын парламенттік сайлауда қолданудың мүмкіндігін саяси партиялар түйсініп отыр деп айта аласыз ба?
– Тіркелу үстіндегі саяси партиялардың дені осы сайлауды сол парламенттік кампанияға дайындық алаңы деп қарастыруы тиіс еді. Бірақ біздегі тәуелсіз партиялар бұл сайлауға белсенді араласуға және бақылаушы қоюға ынталы емес. Себебін айттым – олар өздері қолдаған ортақ кандидат шығара алмады. Сондықтан, менің ойымша, партияларға бұл сайлау тіптен де қызықты емес.
Өкінішті, әрине. Себебі осы сайлау барысында партиялар өз бақылаушыларын сынақтан өткізіп, тәжірибе жинақтап, партиялардың таласы болатын алдағы парламенттік сайлауға дайындық жасағанда болар еді. Менің ойымша, тәуелсіз демократиялық партиялар қатты қателік жіберді.
– Енді келешекте парламенттік сайлау жарияланған кезде олар ұялмастан сіздердің көмектеріңізге жүгінері айдан анық: бірігіп, бақылаушылық жасайық деп…
– Әлбетте! Бірақ ортақ қоғамдық мүдде үшін біз оларға жәрдем жасауға мәжбүр боламыз. Саясатта ұят деген түсінік болмайтын сияқты ғой…
Ал біздегі биліктің бағынышындағы партиялардың барлығы – аты бөлек, бірақ заты бір партиялар болғаннан кейін, олар өзара бақылаушылар дайындауға мүдделі емес. Мәселен, мен «Ауыл» немесе «Халықшыл коммунистер» партиясы бақылаушылар дайындап жатыр деген хабарды естімедім. Біздің байқағанымыздай, билікке бағынышты барлық парламенттік партиялар үшін комиссия мүшелерін де, бақылаушыларды да биліктің өзі дайындап береді.
– Ашық сұхбатыңыз үшін рақмет! Бақылаушылық қызметтеріңізге сәттілік тілейміз!
Айсұлу ОСПАН,
«D»
