Болатбек БІЛӘЛОВ: ӘЛСІЗ БИЛІК қоғамның топтасуына ҚҰШТАР ЕМЕС

Мем­ле­кет­тік тір­ке­у­ге алын­баған «Анти­геп­тил» эко­ло­ги­я­лық қозға­лы­сы жетек­шілерінің бірі Болат­бек Білә­лов – өткен жек­сен­бі күні Аста­на­да болған митин­гі­ге қаты­сып, сөз сөй­ле­ген­дер­дің бірі. Бірақ митин­гіні ұйым­да­сты­ру­шы Аза­матхан Әмір­тай оның қолын­дағы мик­ро­фон­ды жұлып алып, сөзін аяқта­уға мұр­ша бермеген-ді.

Ол не айт­пақ болып еді? Біздің тіл­ші­міз Болат­бек мыр­за­ны сұх­батқа шақы­рып, мәсе­ленің мән-жайы және басқа да тақы­рып­тар төңіре­гін­де тіл­дескен болатын.

– Соңғы жек­сен­бі­де Алма­ты мен Аста­на­да бір-біріне ұқсас қос митинг өтті. Билік осы шара­ның өтуіне аяқа­сты­нан қалай рұқ­сат бер­ді деп ойлайсыз?

– Билік қоға­мға жаны ашы­ған­нан митин­гі­ге рұқ­сат бер­ме­гені бел­гілі. Кезек­тен тыс өткен 9 мау­сым­дағы пре­зи­дент­тік сай­ла­удан кей­ін оянған елдің ығы­на жығы­лған түр көр­сет­кен кей­пі. Бұры­нғы жыл­дар­да қоғам бел­сен­ділері митинг өткі­зе­міз деп өтініш жазып, рұқ­сат сұраға­ны үшін жазы­қты болып, 15 тәулік­ке қама­лып, айып арқа­лай­тын. Соның бірі – мен. Осы жолы әділет­сіз сай­ла­удың қор­тындыс­ы­на нара­зы халық рұқ­сат сұра­май-ақ, көше­ге шығып кететінін көр­ген соң, амал­сыздан жасалған қадам. Оның үстіне 6 шіл­де күні Мұх­тар Әбі­ля­зо­втың шақы­руы­мен өтетін рұқ­сат беріл­ме­ген митин­гінің алдын алу­дың қамы жасалды.

– Осы митин­гіні өткізу­ге рұқ­сат алған жастар бел­сен­дісі Аза­матхан Әмір­тай: «Бұл шара­ның бей­біт түр­де өтуіне мен жау­ап­ты­мын», – деп, сіздің қолы­ңы­здағы мик­ро­фон­ды жұлып алуы­ның себебі қандай?

– Митин­гі­де маған сөз берілуінің өзін­дік өрес­кел «тарихы» бар. Митинг өтер­ден бір күн бұрын ғана Арыс апат аймағы­нан кел­ген едім, айта­рым көп еді. Осы шара­ны ұйым­да­сты­ру­шы­лар­дың қолын­дағы күн тәр­тібін­де кім­нің сөй­лей­тіні, кім­ге сөз беріл­ме­уі керек деген тізім жаса­лып­ты. Сол «қара тізім­де» мен де бар екен­мін. Ұйым­да­сты­ру­шы­лар әкім­дік­пен жасалған келісім бой­ын­ша, баста­ры дауға қал­мас үшін, сөй­лей­тін­дер­дің тізі­міне мені кір­гіз­бе­у­ге тыры­сып­ты. Ондай қар­сы­лы­ққа қара­ма­стан, мен өзім­нің пікірім­ді елге жет­кі­зуді жөн көрдім. 

Таңер­тең ерте­рек барып, ұйым­да­сты­ру­шы­лар­дың тізі­міне сөй­лей­мін деп, аты-жөнім­ді жазғы­зып қой­дым. Басын­да үшін­ші болып сөй­лей­сіз деген, кезе­гім­ді күтіп тұр­дым. Оншақты адам сөй­ле­ген соң, шыдай алмай, ұйым­да­сты­ру­шы­лар­дың қасы­на барып, қашан сөй­лей­тінім­ді сұра­дым. Митин­гі­ге жиналған жұрт мені көріп: «Болат­бек, Болат­бек!» деп ұран­датқан соң, еріксіз маған сөз беріл­ді. Сөзім­ді бастаға­ным сол еді, бірер минут­тан соң, ұйым­да­сты­ру­шы қолым­нан мик­ро­фон­ды жұлып алды. Рұқ­сат етіл­ген жиын­да қолы­ң­нан мик­ро­фон­ды жұлып алу – сая­си эти­кет­тің ғана емес, соны­мен бір­ге ада­ми мәде­ни­ет­тің төмен­ді­гін біл­дір­се керек. Сөй­тіп сөзім­ді аяқтай алмадым.

Митинг рұқ­сат етіл­ген уақыт­тан ерте аяқтал­ды. Ал жиы­лған жұрт тарап кет­пей, сол жер­де тұрып қал­ды. Содан соң біз өз жақ­та­ста­ры­мы­з­бен бір­ге өзі­міз­ше митинг өткіздік. Айтыл­май қалған ойым­ды, пікірім­ді жиналған жұр­тқа жет­кіздім. Содан кей­ін поли­ция қыз­мет­кер­лерінің қасы­на барып: «Тәр­тіп бұз­дым ба, маған қоя­тын талап­та­ры­ңыз бар ма?» деп сұрап едім, «жоқ» деген жау­ап алған соң, көңілім орны­ма түсіп, үйі­ме қайттым. 

– Сол күні «Нұр Отан» өз тарихын­да тұңғыш рет пар­ти­я­лық митинг өткізді. Олар­дың кенет­тен «оянуы­на» түлен түрт­кі болған ба?

– Оларға қоғам­ның дамуын­дағы өзгерістер­дің билік­ке бағын­бай бара жатқан бағ­да­ры себеп болған сияқты. Бұрын­да­ры олар бар­лық мәсе­ле өздерінің уысын­да сияқты сезі­нетін еді. Ел-жұрт­тың митинг­ке, көше­ге шығуы әдет­ке айна­лып бара жатқа­ны да әсер етті деп ойлай­мын. Билік мәс­ке­улік сая­си тех­но­лог­тар­дың мек­тебі­нен өтіп, халы­қа­ра­лық қауым­да­сты­қтың тәр­тібі бой­ын­ша, митинг тек қана нара­зы­лық шара­сы еме­сті­гін, қан­дай да бір сая­сат­ты қол­дау үшін де өткізу­ге бола­ды деп ойлаған болу­ла­ры керек. Содан бір күн­нің ішін­де тала­са-тар­ма­са митинг өткізіп, елде­гі әле­умет­тік әділет­сіздік­тің бетін көле­гей­леп, өздерінің «сарай бұлбұл­да­рын» сай­рат­ты. Халы­қа­ра­лық қауым­да­сты­қтың алдын­да билік пар­ти­я­сы да митинг өткізіп­ті деген көз­бо­я­у­шы­лық үшін де «Нұр Отан­ның» митин­гісі керек болған шығар. 

– Жөн екен. Сіз жары­лы­стан кей­ін Ары­сқа алға­шқы­лар­дың бірі болып барған аза­мат­сыз. Көңіліңіз­ге не түй­іп қайттыңыз? 

– Ең алды­мен Ары­сқа бару себебім – ары­сты­қтарға мораль­дық тұрғы­дан қол­дау көр­се­ту еді. Біз рес­пуб­ли­ка­ның әр аумағын­да: баты­ста, шығы­ста, оңтүстік-сол­түстік­те тұр­сақ та, бір халық екені­мізді біл­ді­ру үшін бар­дым. Алды­мен Шым­кент­ке барып, жары­лы­стан кей­ін мек­теп­ті пана­лаған жұрт­тың жағ­дай­ын көр­дім. Одан кей­ін Ары­сқа бар­дым: жары­лы­стан қираған үйлер, бұзы­лған жол­дар соғы­стан кей­ін­гі жағ­дай­ды көз алды­ңы­зға елестетеді. 

– Әле­умет­тік желілер­де Ары­сқа қаты­сты әртүр­лі хабар­лар тарап жатыр. Мәсе­лен, билік жары­лы­стан қаза болған­дар­дың санын жасы­ру­да, ресми мәлі­мет­тер­де нақты деректер ашық айтыл­май жатыр деген сөз бар. Сіз осы жәйт­тің анық-қаны­ғын айта ала­сыз ба?

– Мен део­сы деректің нақты санын біле алма­дым. Жер­гілік­ті тұрғын­дар­мен ауы­зекі сөй­лес­кен­де, қаза болған­дар­дың көп екенін айта­ды. Қағазға түсіріп неме­се каме­раға осы жай­дың анық-қаны­ғын, өздері білетін нақты мәлі­мет­тер­ді айту­дан қорқа­ды. Мен де Ары­ста жүр­генім­де, хабар­сыз кет­кен 350 адам­ның дере­гін біл­мек болып, мән-жай­ды сұра­с­ты­рған едім. Әкім­дік төтен­ше жағ­дай­лар қыз­метіне, «ЧС» – поли­ци­яға, қысқа­сы бір-біріне сіл­те­ме жасап, ештеңе айтпады. 

Бір біл­генім – біздің мем­ле­кет­тік орган­дар мұн­дай төтен­ше жағ­дай­ға қаты­сты мәсе­лені рет­те­у­ге кел­ген­де, тым дәр­мен­сіз екен. Ал біздің «ЧС» өрт сөн­діру­мен ғана шек­те­летін меке­ме сияқты. Әске­ри қой­ма­ның іргесін­де тұрған қала­дағы мем­ле­кет­тік меке­ме­лер­дің апат жағ­дай­ын­дағы қыз­мет тәр­тібі рет­тел­ме­ген. Тұрғын­дар өз күш­теріне өздері сеніп, бір-біріне қол ұшын беріп, қол­да­ры­нан кел­ген көмек­терін жаса­ды. Ал тиісті меке­ме­лер бол­са, кім қау­е­сет тарат­ты деген дал­ба­са­мен дал­ба­лақтап жүрді. 

– Болат­бек мыр­за, бұрын біз­де бір ғана «шал» бар еді, ал сіз бұған Тоқа­ев­ты қосып: «Шал­дар, кетің­дер!» деген талап­ты алғаш айтқан адам­ның бірісіз. Осы сөзіңіз үшін билік қуда­лап жатқан жоқ па? 

– Митинг өткен күн­нен соң, қан­дай да бір қысым бола­тын шығар деп жүр­ген­мін. Әзір­ге тыны­штық… Қуда­лай­мын десе, «шал­дар­дан» басқа да сыл­та­у­лар­ды таба­ды ғой…

– Пре­зи­дент­тік сай­ла­уда елі­міз­де­гі жастар­дың бел­сен­ділі­гі арт­ты. Алай­да билік жастар­дың осы бел­сен­ділі­гі арқы­лы аза­мат­тық қоғам­ды екі­ге жар­мақ : бірін – ескі, екін­шісін – жаңа оппо­зи­ция деп. Осы жағ­дай­да бел­сен­ді жастарға қан­дай кеңес берер едіңіз? 

– Ең алды­мен айта­рым – «Шал­дар, кетің­дер!» ұра­ны­ның екін­ші бетін айнал­ды­рып қара­саңыз, жастарға жол беру мәсе­лесі тұр. Билік биы­лғы жыл­ды «Жастар жылы» деп жари­я­ла­ды, сон­ды­қтан ел бола­шағын жастар­дың қолы­на тап­сы­руы керек. Қаза­қстан ХХІ ғасыр­да өрке­ни­ет көші­нен қал­май, жаңа, озық тех­но­ло­ги­я­лар­ды иге­ру үшін, жастар­дың күші мен мүм­кін­ді­гін пай­да­ла­нуы тиіс. Сая­си-демо­кра­ти­я­лық өзгерістер – жаңа­шыл топ­тың қолын­да жаңа­ша дамиды. 

Деген­мен, жастар өз елінің тағ­ды­рын өз қолы­на алуы үшін алды­ңғы буын­ды ығы­сты­ра­ты­ны – заң­ды құбы­лыс. Әрі бұл про­це­сті бөлі­ну емес, бірі­гу деп қабыл­даған жөн. «Бір­лік бол­май, тір­лік бол­май­ды» деген дана­лық сөздің аста­рын­да – кей­ін­гі ұрпақ қоғам дамуын жалға­сты­ру­шы деген түсінік жатыр.

Билік құры­лым­да­ры­ның әлсізді­гі сол – қоғам­ды екі­ге, үшке бөл­ген­нен басқа­ны біл­мей­ді. Ал табиғат апа­ты, басқа да жер­гілік­ті жер­де­гі әртүр­лі жары­лыс, өрт қау­пі туын­даған кез­де не істерін біл­мей, дал болып, дер кезін­де әре­кет ете алмай­ты­ны­на көзі­міз жет­ті. Сон­ды­қтан аза­мат­тық қоғам бар­лық мәсе­лені өз жау­ап­кер­шілі­гіне алып, бір жұды­ры­қтай жұмы­луы­мыз керек. Сол кез­де билік­тің қоғам­ды бөл­шек­теу мақ­са­тын­дағы дал­ба­са әре­кеті ешкім­ге қажет те болмайды. 

– Өзіңіз мүше­сі болған «Анти­геп­тил» қозға­лы­сы­ның өкіл­дері бұған дей­ін «Бай­қоңыр» ғарыш айлағы­нан эко­ло­ги­яға зиян­ды «Про­тон» зымы­ран тасы­ғы­шта­рын ұшы­руға тый­ым салу­ды және Қаза­қстан аумағын­да ресей­лік әске­ри-сынақ поли­гон­да­ры­ның жабы­луын талап еткен еді. Енді АЭС – атом электр стан­ци­я­сын салу жөнін­де­гі тағы бір эко­ло­ги­яға қауіп әке­летін мәсе­ле туын­дап жатыр. Алдағы уақыт­та «Анти­геп­тил­дің» жұмысын жалға­сты­рас­ыздар ма? 

– «Анти­геп­тил» қозға­лыс ретін­де біраз шару­а­ны атқар­ды. Қозға­лыс құра­мын­да әртүр­лі сая­си пар­ти­я­лар мен қоғам­дық қозға­лы­стың мүше­лері бол­ды. «Нұр Отан» мен ком­му­ни­стік пар­ти­я­ның да өкіл­дері де біз­бен бір­ге жүр­ді. Бәрінің де мақ­са­ты – «Бай­қоңыр­дан» ұшы­ры­ла­тын зымы­ран­дар­дың оты­ны, улы геп­тил­дің қал­ды­ғы топы­рақ пен суға сіңіп қал­мас үшін, өздерінің қар­сы­лы­қта­рын біл­ді­ру. Әртүр­лі қар­сы­лық шара­ла­рын өткізіп, қоғам­ның наза­рын аудар­дық. Екі жыл бойы бел­сен­ді қыз­мет көр­сет­тік. Өкініш­ке қарай, билік «Про­тон­ның» ұшуы­на шек­теу қоя алмай, елдің нара­зы­лы­ғы­на назар аудар­май отыр. 

Ал атом электр стан­ци­я­сын салу – елі­міз­ге одан да зор қауіп әке­летін мәсе­ле. Ары­стағы жары­лы­стан кей­ін билік ойла­нуы тиіс. Сәуір айы­ның басын­да Қаза­қстан пре­зи­ден­ті Қасым-Жомарт Тоқа­ев Ресей­ге барған сапа­рын­да пре­зи­дент Вла­ди­мир Путин­мен кез­дескен­де, Қаза­қстан­да «ресей­лік тех­но­ло­гия» бой­ын­ша АЭС салу тура­лы ұсы­ны­сы әле­умет­тік желі­де қызу талқы­лан­ды. Атом ұлт, жыныс, жас, сая­си және діни көзқа­расқа қара­май­ды – бәрін құр­туы мүм­кін. Сон­ды­қтан бүгін АЭС салуға бай­ла­ны­сты қар­сы­лық пікір-ұста­ны­мы­м­ы­зды біл­діруі­міз қажет. Эко­но­ми­ка­лық пай­да­сы үшін елдің қауіп­сізді­гін саудағы салуға болмайды. 

Мен өзім Қаза­қстан­да АЭС салуға қар­сы­лық біл­ді­ру жөнін­де митинг өткі­зу үшін өтініш бер­ген едім, әкім­дік оған рұқ­сат бер­мей­тінін айт­ты. Әкім­дік­тің жау­а­бын сотқа бер­дік. Әрине, сот қан­дай шешім шыға­ра­ты­ны бел­гілі. Алға­шқы сот әкім­дік­тің шеші­мін дұрыс деп таны­ды. Бірақ ары қарай ары­зда­на беретін боламыз. 

– Болат­бек мыр­за, сіздің өзіңіз­ге қаты­сты қой­ы­ла­тын сұрақта­ры­мыз бар. 2015 жылы сот­ты болға­ны­ңы­зда, кінәңізді мой­ын­дап, «қоғам­дық бел­сен­ділер­дің көп­шілі­гі қыл­мыстық ісім­ді сая­си мақ­сат­та және өзін жар­на­ма­лау үшін пай­да­ла­нуға тый­ым сала­мын. Бұдан былай өзім үшін басты құн­ды­лық – отба­сы екенін түсін­дім» деп мәлім­дедіңіз. Содан кей­ін билік сіздің бостан­ды­ғы­ңы­зды шек­теу жаза­сы­на тарт­ты. Сол кез­де сіз тура­лы қоғам­да әртүр­лі пікір­лер айтыл­ды. Осы­дан кей­ін сая­си алаңға қай­та­дан шығуы­ңы­здың себебін түсін­діріп кетсеңіз.

– Мен өзім­нің әрбір жасаған әре­кеті­ме жау­ап беретін адам­мын. Билік сол кез­де маған түр­ме­ге қама­лу неме­се бостан­ды­ғым­ның шек­те­луі жөнін­де таң­да­уды алды­ма қой­ды. «Ұлта­ра­ла­лық араз­ды­қты қоз­ды­рға­ны­ң­ды мой­ын­да» деді. Мой­ын­да­уы­ма тура кел­ді: отба­сым, кіш­кен­тай бала­ла­рым үшін, тар қапасқа қамалған­ша, үйім­де оты­рай­ын деп шештім. Осы жағ­дай­дан кей­ін көп­шілік менің ұста­ны­мы­ма күдік­пен қарай­ты­нын білдім. 

Сол кез­де менің басы­ма түс­кен жағ­дай­ды кей­бір қоғам қай­рат­кер­лері пай­да­ланғы­сы кел­ді, менің атым­нан халы­қа­ра­лық қауым­да­сты­қтан грант алмақ бол­ды. Мен ондай «бел­сен­ділік­теріне» қар­сы болып, сенім­хат бер­медім. Атта­рын атап, кім екен­дерін жария еткім кел­мей­ді, өздерінің ұяты білсін. 

Бостан­ды­ғым­ның шек­те­лу мерзі­мі аяқталған соң, қуа­ны­шқа кенел­ген жоқ­пын. Біз­де­гі Қыл­мыстық кодекстің 174-бабы­мен айып­талған­дар бір­ден «тер­ро­рист-экс­тре­мист» деген қара тізім­ге ілі­неді. Бұл тізім­де­гілер қоғам­дағы шек­те­улер­ге тап бола­ды, банк­тен шот ашу былай тұр­сын, тіп­ті күн­делік­ті тұр­мыста, дүкен­де қол­да­на­тын кар­точ­ка­ны да аша алмай­ды, екін­ші бір ада­мға сенім­хат бере алмай­ды, қан­дай да бір келісім-шарт жасап, ұсақ-түй­ек кәсіп те жасай алмай­ды. Қыз­мет­ке орна­ла­су мүл­де мүм­кін емес. Әйте­уір ел аумағын­да еркін жүре ала­мын, түн­де, шақы­рған жер­ге, қонаққа, той­ға бара ала­мын, соған да шүкір… Ал өзім ұстанған аза­мат­тық қағи­дам­нан айны­май­ты­ным тағы да анық.

– Енде­ше өзіңіздің аза­мат­тық-қоғам­дық ұста­ны­мы­ңы­з­бен депу­тат­ты­ққа кан­ди­дат ретін­де алда келе жатқан пар­ла­мент сай­ла­у­ы­на қаты­суға болар еді… 

– Әрине, еркім бол­са, қаты­сар едім, бұл мен үшін кере­мет мүм­кін­дік! Менің аза­мат­тық құқым шек­тел­генін жоға­ры­да айтып өттім. Сон­ды­қтан сай­ла­у­ға түсе алмаймын. 

Кез кел­ген маңы­зды мем­ле­кет­тік про­бле­ма­лар, оның ішін­де жер-су ата­у­ла­ры­на, Аста­на ата­уы­ның өзге­руіне қаты­сты мәсе­ле­лер әділ сай­лау өткі­зу арқы­лы, бүкіл­ха­лы­қтық рефе­рен­дум арқы­лы халы­қтың ерік-жігері­мен шешілуі тиіс. Өзім­ді осы мақ­сат­тарға жету жолын­дағы күре­сте жүр­мін деп санаймын. 

– «Ақиқат» пар­ти­я­сы пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға дай­ын­дық бары­сын­да аза­мат­тық қоғам­ның таны­мал бел­сен­ділеріне өзінің алаңын ұсы­нып отыр. Осын­дай сая­си мүм­кін­дік­ті пай­да­ла­ну мәсе­лесі тура­лы не айтар едіңіз? 

– Бұл – «Ақиқат» пар­ти­я­сы­ның өте жақ­сы баста­ма­сы. Хабар­дар­мын. Ортақ мақ­сат-мұра­ты­мыз үшін бір­ге қыз­мет етіп, біраз шару­а­ны тын­ды­руға атса­лы­су­дан бас тарт­пай­мын. Кез кел­ген сай­лау әділет­ті өтсе, қоғам­ның дамуы ілгері баса­ды. Ең басты­сы – біз бір-бірі­міз­ге лас сөз­дер айтып, қара­ла­ма­сақ, сая­си мәде­ни­ет­тің үлгісін көр­сетіп, ел мүд­десі тұрғы­сын­да топ­та­са біл­сек, пар­ла­мент­тік сай­ла­уда жеңіс­ке жетудің мүм­кін­ді­гі өте зор. 

– Енде­ше сіздің сая­си ерік-жігер таны­ту­дағы аза­мат­тық тал­пы­ны­сы­ңы­зға табыс тілейміз!

Бақыт­гүл МӘКІМБАЙ,

«D»