Иә. «Еліміздің Ата заңы – Конституция өзгереді, Сенат таратылады» деген хабар ел ішінде дүңк ете қалды. Жан-жаққа, ауыл-аймаққа жедел түрде жетті. Көгілдір экранға телміріп отырған ағайындарымыздың бәрі дерлік хабардар болып, толық құлақтанды. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы Ата заңымыз –Конституция өзгеретінін, Сенат таратылатынын айтып, нақты тапсырмалары мен нұсқауларын берді.
Президентіміздің өз аузынан шыққаннан кейін, бұл жағдай енді аяқсыз қалмайды деген сөз.
Енді не істемек керек? Ол түсінікті жағдай. Ата заңымызға міндетті түрде толықтырулар мен өзгерістер енгізіледі. Одан бөлек қажетсіз баптар мен бөліктердің күштері жойылып, оларды Конституциядан мүлдем алып тастауға да болады. Міне, осы сәт бізді қатты ойландырып, толғандыруы керек.
Егер де өзгеретін Ата заңымыз жақсылыққа, әділдікке бастау алып, ел үмітін ақтап, халық қалауынан шығып жатса, несі бар. Өзгере берсін. Сенат қысқарып, Президент басқарған, бір жүйелі Парламенттік мемлекет болу мәселесі көтеріліп жатыр. Соған байланысты жалпы халықтық референдум өтпекші…
Енді тап осы жерден бастап айтар болсақ, айтатын адамдар әлден-ақ өздерінің ұшқыр ойларын, өткір пікірлерін ашық айтып жатыр. Елімізде Президент басқарған Парламенттік мемлекет болғанын халық бірден толық қолдайды. Албаты, орынсыз ешкім қарсы болмайды. Сондықтан респубикалық бюджеттен ақша бөліп, халықтың адал ақша қаражатын желге ұшырды дегізбейік. Босқа шашпай, пысықай ашқарақ тажалдарға талан-таражға салғызып жегізбейік. Сол референдумды өткізбей-ақ қойсақ қайтеді? – деген ой-пікір, ұсыныстарын алға тартуда.
Мен де солар жағындамын. Оларды толық қолдаймын. «Сабақты ине сәтімен» деп, осы өліара шақты, апақ-сапақты, ешкім ештеңені дұрыс ұқпай қалатындай, оңтайлы сәтті тиімді пайдаланып кету керек сияқты. Шығыстағы айдаһар көршіміздің көзқарасы бізге дұрыс сияқты. Сол себепті біздің ішкі өз шаруамызға олар араласа қоймас. Ал батыстағы басты аю көршіміз өздері «не болдымға?» ұшырап, «Байтал түгіл бас қайғы» болып жатқанда, олар да біздің ішкі шаруамызға араласа алмас. Араласқан жағдайдың өзінде бірен-сарандары ер-тоқымдарын бауырына алып, тулап-тулап, улап-шулап қояр. «Жаман айтпай жақсы жоқ». Бірдеңе болып жатса, көлеңкемізден қорқа бермей, көріп алармыз! Тәубә! Біздің де сойылымызды соғатын, арқа сүйер аға-бауырларымыз бар ғой!
Ал елімізде болашақта болатын өзгерістерді қалай пайдалану керек? – дейсіз ғой. Ол былай. Қанша айтпайын десең де, еріксіз, мәжбүр болып, амалсыз айтасың…
Қазір жер басып, тірі жүрген кезімізде, көзіміз тіріде не айтып, не жазсақ та, елімізді бақандай 30 жыл бойы үзіліссіз басқарған Назарбаевқа тура барып тиеді. Ол аздай, зейнеткерлікке шығып алып, «Қауіпсіздік кеңесінің төрағасымын» деп, 3 жыл тағы отырып алды емес пе! Соның бәрін қосқанда, «көкеміз» табаны күректей тура 33 жыл ел басқарған екен.
Кезінде мызғымастай, күйреместей болған Кеңес Одағы да бір-ақ күнде іргесі сөгіліп, қақырап, ыдырап, ол да құлады. Алайда Нұрсұлтан атамыз сол КСРО-ны басқарудан үміткер болды. Сол себепті Одақты ыдыратпай, сақтап қалу үшін бір кісідей жанталасты. Басқа одақтас республикалар Одақ ыдырай салып, егемендіктері мен тәуелсіздіктерін жарыса жариялады. Тайлы-тұяғы қалмай, тойлатып-думандатып «жуып» жатты… Жаңылмасам, Балтық жағалауындағы эстон, латыш, литвалық ағайындар бастады ғой деймін сол үрдісті.
Ал біз болсақ, егемендігіміз бен тәуелсіздігімізді басқа одақтас республикалардың ең соңында жан-жағымызға жалтақтап, әйтеуір келесі жылға қалдырмай, жыл соңына таяу ептеп, әйгілеп, ақыр соңында жарияладық. Амал қанша?! Сол кезді пайдаланып, мемлекетіміздің атын да өзгертіп алмадық. Енді «ештен кеш жақсы» – деген. Кеткен кемшіліктерді түзетіп, қателіктердің орнын толтыратын сәт туған сияқты.
Біріншіден, ең бастысы – дұрыс таңдау жасап, мемлекетіміздің атауын өзгертіп алуымыз қажет. «Қазақ мемлекеті, Қазақ Республикасы, Қазақия, Қазақ ордасы, Алтын Орда мемлекеті, Қазақ елі», т.с.с., т.б. деп, нақты халыққа ұнаған бір атауға тоқтауымыз керек. Атың өшкір «станнан» таза құтылатын уақыт жетті.
Ал енді аяңдап, Ата заңнан – Конституциядан «алып тастау» деген әңгімеге келейік. Тағы да Нұрсұлтан атамызды айналып өте алмаймыз. Көп-көрім, аса тапқырлықпен, ардақты ақынымыз Мұхтар көкеміздің талапшылдығы арқасында қазақтан басқа да ұлттар мен ұлыстардың бәрінің көңілінен шығатын «орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі болсын» деп, бастапқыда дұп-дұрыс, көп-көрім, жап-жақсы Заң қабылдаппыз. Неге екенін кім біліпті? Бұл Заң бастапқыда өзі қолдаса да, артынан Нұрсұлтан атамыздың көңілінен шықпай, жанына жақпай қалыпты. «Түн ұйқысы төрт бөлініпті». «Ішкені – ірің, жегені –желім» болыпты. Содан қабырғасымен кеңесіп, жағымпаз, жантық, жандайшаптарымен ақылдасып, тілді сылтауратып, әсіресе өзінің билігін күшейтуді көксеп, өзінің бастамасымен Ата заңымызға қайта өзгеріс енгізуді қолға алыпты. Сөйтіп Конституция сан мәрте өзгеріп, өкінішке қарай, солай «черновикке» айналып шыға келіпті. Соның салдарынан ана тіліміз – қазақ тіліне күні бүгінге дейін орнын толтыра алмай жүрген орасан қиянат жасалды.
Бұл жерде ең басты, ең маңызды проблема – күн тәртібінен түспей келе жатқан, толғағы әбден жеткен, өзге жат шет тілдің көлеңкесінде қалып кеткен, оң шешімін таппаған ана тіліміздің мәселесі еді. Елімізде «тіл-тіл» деп, «жан алып, жан беріп», қаншама азаматтар түрмеге қамалды. Жігерлері құм болып, қанаттары қайырылды. Жазықсыздан-жазықсыз бас бостандықтарынан айырылды. Күн көзін көрмей, еркін тыныстай алмай, тар қапаста зардап шегуде. Қаншама азаматтар ана тілімізге ара түсіп, шыр-пыр болып, тілімізді қорғағаны үшін билік тарапынан қысым көріп, қуғын-сүргінге ұшырап, шетел асты. Бас сауғалап, еріксіз жан-жаққа қашты. Солардың бәрі «саяси қуғын көріп», жапа шеккендер статусына ілігіп, «саяси босқын» мәртебесін алып, жаппай шетел қамқорлығына бөленіп, «саяси баспаналы болып» кеткен жоқ. Қайсысы – қайда, қалай тұрып, қалай өмір сүріп жатқандары да белгісіз. Оларды кім түгендеп, кім оларға жағдай жасап, жанашырлық танытып жатыр? «Арқада аяз қыспаса, арқар ауып несі бар?» деген ғой дана халқымыз. Келешекте елімізде ел күткендей, оларға ешкім тиіспейтіндей бір жақсылық өзгерістер болатын шығар. Мәшһүр Жүсіп атамыз айтқандай, «қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын заман» туар… Бір жылымықтың нышандары пайда болар. Сол кезде олар да еш алаңсыз өз Отанына оралар. «Үмітсіз – шайтан!» деген.
Нұрсұлтан атамыз қалай Ата заңды жеке өз басының пайдасына бейімдеп, өзгертіп, өзінің билігін күшейтіп алғанын бәріңіз білесіздер. Оған бәріңіз куәсіздер. Бәріңіз де Ата заңымызды оқыған боларсыздар! Негізінде ол әр шаңырақта энциклопедия ретінде төрімізден орын алуы керек. Сол атамыз билігін күшейтіп алған, асыра сілтеп пайдаланған біраз баптардың күштері, қуанышқа қарай, жойылып, Ата заңымыздан мүлдем алынып тасталды. Алайда, өкінішке қарай, «көзге шыққан сүйелдей» болып, сол кездегі «елбасымыз» енгізген Ата заңымыз – Конституциядағы 7‑баптың бәрін бүлдірген 2‑бөлігі мызғымастай болып қалып қойды. Ана тілімізді қорлап, төмендетіп, тұқыртып, діңкемізді құртып тұрған сол бап қой!
Сол 7‑бапта тайға таңба басқандай анық жазылған: «1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі».
Өте дұрыс. Жақсы. Бәрі заңды. Ешқандай дау жоқ.
«2. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады». Міне, біздің тілімізді тұқыртып, қорлап, тірі күйік болып тұрған – осы 2‑бөлік қой.
«Орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деп, Нұрсұлтан атамыз өз түсінігі бойынша «аға ұлтқа» жағынып, бар күш-жігерін жұмсап, бар өнерін салып, солардың тіліне басымдық бергізіпті.
«Бектер кетеді, ел қалады. Бөктер кетеді, бел қалады» деген дана халқымыз. Ел басқарған кезде бәрін былықтырған сол бектер кетті. Біз – ел, қарапайым халық қалдық. Оған да жүз қайтара тәубә!
«Ескі Қазақстан» деп, ескіден жиреніп, оларды ысырып тастап, «Жаңа Қазақстан» деп басқаша, заманауи, жаңаша өмір сүруге оқталып, басқа кезеңге бет бұрып барамыз. Ол дұрыс. Оң бастама. Енді біз: «Алға, Қазақстан!» – деп, үнемі алға қарай ғана ұмтылғанымыз жөн. Артқа қарай жол жоқ! Сондықтан сол аға буынның жіберген қателіктерінен сабақ алып, кемшіліктерін түзетіп, дұрыс, түзу сара жолға түсуіміз қажет!
Біз Ата заңымыз – Конституциямыздағы 7‑бабтың 1‑бөлігіндегі «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деген сөздерді алтын әріппен жазып қалдыруымыз керек. Ал сол 7‑баптың 2‑бөлігіне орынсыз енгізілген «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деген қисынсыз сөздердің күшін жойып, мүлдем алып тастауымыз керек! Сол кезде өзге ұлт өкілдері қалай қарайтынын мен білмеймін, бірақ олар түсіністікпен қарайды деп ойлаймын.
Алайда өзіміздің ана тілімізді білмейтін, ана тілінен жиіркенетін, үйренгілері келмейтін, «бізде мемлекеттік тіл екеу» деп оттап, даурығып жүрген қуыс кеуде, өзіміздің қаракөздеріміздің үндері өшіп, солардың ауыздарына құм құйылатын болады. Орыс тілі өз алдына, ал біз ешқандай аудармашысыз-ақ бір-бірімізді ұғатын, еркін сөйлесіп, бірге өмір сүре беретін қырғыз, өзбек, қарақалпақ, татар, башқұрт, ноғай, т.с.с., т. б. ағайындардың тілдерін қайтеміз? Қайда қоямыз? Ол туысқандардың тілдері тіл емес пе? Орыс тілі ресми тіл болғанда, ол ағайындарымыздың тілдері қандай тіл болады? – деген заңды сұрақ өзінен-өзі туындайды. Бұл сұраққа кім жауап бере алады?
Сонда Ата заңымыздан 7‑баптың 2‑бөлігін алып тастасақ, Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлының «әркім өз тілінде сөйлей берсін» деп айтқаны дұрыс, орынды болады ғой! Қазақ жерінде қаншама ұлт пен ұлыс өкілдері, этностар тату-тәтті тұрып жатыр. Елімізде мемлекеттік тіл – қазақ тілі! Сондықтан басқа қандай да бір тілге басымдық берудің қажеті жоқ деп санаймын. Сонда ғана бәріміз тең боламыз. Бір-бірімізді тең дәрежеде сыйлаймыз. Еркін түсінісіп, еркін ойлаған, бір-бірін қимаған, қол ұстасып, қарыштап алға дамыған ел боламыз!
Ол үшін алдымен ел аузындағы «Ескі Қазақстанды» тарих қойнауына аман-есен шығарып салайық. «Жаңа Қазақстанға» жасаған бетбұрысты дұрыстап, қуана қарсы алайық! Бәріміз бір кісідей бірігейік! Әрқайсымыз өз еліміздің алға қарай қарыштап қадам басып, дамуына өз үлесімізді қосайық! Еліміз, тіліміз, жеріміз үшін пайдасы ғана тиетін ой-пікір, ұсыныс, талап-тілектерімізді тартынбай ашық түрде айтып, батыл түрде жариялайық. Сол кезде өзге жұрттан, салқар көштен қалмайтын боламыз. Ылайым солай болғай!
Заманымыздың заңғар жазушысы Мұхтар Әуезов атамыз: «Кімде-кім қазіргі уақытта ана тілін, өзінің әдебиетін сыйламаса, бағаламаса, оны сауатты, мәдениетті адам деп санауға болмайды», – деген екен. Қалай дұрыс айтқан! Әрине, біз ұлы жазушыдан артық айтып, артық жаза алмаспыз. Алайда айтулы, атақты жазушы Мұхтар атамыздың осы айтып, жазып кеткені әрқайсымыздың санамызға сіңіп, содан тиісті қорытынды жасауға тиіспіз!
Алла біздің халқымызды жоғарыда Мәшһүр Жүсіп атамыз айтқан «қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын» күнге жеткізсін! Бізге бейбіт тыныш заманда өмір сүруді нәсіп етсін, ағайын! Сержан ҚАЙЫРБЕКҰЛЫ
