«Сөз сарасы» деген дұрыс па, әлде «сарасөз» деп қолдану жөн бе? Көптің көңілінен (оның ішінде біз де бармыз) шығып жүрген «Абай» телеарнасы алдыңғысына алаңдамады. Соңғысын таңдап, біршама уақыттан бері көрермен назарына таңып келеді.
Осы ұғым пайда болғанда, мүйізі қарағайдай тілшілер мен сөз түзеушілер де жұмған ауыздарын ашпады. Үндемегені былай тұрсын, ақынның әйгілі қара сөзімен ұйқас тіркесіне мән бермеді. Анығында, бұл – данышпан Абайдың өлеңді сипаттаған анықтамасы емес пе еді? Біздіңше, сөз патшасы «қосылғыштардың орнын ауыстырғанмен, қосындының мәні өзгермейді» дейтін арифметикалық ережеге көне қоймаса керек. Оны бұрмалау қисынсыз. Өйткені ойлы адамның санасына жүк артатын әрбір сөздің өз орны бар.
«Өлең – сөздің патшасы, сөз сарасы,
Қиыннан қиыстырар ер данасы.
Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,
Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы…».
Ақынның өзі айтқандай, осындағы әр тіркес, әрбір сөз өз орнында тұр.
Иә, біз классикалық дүниеге атүсті қарасақ, деңгейімізді төмендетеріміз сөзсіз. Сонда сауатты түпнұсқадан ауытқуға түрткі болған не? Сөзді адам өнері деп бағалайтын халықтың оған көне салғаны ма? Абайды түзетуге тырысқан «мықтыны» білетін кісі бар шығар? Түсіндіретін, ұқтыратын ғалымдар қайда қалды? Бір анығы, сөз ұстануда өзімбілемге жол беру – мәдениетсіздік. Бұл – ақын атын иеленген телеарнаға, бүгінгі тіл мамандарына үлкен сын деп ойлаймыз. Қалай дегенде мұндай ағаттықтың алдын алуға тиіспіз. Ұлттың мінін түзеу – Абай аманатына адалдықты, оның өлеңі мен қара сөзіндегі көркемдік пен ғақлияны, сынды ескеріп, өсиетін орындауды аңғартса керек. Бұқаралық ақпарат құралының да басты міндеті – жекелеген адамдардың емес, халықтың мұңын мұңдауға, елдің сөзін сөйлеп, атқарған ісін көрсетуге мүмкіндік туғызу.
Есесіне, қазір жекелеген адамдар теледидардан, биік мінберлерден өздері туралы «мен істедім», «мен тындырдым», «мен сөйттім», «мен жасадым», «мен талап еттім», «мен жаздым», «мен енгіздім!», «мен шештім!» деп айтуға қысылып-қымтырылмайтын болды. Еңбек ұжымының басшысы, мемлекеттік құрылым жетекшісі болса да, тек бірінші жақтан баяндап, жекеше түрде жазуға машықтанған. Осы жағын реттейтін редакторлар кемігендіктен бе, әйтеуір өз атын шығарудың амалы көбейіп-ақ тұр. Алғашында ерсілеу естілген «мені» бүгінде жаппай белең алып, басымдық ала бастаған сияқты. Ал жауапкершілік жүгін мойынға алар тұста мұндалап тұратын «мені» көмескілеу көрініп, тіпті естілмей де қалатыны өкінішті. Бұл – бір ақпарат құралына ғана емес, барлық саланың жауапты тұлғаларына түгел қатысы бар түйткіл. Дәстүрлі қанағатты, көпшілдікті меңзейтін «біз»-ден ат-тонын ала қашатындай оларға не көрінді?
Осы орайда халық батыры Бауыржан Момышұлының мына ойы еске түседі:
«Мен істедім дегенше,
Мың істеді десеңші,
Мың істеді дегенше,
Ер істеді десеңші,
Ер істеді дегенше,
Ел істеді десеңші.
Мен мыңдікі болмасам,
Ер елдікі болмаса,
Кім істеді дер едің?».
Мұнда ұлт даналығы тұнып тұр.
Өкінішке қарай, жеке бастың қамын күйттейтін жаман әдет ел ішіне жайылып кету қаупі бар. Ал базбіреулер қайырымдылық акциясында, түрлі қоғамдық іс-шарада тек жарнама (пиар) үшін ғана бой көрсететіні, камераға ғана жымиятыны жасырын емес. Ондай дағдыны, яғни өзіне-өзі фанат болып жүретін белгілі адамдарды халық әлдеқашан танып үлгерген. Бәлкім, жекелеген депутаттар, мемлекеттік қызметшілер мен іс адамдары осындай әрекеттері арқылы көпшіліктің көзіне бірден түсетінінен бейхабар да шығар. Сондықтан олардың әрдайым әдепті, жіті, абай болғанын қалар едік.
Сондай-ақ қазіргі ашық қоғамда жағымпаздық пен күншілдік дерті көзге ұрып тұратын болды. Одан біржола арылуды тегіне, жасына, лауазымына, әлеуметтік мәртебесіне қарамастан, іс басында жүрген ат төбеліндей азаматтар өздерінен бастағаны жөн. Олар өзгелерге үлгі көрсете алар еді.
Бірнеше жыл бұрын халық жазушысы Шерхан Мұртазаның 80 жылдығында бір азамат мерейтой иесіне жасаған ресми көмегін тізбелеп, сөз саптауда «менін» алдына сала берді. Сөйлеушіні жыға танымайтынын білдіріп, сол кездегі облыс әкімі Қанат Бозымбаев:
– Шерағаны жетекке алатындай мына кісі нешеде? – деп сұрады.
– «Мен» дегенін жиі айтқанына қарағанда, жасы алпыстан асып кеткен шығар, – деп, әкімді, күлкіге көмілген оның маңындағыларды әрең тоқтатқанымыз есімізде.
Тағы бір жиында жаңадан сайланған Мәжіліс депутаттарына ұнау үшін танымал бір ғалым ағамыз:
– Сендер келгелі Мәжілістің жұмысы көріне бастады. Бәрі ұйықтап отыратын жерді ояттыңдар. Шындықты шыңғыртып айтып жүрсіңдер. Жағдай түзелді, қымбатшылық тоқтады, – деп, жеп отырған тағамын жұта алмай, айтып-айтып тастады. Арасында отырған бұрынғы депутаттарды (кезінде оларға да осы сөздерді айтқан) көзге де ілмеді. Сонда:
– Ақыры мақтаған соң, «сендерге дейін Парламент болмаған еді, өздерің келіп құрып, аштыңдар ғой!» – деп айта салсаңыз, қатып кетер еді, – дегенімізде, сол мақтауды естігендердің өздері ыңғайсыз жағдайда қалған-ды.
Бұл нақты мысалдар өмір көрген, түйгені мол жасы үлкендердің өздерінің жағымпаздыққа бейім екендігін айғақтаса, екінші жағынан мұны көрген жастарды дәл солай қалыптасудан қорғап, өзге өнеге қажеттігін көрсетеді. Өйткені кез келген ортада менмендіктің, өркөкіректіктің жұқпалы дерт екендігін байқау қиын емес. Ұятын кеудесіне емес, екі табанының астына жасырып, бөсетін, біреуді мақтаса – мақтаудың көкесін танытып, даттаса – ит терісін басына қаптап, тесікке тығып жіберетін жәдігөй, айлакер, жылпос жастар да бой көрсете бастады. Мұндай екіжүзділікті, пасықтықты, тәкаппарлықты дініміз де айыптайды. Мысалы, хадистерде «мен»-ді жиі қолданбауға кеңес береді. Сірә, менмендікке бастайтын іс-әрекет, амалдардың қайырымсыз болатынын ескертсе керек.
Жалған дүниенің, баянсыз тіршіліктің шындығын жырлап өткен, танымы терең ақын Есенғали Раушан бір мақаласында:
«Ал айтыңызшы, «мен жасадым, менің пәрменіммен жасалды», «маған дейін ештеңе де, ешкім де болған емес…» деген сықылды сөзді сіз Жаратқан иенің қайсы аятынан, қай пайғамбардың қай хадисінен оқыдыңыз? Оқыған жоқсыз! Жаббар хақ «мен» демейді, «біз» дейді. Яки, «мен жасадым» демейді, «біз жасадық» дейді. Пайғамбарлар да солай», – деп адамзатқа ортақ ақиқатты ақтарып-ақ жазған еді.
Өз заманында, кеудесіне нан пісіп, мекіренгендер көбейіп кеткен тұста да хәкім Абай: «Естілер де ісіне қуанбай жүр, ел азды деп надандар мұңаймай жүр» деп жазғанын білеміз.
Шын мәнінде, «біз» бен «мен»-нің парқын айыра алатын адам сөздің құдіретін ғана емес, ел мен жердің, адамның, қоғамның қадірін бағалай біледі деп ойлаймыз.
Дана Абайдың поэзияны «сөз сарасына» теңеуінің мәні де негізінен тыңдаушыға – мына сіз бен бізге бағытталғанын ұмытпалық. Дархан МЫҢБАЙ
