БҰЛ ҚАЗАҚҚА НЕ КЕРЕК?

Жаза алма­сам – маған сын,

Баса алма­саң – саған сын.

Автор­дан

Иә, бұл қаза­ққа не керек? Не жетпейді?!

Міне, біз үшін мән­ді мәсе­ле: халы­ққа қыз­мет ететін ком­му­ни­стік қоғам құр­дық деген жет­піс жыл­да қан­дай едік, тәу­ел­сіз елге айналған отыз төрт жыл­да қан­дай елге айнал­дық? Мей­міл­де­ген ен бай­лы­қтың үстін­де оты­рған аз халық неге шара­сыз, пұшай­ман халде?..

Осы­дан ондаған жыл бұрын ірге­міз­де­гі мил­ли­ард жарым халқы бар елге жолы түс­кен бауы­ры­мы­зға бір қытай: «Сен­дер өте азсы­ң­дар ғой, бір-бір­леріңді жақ­сы тани­тын шығар­сы­ң­дар?» – деп қызы­ға сұрап­ты. Ол уақыт­та бүгін­гі­дей емес, ұзын саны­мыз он жеті мил­ли­он­дай ғана екен­біз. Ұлан-ғай­ыр кеңістік­ті мен­шік­теп, әлем­де жер көле­мі жөні­нен тоғы­зын­шы орын­да­мыз деп күпін­гені­мізді есті­ген ҚХР-дың пре­мьер-мини­стрі ішін тыр­на­лаған қызға­ны­штың қызыл итін тежей алмай: «Құдай әділет­сіз! Ол әділет­ті бол­са, осын­дай аз халы­ққа осын­ша­ма жер­ді бере салар ма еді?!» – деп­ті деген­ді де құлағы­мыз шалған. Бұл оның Аста­наға таба­ны тиген кез­де көзі­мізді бақы­рай­тып қой­ып айтқа­ны дейді.

Өстіп айт­са, айта­тын­дай-ақ жөні бар. Аспан тіреп, асқақтаған Ала­та­уы­мыз, ана шеті мен мына шетіне көз жет­пей көсіл­ген кәрі Қара­та­уы­мыз, есіліп аға­тын ерке Есілі­міз бен Ертісі­міз, дала­мы­зды нұр­лан­ды­рған Нұра­мыз, толы­қ­сы­ған Тобыл мен жай­ы­лып келіп, Кас­пий­ге құя­тын Жай­ы­ғы­мыз бар, балы­ғы тай­дай тулаған Балқаш пен басқа да толып жатқан көл­дері­міз, қаза­қтың өзін­дей кең, ұшы-қиы­ры­на көңіл құсы­мыз да қалы­қтап жет­пей­тін Арқа­ның кең жази­ра дала­сы әне! Оның сыр­тын­да Мен­де­ле­ев кестесін­де­гілер­дің бәрі-бәрі табы­ла­тын, жерінің асты да, үсті де әлем­ді алақа­нын­да ұста­уға құл­шы­на құмар­тқан, әле­уеті асып-тасы­ған қай елдің де көз құр­ты­на айналға­ны да белгілі!

Солар­дың ара­сын­да ықпа­лын ала­бө­тен асы­рып, темір ноқ­та­сы­мен құр­са­у­лы қыспаққа алға­ны орыс пат­ша­лы­ғы еді. Ғасыр­ларға ұласқан сол теге­уріні босаң­сы­ған сай­ын, ірге­міз­де­гі қай­ыс ноқта­лы аждаһа елі еліріп, енте­леп ене түс­кені сон­дай, олар қала­мы­зда да, дала­мы­зда да топ-тобы­мен өріп жүр. Оларға кере­гі – ата-баба­ла­ры­мы­здың біз­ге мұра­лап бер­ген құтқа толы қазы­на­лы жері. Өкі­нетіні­міз – біз ә деген­де-ақ иіміздің жұм­сақты­ғы мен пары­қ­сыз жомарт­ты­ғы­мы­здың кесірі­нен шека­ра шебі­мізді бел­гіле­ген әлет­тің өзін­де ғана Сол­түстік Қаза­қстан облы­сы кеңісті­гін­дей жері­мізді, «мә, ала қой­ы­ң­дар» деп бере сал­дық. Бүкіл билік­ті бір басы­на үйіп-төгіп иелен­ген пре­зи­ден­ті­міз мем­ле­кет­тік мүд­де­мізді жан­ке­штілік­пен қорғай­ды, елі­мізді Дубай секіл­ді жарқы­ра­тып, жай­на­та­ды деп, бар­ша үмітін күл­лі пей­іл, ниеті­міз­бен ақта­ры­ла артқан өз қаза­ғын қарық қыла­ды дедік емес пе? Алай­да ара­да өткен отыз төрт жыл­дық тәу­ел­сізді­гі­міз оңдыр­май опық жегіз­ген кер кезең­ге айнал­ды. Қаза­қтың ащы жасы көзі­нен кет­пе­ді. Қай жаққа қара­саң да – зар­лаған ел, запы­ран құсып, қай­да бара­рын, кім­ге барып мұң шаға­рын біл­мей сар­сы­лған жұрт… Апыр­май десең­ші, осы­лай бола­мыз деп пе едік?!.

Әрине, себебін іздей­міз, кінәліні айдай әлем­ге әшке­ре еткі­міз келеді. Сон­да күл­лі қаза­қтың алдын­да кешіріл­мей­тін күнәға бел­ше­сі­нен батқан тұңғыш пре­зи­ден­ті­міз Нұр­сұл­тан Әбі­шұ­лы Назар­ба­ев «Біз­ге алды­мен кере­гі – эко­но­ми­ка, содан соң сая­сат» деді ғой. Сөй­тіп, сөздің түбін түсі­ре сиқыр­лап, бәрі­мізді аузы­на қара­тып, айран­дай ұйыт­ты-ау! Сан соқты­рған сал­да­ры – тек қана шикі­за­тқа иек артқан эко­но­ми­ка­мыз тұра­лаған үстіне тұра­ла­ды, көңілі­мізді көн­ші­тетін іс бол­ма­ды. Қай сала­мы­зды алмай­ық, жемқор­лы­қтың ұйы­ғы­на батып, шаты­са шыр­мал­ды. Ең ауы­ры – дін мәсе­лесі, ол ынты­мағы ұйы­ған қан­ша­ма шаңы­рақтың шат­ты­ғын шат-шәле­кей етті. Бір үйлі жан­ның бір дастар­хан басын­да шүй­ір­ке­лесіп шәй іше алмай­тын қасіреті­нен асқан азапты нәр­се, бақыт­сыздық бола ма? Осы қасірет қитұрқы НӘН сая­са­ты­ның күші­мен, асқан аяр­лы­қ­пен жүзе­ге асырылды.

Одан бір де кем түс­пей­тін мәсе­ле тіл еді, мем­ле­кет­тік дәре­же-дең­гей­де сал­та­нат құруға тиісті қай­ран тілі­міз әбден қай­раң­да­ды. Сөй­тіп, дәмі­мізді татып, бар бақы­тын осы топы­рақтан тапқан, бай­лы­ққа бөк­кен өзге ұлт өкіл­дерінің күл­кісі мен маза­ғы­на айнал­дық. Кеше кеңе­стік кеңістік­те бір­ге болған рес­пуб­ли­ка­лар­да мем­ле­кет­ті құру­шы ұлт­тың тілі – ортақ мақ­сат пен нақты мүд­де­ге жете­лей­тін тұғыр­лы тетік, теге­урін­ді күш екенін көр­сек, ол біз­де дау­лы, тар­ты­сы біт­пей­тін көк­пар­дың нақ өзі!.. Соның бәріне себеп­кер – орыс тіл­ді билік. Заң қабыл­да­у­шы пар­ла­мен­ті­міздің бар жұмысы орыс­ша, атқа­ру­шы билі­гі­міз орыс­ша, сот, про­ку­ра­ту­ра­мыз, ішкі істер қыз­меті­міз орыс­ша. Аяқ-қолы­мыз бай­ла­у­лы, тілі­міз күр­ме­улі. Әлбет­те, бұл бүкіл елге, елдің ертеңіне әсер етті. Ойы­мыз ойран болып, қаза­қтың жүре­гі қаза­ғым, ұлтым, мем­ле­кет­тік мүд­дем­ді биік­те­тей­ін деп соқ­па­са, қан­дай бере­ке-бір­лік, бәтуәлі іс болсын?!

– Аға, үйге келіп қал­дым, – деп теле­фон шал­ды Аста­на­да үлкен жер­де қыз­мет істей­тін бала­сы­на кет­кен жел­тоқ­сан­дық бір аза­мат. Ол Қаз­МУ-дың тарих факуль­тетінің түле­гі, Алма­ты­дағы іргелі уни­вер­си­тет­тің бірінің ұста­зы болған, мені ұлт­жан­ды­лы­ғы­мен де жаны­на жақын­датқан жігіт болатын.

– Әл-әзір кел­мей­тін едің ғой, – дедім алды­ңғы күн­гі сөзін есіне салып.

– Ой, аға, ішім от-жалын… Сен­сеңіз, үйге сый­май, әзер отыр­мын. Келе ала­сыз ба? – деді дау­сы жарықшақтанып.

Үйі жақын маң­да, кешік­пей жетіп бар­дым. Ойын айран-асыр қылған оқиға­ның сырын сон­да білдім.

«Жалғыз ұлым ғой, – деді. – Екі неме­рем­ді көрей­ін деп бар­сам, бой­ла­ры тара­лып өскен. Еке­уі де орыс мек­тебін­де оқи­ды. Үйде де, түз­де де тек қана орыс­ша сөй­лес­кен­дерінің кесір-кеса­па­ты шығар, еке­уі де мақұ­рым-ау, мақұ­рым. «Әй, балам, сен мына­лар­ды қырт орыс қылып­сың ғой. Ақы­ры орыс болған соң, бүтін­дей орыс бол­сын, бірінің атын Иван, екін­шісінің атын Сер­гей қой, сон­да арма­ны­ңа арман­сыз жетесің», – дедім өзіне. Келін тыр­жиып теріс қара­ды. Балам бір­деңе деу керек қой. Сон­дағы айтқа­ны: «Ой, папа, сіз түсін­бей­сіз, біз қазір басқа­дай уақыт­та өмір сүріп жатыр­мыз», – деп, орны­нан тұрып кетті.

Кешін­де жақ­сы ара­ла­са­тын қыз­мет­тес досын әйелі­мен үйіне шақыр­ды. Құр оты­ра­мын ба, алай­да елге, жер­ге, тіл­ге қаты­сты айтқан әңгі­мем оны мүл­дем қызы­қтыр­ма­ды. Әңгі­ме­лері орысша.

«Еке­уің де үлкен жер­де қыз­мет етесің­дер, сен­гені­міз сен­дер бол­саң­дар…» – дедім күйініп.

Айты­ңыз­шы, аға, солар жоға­ры мем­ле­кет­тік жұмыста. Ақ үйі­міздің бел­ді адам­да­ры. Ала­тын ақша­ла­ры да аз емес. Ол – халы­қтың ақша­сы. Мін­ген­дері мем­ле­кет­тік маши­на. Тұрып жатқан үйлері кең сарай­дай. Бірақ іс-әре­кет, әңгі­ме­лері халы­қ­пен тіп­ті қабыспай­ды. Солай екенін көріп, біліп оты­рып, қалай құр­мет­ті қонақ болып қаста­рын­да отырайын?

Омар Һәй­ам бабамыздың:

Арам қат сен арам­нан тойғаныңша,

Меш­кей жесін қары­ны толғанынша.

Тәт­тісі­нен бас тар­тып, сүй­ек кемір,

Жексұры­н­мен табақ­тас болға­ны­ң­ша, – дегенін ұстанған аза­мат емес­пін бе, кет­тім де қалдым…».

Иә, көбі­міз өстіп бұл­да­нып, мінез көр­се­те ала­мыз ба? Жоқ! Сон­ды­қтан да құры­ғы ұзын оры­стың соры қалың сая­са­тын сар­натқан ресей­лік теле­ар­на­лар­ды тоқта­ту былай тұр­сын, уақы­тын азай­ты­ң­дар­шы деу­ге де шама­мыз жет­пе­ді. Таң­ның аты­сы­нан – түн­нің орта­сы­на дей­ін, тіп­ті кей­бірі тәулік бойы оры­стың ұлы­лы­ғын дәріп­тей­тін хабар­лар береді, өнер жұл­ды­зда­ры­ның әні мен әңгі­месін тың­да­та­ды. Оларға қаза­қтың мен­мін деген марқасқа­ла­ры қосы­лып, біз айы­рыл­май­тын халы­қтар­мыз, мәң­гі бөлін­бес­тей бітісіп, тари­хи тамыр­ла­сып кет­кен­біз деп, айтар ойла­рын оры­стар­дың өздері­нен де аспан­да­та асы­рып жібе­реді. Осы қасірет­тің әбден шыр­маға­ны емес пе, қаза­ғы жет­піс-жет­піс бес пай­ы­зға жет­кен Алма­ты­ның көп қабат­ты үйлерінің қай аула­сы­на бар­саң да, орыс­ша шүл­дір­ле­ген бала­лар­ды кезік­тіресің. Бір­ден көңілің құла­зи­ды. Қазақ десе өзе­гі үзіліп тұра­тын Ақсе­леу аға­ның үңірей­ген орнын сезі­несің. Есен­тай өзеніне қап­тал­да­са қатар тұрғы­зы­лған тоғыз қабат­ты үш үйдің тау жақ басы­нан жарқ етіп көрін­генін көзі шалған бала­лар­дың бірі «Ақсе­леу ата келе жатыр!» деп сыбыр ете түседі. Сол сөзді есті­ген бәрі бір­ден қаза­қ­ша сөй­леп қоя беру­ші еді-ау! Кей­біре­уі ең бірін­ші барып сәлем беру үшін құстай ұша жөне­летін. Ахаң да сыр­баз, асы­қ­пай­ды. Дау­сын әуез­де­те созып, «Ай-й-на-аа-лай­ын!» дей­ді. Содан соң аса таяғы мен қол­жа­з­ба қағаз­дарға толы былға­ры пап­кісін ұзын орын­ды­қтың шетіне қой­ып оты­ра­ды да, «кәне, әпшуіңді көр­сет­ші» дей­ді. Сол ара­лы­қта айна­ла­сы­на қар­сы бет­те­гі бес қабат­ты үйлер­дің бала­ла­ры да жүгі­ре жетіп, қатар­ла­сып тұра-тұра қала­ды. Бәрі бұт­та­рын аша бастай­ды. Олай бола­ты­ны, Ахаң әр балақай­дың әпшуін зер­лі шақ­ша­сын­дағы насы­бай­ды құшыр­ла­на атқа­ны секіл­ді үсті-үстіне түш­кі­ре атып, сүн­дет­тел­ген­дерінің ешқай­сысын қал­дыр­май, қой­ын қал­та­сын­дағы блок­но­ты­ның ара­сын­да қат­та­лып тұра­тын бір сомды­қтар­дан үле­стіреді. Әлі сүн­дет­тел­ме­ген­дерінің де көңілін түсір­мей: «Өй, айна­лай­ын бала­сы­нан, сені неге мұсыл­ман етпей жүр? Әкеңе Ақсе­леу ата сүн­дет­ке оты­рғыз­сын деп айт­ты де», – дейді.

Біз бір үйде тұрған­да, Ақсе­леу Сей­дім­бек аға­мы­здың осын­дай қаза­қ­шыл қаси­етіне әбден тән­ті бол­дық. Өзі­міз де сол кісі­ге ұқса­уға ұмтыл­дық. Отар­шыл ұлт­тың тілін­де сөй­лесіп тұрған жастар­ды кезік­тір­сек, жан­да­ры­нан жай ғана өте шықпай:

– Айна­лай­ын­дар, өз тіл­деріңді білесің­дер ме? – дей­мін тілім қышып. Ұяты барлары:

– Біле­міз, біле­міз, – деп қыза­рақтап жау­ап береді.

– Енде­ше неге ана­ла­ры­ң­ның аяу­лы тілін­де сөй­ле­с­пей­сің­дер? Біз 1986 жылы жел­тоқ­сан­да қазақ тілі үшін де алаңға шығып, қанға бөк­кен ұрпақ­пыз, – деймін.

Әйт­кен­мен бар­лық уақыт­та әңгі­ме дәл осы­лай үйле­се бер­мей­ді. Сөз­бен шекісіп қала­мыз. Осы тая­у­да ғана трол­лей­бу­ста қара шал­бар, қара күр­те­ше киген әде­мі келін­шек бір-екі аял­да­ма бойы төрт-бес­тер шама­сын­дағы бала­сы­мен озбыр ұлт­тың тілін­де айна­лып-үйіріліп сөй­ле­сті. Бала­сы­ның тілі, ашық үні, ақиқа­тын айтқан­да, оры­стар­дың өзі сүй­сі­нетін­дей. Мені­мен бір­ге олар да түсті.

– Қызым, қаза­қ­ша білесің бе?

– Біл­ген­де қан­дай! – деді жады­рай түсіп.

– Мына балаң қан­дай сүй­кім­ді. Орыс­ша өте жақ­сы сөй­лей­ді екен. Қаза­қ­ша біле ме?

– Кей­ін үйре­неді ғой.

– Кей­ін деген іс кеш бола­ды. Ана­сысың ғой, осы бастан үйрет­пей­сің бе? – деп едім, шам­шыл­дау екен, бір­ден түрі өзгеріп шыға келді.

– Оның сіз­ге қан­дай қаты­сы бар? Бұл өз балам ғой, ол жағын өзім біле­мін,– деді.

– Өзім біле­мін деме, қызым. Бұл бір сенің ғана балаң емес, қаза­қтың бала­сы болған­нан кей­ін айтып тұр­мын, қарағым! – дедім дау­сым­ды нығарлаңқырап.

***

Ұрпақ тәр­би­есі – мін­деті зор ұлы мәсе­ле. Ол ең бірін­ші отба­сы­нан баста­ла­ды. Ұл-қызда­рын өмір­ге әкел­ген ана­сы қаза­ғын қастер­леп, тілін қаси­ет­тей біл­се, ондай шаңы­рақта мей­іріңді қан­ды­рып, мерей­іңді тасы­та­тын әлди әуені самал­дай еседі. Сәбидің был­дыр­лаған тәт­ті тілі ата, апа деп шыға­ды. Сон­дай тәр­бие, тағы­лым беру­де оларға өмір сый­лаған әке-шеше­сінің жөні бөлек. Әсіре­се ақ сүті­мен нәр­лен­діріп, мәпе­ле­ген аяу­лы ана­сы­ның аялай білуі ерекше-ақ.

Ұлт бұзыл­са, ол әуелі қыз-келін­шек­терінің бұзы­луы­нан баста­ла­ты­нын кезін­де ақы­лы асқан аға­ла­ры­мыз айту­дай айтып өткен. Осы жер­де бір мезет Аста­на­дағы елі­мізді қорғай­ды дей­тін әске­ри қыз­мет­те­гі бауыр­ла­ры­мы­здың әйел­дерінің «Пут­ин­ді шақы­ра­мыз!» деп, елі­ре сес көр­сетіп, сол­түстік аймақтар­дағы оры­стар­ша шаба­ланға­нын естеріңіз­ге түсіріп көріңіз­дер­ші. Қан­дай жаман еді!.. Қарғыс атқан «қара орыс қатын­дар» (басқа сөз аузы­ма түс­пей тұр) сон­да өз қаза­ғы­на қар­сы өшік­кені сон­ша­лы­қты, тура Укра­и­на­дағы­дай қан­ды қырғын жасағы­сы кел­ді-ау, ә?!

Әсте ел айта­тын қасірет деген осы шығар! Өз қаза­ғы­на қасқай­ып қар­сы шығу­дан, ұлт­тық мүд­де­ге илік­пей, кеуде көр­се­ту­ден артық кесір­лі, кеса­пат­ты пиғыл, әре­кет бола ма? Ауы­зда­ры­нан ондай ірі­ген сөз шыға­тын­дар еркек­пін, қазақ аза­ма­ты­мын дей­тін­дер­дің орта­сы­нан да табы­ла­ды екен. Соның бірі осы тая­у­да ғана Аста­на­дан бой көр­сет­ті. Мем­ле­кет­тік қыз­мет­те біраз жер­ге дей­ін барған, ай сай­ын күреп ақша ала­тын, соның арқа­сын­да қаға­нағы қарық, саға­нағы сарық болып жүр­ген неме қоғам­дық көлік­те­гі төле­нетін жолақы­ны 500 тең­ге­ге бір-ақ көте­рей­ік деді. «Өй, аза­ма­тым-ай, сен өзі айда жүр­сің бе, қай­да жүр­сің?» дедім ішім­нен күй­ініп. Өстіп әр тарап­тан күй­зе­ле күй­ін­ген­дер әле­умет­тік желіні ұлар­дай шулат­ты. Әлгі шір­кін «озық ойдың кені­ші» екен, ара­да бірер күн өтпей «қаза­қ­ша сөй­лей­тін­дер көбей­іп кет­ті» деп және дара­ла­на бой көр­сет­ті. Есті­ген­де: «Ой, қаси­ет­сіз! – деп тіксін­дім. – Сен апа­ла­ры­мыз ашы­нған­да айта­тын «шірі­ген жұмыр­тқа­ның» нақ өзі екен­сің ғой!» дедім. Өз ұлты­на қар­сы аяр­ла­нып, өзі су ішкен құды­ғы­на түкір­ген бей­баққа қара­пай­ым қаза­қтар­дың айт­паған рені­шті сөзі қал­ма­ды. Билік жағы­нан мына көр­ген­сізді тез­ге салай­ын деген пиғыл бола ма, жоқ па деген­дер де шықты. Әй, ондай ниет бол­ма­ды-ау дей­ді бір ойым. Өйт­кені Олжас Бай­діл­ді­нов «мен казак­ша бил­мей­мин» дей­тін, сол тарап­та тай­раң­дап жүр­ген талай­лар­дың айта алмаған ойын еш имен­бес­тен жет­кізді емес пе?!

«Қазақ – ұйым­сыз, қазақ – бере­кесіз, қазақ – ұлт­шыл емес. Малы қан­дай бол­са, мінезі де сон­дай жұрт. Бұл мәсе­ле түбір­лен­бей тұрған­да біз­де даудың шегі бол­май­ды», – деген сөз қал­ды­рып­ты аяу­лы ары­ста­ры­мы­здың ара­сы­нан алға­шқы­лар­дың бірі болып ажал құшқан Жүсі­п­бек Аймауы­тов. Не деген ауыр сөз! Жазы­лға­ны­на жүз жыл өтсе де, клас­сик қалам­гер­дің мәні мен маз­мұ­нын жой­маған ойын айғақтай­тын жаман, жиір­кені­шті нәр­се­лер мұн­дай тір­мізік, өлер­мен болар ма, біз жаға жыр­ты­су­дан, бітіп бол­май­тын даудың отын ала­у­ла­ту­дан бір тан­бай келе­міз. Бір­лік­шіл, тір­лік­шіл болай­ы­қ­шы, ұлт болып ұйы­сай­ы­қ­шы, қазақ болып тілі­мізді де, білі­мі­мізді де өсірей­ік, дамуы­на жағ­дай жасай­ық деген ой, ниеті­мізді жүзе­ге асы­ра алмай ит әуре­міз. Банк­ке қары­зға бел­ше­сі­нен бай­ланған, бар өмірі ай сай­ы­нғы есе­лен­ген өсім ақша­сын қайт­сем кешік­тір­мей төлей­мін деп түн­гі ұйқы­сы да, күн­діз­гі күл­кісі де жырым­да­нып, бере­кесі қашқан қара­пай­ым, момақан қазақ бауыр­ла­ры­мы­зға не деген­дей­міз? Бар­лық мәсе­ле жоға­ры­да, ел билі­гінің төңіре­гіне жым­да­са топ­та­нып алған арам­за­лар­да. Әңгі­менің ашы­ғы дәл солай! Оларға осы­лай орыс тілінің үстем­дік құрып, кеуде­леп тұра бер­гені керек. Неге десең, олар өздерінің бүгін­гі аху­а­лын ғана емес, қазақ тілі десе шор­шып, шоши­тын ұл-қызда­ры­ның ертеңін де қапер­де ұстай­ды. Тәу­ел­сіздік алға­ны­мы­зға қан­ша жыл өтсе де, мек­теп мәсе­лесінің шешіл­мей, қазақ бала­ла­ры­ның қиын-қыспақты жағ­дай­да білім алуы – сон­дай қас­көй көзқа­рас пен жаулық, жауы­здық әре­кет­терінің кесірі. Бұрын ұлты­мы­зға қар­сы өктем­дік ата­улы­ның бәрін Мәс­ке­уден көру­ші едік. Өйт­кені біздің қаза­ққа ұлы оры­стық шови­низммен уланған­дар ешбір дес бер­мей, көресіні көр­сет­ті. Соған шыбын жаны шырқы­раған ақын Қасым Аманжолов:

«Тағы» емес­пін, тағы айтам,

Адам­мын-ды бұрыннан.

Адам­мын деп жылағам,

Адам­мын деп қыры­лғам», – деп ашы­на жыр­лап еді. Әйт­кен­мен өзгер­ген ештеңе жоқ: жылаған, мез­гіл­сіз көз жұмған тепе­рі­шті сұм тағ­дыр қаза­қты тұн­шы­қты­ра тұқыр­тып, еңсесін езіп, жан­шу­мен келеді. Ұлт ретін­де ілгеріле­медік. Енді көресіні «қара оры­стар­дан», жал­тақ билік­тің жәді­гөй сая­са­ты­нан көру­де­міз. Осы сөзі­ме Алма­ты­да ашы­лған нөмірі 224-ші «жай­лы мек­теп­ке» бай­ла­ны­сты ушы­ққан оқиға­лар дүр­ме­гі нақты мысал бол­са керек. Әу баста оның ірге­та­сы қазақ бала­ла­ры үшін қала­нып, бой көтер­ген. Енді біт­ті, пай­да­ла­нуға беріледі деген кез­де орыс­ша, қаза­қ­ша ара­лас мек­теп бола­тын­ды­ғы тура­лы сөз шыға­ды. Бұл әр сынып­та ұл-қызда­ры қыры­қтан тығы­лы­сып, сығы­лы­сып оқып жатқан ата-ана­лар­дың зығыр­да­нын қай­на­та­ды. Әңгі­ме әбден ширы­ға келе, осы мәсе­ленің отын үрлеп оты­рған Алма­ты қала­лық әкім­ді­гінің маза­сын май ішкен­дей қашыр­ды. Жаңа­дан ашы­ла­тын мек­теп­ке бала­ла­рын беретін ата-ана­лар, мұн­дай әңгі­ме­ден бей­та­рап қал­май­тын зия­лы қауым өкіл­дерінің бірі едім деп мен де бар­дым. Ұлт мүд­десі үшін болған «қақты­ғы­стың көкесін» сон­да көр­дім. «Бар­ри­ка­да­ның» бір жағын­да біз бол­сақ, екін­ші жағын­да бүгін­гі билік­тің аты­нан Алма­ты қала­лық білім басқар­ма­сы­ның бас­шы­сы Сай­ран Тәпе­нұ­лы Сай­фе­де­нов, қала­лық қоғам­дық даму басқар­ма­сы­ның бас­шы­сы Айдар Есен­бе­ков­пен осын­дай шулы­ған әңгі­менің дүр­ме­гі үшін арнайы бөлін­ген әкім­дік­тің асты­ңғы қаба­ты­ның бір бөл­месін­де бет­пе-бет кел­дік. Сон­дағы біздің қой­ған бір-ақ тала­бы­мыз – бұл таза қазақ мек­тебі бол­сын. Біт­ті, соны­мен сөз тәмам!!!

Мен сон­да тура 1986 жылғы ызғар­лы Жел­тоқ­сан кезін­де­гі­дей отты қыздар­дың шеге­дей қағып айтқан теге­урін­ді сөз­деріне еріксіз тән­ті бол­дым. Солар­дың бірі төрт бала­ның анасы:

– Сай­ран Тәпе­нұ­лы, біз сіз­ге өткен­де де мек­теп­тің қазы­ғы қағы­лған кез­де­гі жоба­лық жарғы­сын әкеліңіз деп едік. Біздің білуі­міз­ше, сон­да бұл таза қазақ мек­тебі бола­ты­ны тай­ға таң­ба басқан­дай етіп жазы­лған, – деді. Бірақ Сай­ран мыр­за да мықты екен-әй, сағат жарым­дай уақы­тқа созы­лған «шай­қа­ста» шыдап бер­ді. Деген­мен нақты жау­ап­тан жал­та­ру­дың айла-тәсілін әбден мең­гер­ген екен! Бұл терісіне сый­май тыр­сыл­даған ата-ана­лар­ды одан бетер ашын­дыр­ды. «Бостан­дық ауда­нын­да жалғыз ғана қазақ мек­тебі барын жақ­сы білесің­дер. Өз елі­міз, өз жері­міз ғой, мына мек­теп­ті ара­лас етудің қан­дай қисы­ны бар?» деген сөз­дерін есті­ген кез­де көзі­ме жас тығыл­ды. Не деген қасірет­ті қор­лық, аяны­шты жағ­дай еді!..

Иә, сон­да бәрі­нен де қат­ты, ашы­нып айтқан – Жел­тоқ­сан қаһар­ма­ны Құда­я­шүкір Абдул­ла­ев бол­ды. Бұдан бұрын да ұлт намысы тап­та­лып жатқан сәт­тер­де ышқы­на сөй­леп, әре­кет ететінін білу­ші едім. Сол үшін әлде­не­ше рет әкім­шілік жаза­ға тар­тыл­ды да.

– Біздің елде мем­ле­кет құру­шы қай ұлт? – деді төр­де­гі еке­уі­нен көзін айыр­май. Жау­а­бын күт­пе­стен сөй­леп кет­ті: – Қаза­қтар! Әлем­нің қай елін алмай­ық, мем­ле­кет атын алған ұлтқа үстем­дік беріледі. Ресей­де мил­ли­он­дай қазақ тұра­ды. Неге бір­де-бір мек­теп жоқ? Біз­де неге басқа­ша болуы керек? Сен­дер осы жер­де қаза­қты қор­лап, тұқыр­тып оты­рған­да­ры­ң­ды ұға­сы­ң­дар ма?!.

Бұл кез­де­су­ге кел­ген­дер­дің ішін­де қат­ты, қатқыл айт­паған ешбірі қал­ма­ды. Солар­дың ара­сы­нан осы оқу жылы­ның бас кезін­де Алма­ты­дағы нөмірі 215-мек­теп­ті қазақ мек­тебі етіп ашу үшін әкім­шілік­ке келіп, одан он-он бес метр ұзай бере ұста­лып, он бес күн­ге қамалған ұстаз Дар­хан Ардақұлы­ның заң­нан ауы­тқы­май айтқан сөз­дерін естідім. Мір­жақып ата­мыз айта­тын­дай, өмір­ге өзгеріс жасай­тын тілі де, түрі де, мұқал­май­тын мінезі де бар екенін көріп, сүй­сіне қарадым.

Мен сол күні жүз­дескен қыз-жігіт­тер өздерінің қаза­қты­ғын қаси­ет санап, ұрпақта­ры­ның да қазақ болып өскенін қала­са, ал оларға қар­сы атой­лап шыққан «қара оры­стар­дың» сөз­дері мен іс-әре­кет­тері­нен, қазақ болып туға­ны­на арла­на­тын, оры­сты ұлы тұтып, дәріп­тей­тін пиғыл, пай­ым­да­рын анық байқадым.

Хош, соны­мен дін­нің де, тіл­дің де, білім ошағы – мек­теп­тің де қазақ қауы­мы үшін шеші­мін тап­паған қасірет әңгі­месі екенін тіл­ге тиек еттік. Солай болуы­на кінәлі халық емес, соны сая­си ойы­нға ұла­сты­рған билік екенін анық ұқтық. Билік тіз­гініне тас кене­ше жабысқан­дар­дың ұста­ны­мы ұлт­тық мақ­сат-мүд­де­ден алшақтап, халы­қ­пен үндес­пей­тініне көзі­міз жет­кен үстіне жете түсті.

«Өзің­нен зор шық­са, екі көзің сон­да шыға­ды» дей­ді баба­ла­ры­мыз. Қазақ билі­гі кеуделі, көз­сіз кер­деңдік­ке көшіп­ті. Сон­ды­қтан елді де, ешкім­ді де қапер­ге алмай­тын, әрбір­ден кей­ін қар­сы шыққан­ның бәрін қағып тастай­тын, қамап тастай­тын, ол аз десеңіз – атып тастай­тын қан­ды қасірет шегіне жет­ті ме дей­мін. Менің осы сөзім­нен тіксініп, «Ойбай-ау, Талғат, сон­ша­лы­қты қара аспан­ды төбе­міз­ге төн­діретін­дей не бол­ды?» дей­тін шығар­сыз. Олай дей­тінім, Мөде хан­ның «атым­ды сұрап еді, бер­дім, әйелім­ді сұрап еді, оны да бер­дім, енді келіп жерім­ді сұраған­да көн­бедім, әр қада­мы үшін соғы­сып өле­мін» дегені біздің басы­мы­зға кел­ді. Бұған дей­ін елі­міздің әр өңірі­нен қытай­ларға жер саты­лып жатқан­ды­ғы жөнін­де еміс-еміс естіп жүр едік. 27 қазан күні «Фейс­бук­тен» өлке­та­ну­шы Нұр­лы­бай Қоша­манұлы­ның жаз­ба­сы­нан бұл нақты сатқын­дық әре­кет­тер­ге ұла­сып, кең жай­ы­лып бара жатқа­ны­на көзі­міз жетті.

«…бүгін әле­умет­тік желі­де бір ақпа­рат жел­дей есті, – деп жаза­ды Нұр­лы­бай. – Оны бір қазақ аза­ма­ты «Фейс­бук­те­гі» парақ­ша­сын­да бөлісіп, жоғарғы құзыр­лы орган­дар­ды бел­гілеп, пост жари­я­ла­ды. Аза­мат қап­таған қытай­лы­қтар­дың шығыс облы­стар­дан қазақ жер­лерін мен­шік­теп алып жатқа­нын айтады.

…шығыс облы­стар­да қытай­дан келіп қоны­станған «кей­бір қан­даста­ры­мыз» қытай­лы­қтар­мен сыбай­ла­сып, өз атта­ры­на алған жер телім­дерін қытай­лы­қтарға сатып жатыр», – дейді.

Мәсе­лен, қазір­гі кез­де Абай облы­сы­ның Үржар, Мақан­шы аудан­да­ры­на қарас­ты Көк­тал, Қаратұ­ма, Қара­бұта, Кел­ді­мұрат атты шека­ра­лық қазақ ауыл­да­ры төңіре­гін­де­гі ең шұрай­лы жер­лер­ді қытай­лы­қтар толы­қтай өз мен­шік­теріне алып, түр­лі кәсіп­терін ашып, иге­ру­ге көш­кен, – деп, жер­ді кім­дер­дің сатқан­да­ры­на дей­ін ап-анық жаза­ды. Олар: Абдра­шев Тұр­тан (3 мың га жер), Тур­бин Марат (130 га жер), Мұрат­бе­ков (800 га жер). Жер сатып алған кәсіп­кер­лер бүгін­де өңір­де құмыр­сқа­дай өріп жүр дей­ді ол. Бұл да бей-бере­кет­сіз Қаза­қстанға бағыт­талған ада­ми экс­пан­си­я­ның көрінісі. https://www.facebook.com/share/v/19ZSi4KRyW/

Кеше «Ютуб­та» жари­я­ланған фило­со­фия ғылым­да­ры­ның кан­ди­да­ты Нұр­та­за Қадыр­ни­я­зо­втың ҚР Ішкі Істер мини­стр­лі­гі мен Ұлт­тық қауіп­сіздік коми­тетіне арнап жазған хатын елім, жерім, қаза­ғым деген кім-кім­нің де бей­жай оқуы мүм­кін емес.

«2025 жыл­дың 4 шіл­десін­де Е. атты Қаза­қстан аза­ма­ты, Алма­ты облы­сы, Талғар ауда­нын­дағы 400 сотық жер­ді қытай аза­ма­ты Х.В.-ның мен­ші­гіне сатып жіберді.

Бұл жер­де ерекше мән беретін мәсе­ле (тен­ден­ция), ол – Қазақ жерінің Қытай (Ресей) аза­мат­та­ры­ның (ком­па­ни­я­ла­ры­ның) жеке мен­ші­гіне саты­лу фак­тілері ерекше белең алып, ұлт­тық қауіп­сізді­гі­міз­ге қатер төн­діріп бара жатыр!

Осы рет­те: «Бізді алдаған кім? – деп бәрі­міз­ге қаты­сты ортақ сау­ал тастай­ды автор. Сөй­те­ді де, 2016 жылы жаз­да 1,7 млн гек­тар жер­ді жеке мен­шік­ке сату мәсе­лесі көтеріл­ген­де, жап­пай халы­қтық қар­сы­лы­ққа ұшы­ра­ды. «Өзінің тағы­нан айы­ры­лып қалам» деп қоры­ққан Н.Назарбаев жер­ді сатуға 5 жыл мора­то­рий жариялады.

Мора­то­рий мерзі­мі біту қар­саңын­да (20 шіл­де 2020 жылы) Пре­зи­дент Тоқа­ев Үкі­мет оты­ры­сын­да: «Жер шетел­дік­тер­ге сатыл­май­ды. Бұл мәсе­ле­ге енді орал­май­мыз», – деп айтқан болатын.

Тоқа­ев араға уақыт салып, 2021 жылы 5 қаңтар­да «Еге­мен Қаза­қстан» газетін­де­гі «Тәу­ел­сіздік бәрі­нен биік» атты мақа­ла­сын­да: «Жер­ге бай­ла­ны­сты бәрі­міз айқын білетін және бұл­жы­май­тын ақиқат – қаза­қтың жері ешбір шетел­дік­тің мен­ші­гіне беріл­мей­ді, ешқа­шан сатыл­май­ды. Осы­ны әрбір аза­мат сана­сы­на берік сіңіруі қажет!» десе, дәл сол жыл­дың 25 ақпа­нын­да «Ұлт­тық қоғам­дық сенім» кеңесінің 5‑ші отырысында:

«Жер – мем­ле­кеті­міздің берік негізі және қаси­ет­ті сим­во­лы. Қаза­қтың жері шетел­дік­тер­ге сатыл­май­ды деп бір­не­ше рет айт­тым. Бұл мәсе­ле­ге қаты­сты қау­е­сет­тер­ді тоқта­ту қажет. Мен мына­дай нақты шешім­дер қабыл­да­дым. Бірін­ші­ден, шетел­дік­тер­ге және шетел­дік заң­ды тұлға­ларға ауыл шару­а­шы­лы­ғы жер­лерін сатуға, жалға беру­ге заң жүзін­де бір­жо­ла тый­ым салу­ды тап­сы­ра­мын», – деді.

Қараңыз­шы, Пре­зи­дент өз сөзін айт­ты. Ол сол сөзін үсті-үстіне қай­та­лап, нықта­ды. Енде­ше қазақ жер­лерінің шетел­дік­тер­дің (әсіре­се қытай­лы­қтар­дың дей­ік­ші!) мен­ші­гіне сату (жалға алу) фак­тілерінің белең алға­нын қалай түсінеміз?

2024 жыл­дан бастап Қытай­дың «Xinjiang Lihua» ком­па­ни­я­сы Түр­кістан облы­сын­дағы «Көк­са­рай» су қой­ма­сы­ы­ның айна­ла­сын­дағы 50 мың гек­тар жер­ді қалай­ша ұзақ мерзім­ге алды? Сол жер­де жұмыс істей­тін қытай­лар­дың айтуын­ша, ол жер 49 жыл мерзім­ге жалға беріліпті.

«Сон­да бізді (халы­қты) кім алдап отыр – Тоқа­ев па, әлде Үкі­мет пе?» – дей­ді мем­ле­кет­тік, халы­қтық, қаза­қтық мақ­сат-мүд­дені қау­зап, шырқы­рап үн қатқан Нұр­та­за Қадыр­ни­я­зов. Содан соң…

Иә, содан күн өткен сай­ын өршіп, енді дес бер­мей­тін қарқын ала­тын жер жөнін­де­гі у‑шу әңгі­менің бәріне жымысқы­лы­қ­пен жол ашқан «Жер кодексінің» «ұрла­на бұғып» жатқан мына бір тұсы – 23-бабы­ның 3, 4‑тармақтарын наза­ры­мы­зға ұсы­на­ды. Біздің «халы­қ­шыл» пар­ла­мен­ті­міз талқы­лап, қабыл­дап, одан кей­ін Пре­зи­дент қол қой­ған Заң емес пе, кәне, сіз де оқыңыз!

«3. Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның мем­ле­кет­тік емес заң­ды тұлға­ла­ры­ның жеке мен­ші­гін­де ауыл шару­а­шы­лы­ғы өндірісін жүр­гі­зу, орман өсі­ру үшін, үйлер­ді (құры­лы­стар­ды, ғима­рат­тар­ды) олар­дың мақ­са­ты­на сәй­кес қыз­мет көр­се­ту­ге арналған жер­ді қоса алған­да, өндірістік және өндірістік емес, оның ішін­де тұрғын үйлер (құры­лы­стар, ғима­рат­тар) мен олар­дың кешен­дерін салу үшін беріл­ген (берілетін) неме­се олар салы­нған жер учас­ке­лері болуы мүмкін».

Қараңыз­шы, сау адам­ның өзін шата­сты­ра­тын қитұрқы­лы­қ­пен құрған сөй­лем­мен «негіз­деп» ала­ды да, одан кей­ін қаси­ет­ті жері­мізді шетел­дік­тер­ге беру тура­лы НӘН-нің отыз жыл бойы жүзе­ге асы­ра алмай келе жатқан ойын «біл­дірт­пей» өткізіп жібереді.

Қалай дей­сіз бе? Енде­ше оқыңыз!

«4. Ауыл шару­а­шы­лы­ғы өндірісін жүр­гізу­ге және орман өсіру­ге арналған жер­ді қос­паған­да, осы бап­тың 3‑тармағында көр­сетіл­ген мақ­сат­тар үшін жер учас­ке­лері шетел­дік­тер­дің, аза­мат­ты­ғы жоқ адам­дар­дың және шетел­дік заң­ды (мем­ле­кет­тік емес) тұлға­лар­дың жеке мен­ші­гін­де болуы мүмкін».

Мүм­кін екен! Ол қазақ жерінің шығы­сын­да да, оңтүсті­гін­де де, басқа өңір­лер­де де жүзе­ге асып жатыр ғой!

Бұл – жақ­сы­лы­қтың ныша­ны емес! Ойлан­ды­ра­тын, ес жиюға шақы­ра­тын жағ­дай­лар. Булы­ғып, жары­лар­дай күй­ге кел­ген халық енді шыда­май­ды. Өйт­кені жары­ла­тын шек­ке келді.

Енді қаза­ққа өз жерін­де емін-еркін өмір сүретін жағ­дай керек. Қол-аяғы бай­ланған, аузы буы­лған қазақ ешкім­ге қара­май, еркін­дік­ке ұмты­ла­ды. Адам­дық құқы­ның тап­тал­мауын талап ете­ді. Ата-баба­ла­ры­нан қалған қаси­ет­ті жер­ге қол сұғыл­мауын қалай­ды. Сон­ды­қтан «Жер кодексін­де­гі» асқан қулы­қ­пен енгіз­ген 23-бап­тың 3, 4‑тармақтарын өзгерт­кен­деріңіз жөн бола­ды, депу­тат мырзалар!

Талғат АЙТБАЙҰЛЫ,

Қаза­қстан­ның құр­мет­ті жазу­шы­сы, ҚР мәде­ни­ет ісінің үзді­гі, «Құр­мет» ордені мен «Ұлт қай­рат­кері» медалінің иегері