Дос КӨШІМ – Тәуелсіздіктен бұрын, кеңестер заманында қоғамдық-саяси өмірге араласқан, қызыл саясатқа қарсы болған танымал тұлға екені елге белгілі.
Соңғы жылдары «Ұлт тағдыры» республикалық қоғамдық бірлестігіне жетекшілік етті, бірнеше сайлауларға бақылаушылық науқанын ұйымдастырған. Соңғы өтіп жатқан президенттік сайлауға үміткер ретінде Әміржан Қосановты ұсынған ұйымның жетекшісіне қоғамда қойылған сұрақ көп. Соның біразын топтап, Дос мырзаны «ДАТ»-тың сұхбатына шақырған едік.
– Дос мырза, бұрынғы сайлау науқанындағыдай емес, биылғы кезектен тыс президент сайлауында ел ішіндегі сайлаушылар белсенділігінің артқаны байқалады. Осының себебін қалай пайымдар едіңіз?
– Оның бірнеше себебі бар: бірінші себебі – Назарбаев басқарған авторитарлық жүйеден ел де, қоғам да шаршады, бір өзгерісті күтіп отыр. Екіншісі – 2016 жылдан басталған жер дауынан кейін, қазақ халқы көзін ашып, оянып, өзінің жерін, тілін, құқын қорғайтын деңгейге жетті. Бүкіл елдің бәрі бірдей оянып, белсеніп кетті дей алмаспын. Бірақ басым бөлігі сайлауға деген қызығушылығын қоғамдағы өзгерістердің бастамасы ретінде қабылдауда.
– Осы белсенділіктің өзі қоғамды екіге жарды: бірі сайлауға қатысуды қолдаса, екіншілері бойкот жариялауды үндеп жатыр. Қоғамға қайсысы тиімді деп санайсыз?
– Бұл белсенділік – елдегі өзгерістерге құштарлықтың бастапқы белгісі. Кезінде мен де сайлауға бойкот жариялағандардың бірімін: 2011 жылы «Ұлт тағдыры» ұйымы мен «Алға, ҚДТ» партиясы (Владимир Козлов) бір үстелдің басында отырып, сайлауға бойкот жариялағанбыз. Бірақ дәл осы сайлауда мен бойкот жариялағандардың шешімдерін дұрыс емес деп санаймын. Себебі халықтың оянуын ескеру, оянған жұртты сайлауға қатыстыру, дауысы ұрланғанына, биліктің заңды белден басқанына көзі жетсе, әділетсіздікке бей-жай қарамайды. Осы сайлау өзгерістердің, қазақ халқының болашағына өзгеріс әкелетін науқанның басы дер едім.
– Иә, сіз сайлауға қатысты мәселенің «майын ішкен» мамансыз, бойкот жариялаудың да тиімді тұстарын жоққа шығармайтын шығарсыз?
– Әрине, сайлаудың технологиясын бір адамдай білетінім рас. Бойкот жариялаудың да қажетті алғы шарттары болады. Осы уақытқа дейін талай бойкот жарияланды. Бірақ біздің елде мұндай бойкоттан түк шықпайды. Билік халықаралық ұйымдарға 3-4 партияның, 7 кандидаттың тізімін береді. «Сайлау әділ өтті» дейді – болды. Мұндай саяси сайлау ойыны халыққа таныс.
Бойкот қандай уақытта нәтиже береді? Егер «Сайлау туралы» заңда «электораттың 50 пайызы дауыс беруге қатыспаса, сайлау заңсыз болып табылады» деген талап болса, бойкот тәсілін қолдануға болады. Алғашқыда бұндай талап біздің де заңымызда бар болатын, бірақ ол бапты алып тастады. Сайлауға үш адам келсе, сайлау заңды. Әрине, бойкот саяси партияға сәл-пәл бедел беруі мүмкін, бірақ қоғамға өзгеріс әкеле алмайды.
Қазір қазақтардың 70 пайыздан астамының саяси науқанға деген құлшынысы басым, саяси көзқарасын, өздерінің талаптарын ашық айтуға ден қойды. Егер осы мүмкіндікті пайдалана алмасақ, саясаткерлердің, қоғам белсенділерінің кемшілігі болар еді. Себебі елдің болашағын қазақ халқы ғана шешеді, өзіміздің құқымызды толық пайдаланып, сайлауға қатысуымыз керек.
– Биліктің үміткері Тоқаев мырзаны бюджеттен жалақы алатын халық қолдайтыны мәлім. Ал тұтас қазақ қоғамын кім білсін, бірақ президенттікке үміткер Әміржан Қосановты әлеуметтік желіде қолдаушылардың қатары күн санап көбеюде. Егер әділ сайлау өтетін болса, оның үміткерлік мүмкіндігі қандай болар еді?
– Бюджет қызметкерлері толық Тоқаевты қолдайды деген пікіріңізбен келіспеймін. Себебі көптеген мектеп мұғалімдері де, мемлекеттен жалақы алатындар да Әміржан Қосановқа дауыс беретіндерін ашық айтуда. Оларға жоғарыдан қысым жасала ма, нұсқау беріле ме – ол жағы маған белгісіз. Өкінішке қарай, ондай қысымды қағазға түсіріп, хаттап отырған ешкім жоқ, тек ел ішіне тараған сондай сөз бар. Бізге көптеген бюджеттік қызметкерлер, аймақтық өндіріс орындарының басшылары хабарласып, «біз сіздерді қолдаймыз» деп жатыр. Себебі – бұл жүйеден бәрі де шаршаған, жаңалық, өзгеріс күтеді.
Сол өзгеріске жетудің революциялық және эволюциялық екі жолы бар, біздің таңдауымыз – эволюциялық жол! Осы уақытқа дейін қазақ халқы «бұл біздің жеріміз, осы мемлекеттің иесіміз» деп жар салып, табанды талап қойған жоқ. Міне, айтатын кез келді, бейбіт жолмен өз елімізді, жерімізді, тілімізді қорғайтын жолдың бастамасы – халықтың таңдауы – сайлауға қатысудан басталады.
Қосановтың басым дауыспен 80 пайыз алатынына күмәнім көп: барлық облыстарды араладым, орыстілді өңірлердегі 5-6 облыста қолдау аз. Өйткені Қосановтың артында «Ұлт тағдыры» қозғалысы – ұлттық-патриоттық ұйым тұр. Орыс ағайындар «ұлттық» деген ұғымды қолына шоқпар ұстап, орыстарды қуа жөнелетіндей қабылдайды. Сондықтан «Қосановты бүкіл ел қолдап жатыр» деп мен айта алмаймын. Бірақ қазақи аймақтар Қосановты қос қолымен қолдауда. Сондықтан қолдаушылар мен қарсылардың ара-жігін байқап, пайымдап отырмын. Мақтанғаным емес, осы науқанда Қазақстанның бүкіл облыстарын аралағанның бірі мен шығармын: елдің ынтасын өз көзіммен көрдім. Бақылаушыларды дайындау үшін түрлі семинар-тренингтер өткіздім. Менің қорқынышым сайлаудың қаншалықты әділ өтетініне тіреліп тұр.
– Ал қазіргі сайлау заңдылықтары негізінде өтіп жатқан сайлау қойылымында адмресурстардың көмегін пайдаланған Тоқаев бірден президент болып сайланады деген пікірмен келісесіз бе?
– Осындай пікір сайлау науқаны басталмай жатып, ел ішінде айтыла бастады. Бұл – алдын ала жеңіліске мойынұсынғандардың таратып жүрген сөзі. Тоқаевтың өзі «әділ сайлау өткіземіз» деп айтты, бірақ төменгі деңгейдегі басшылар баяғы сол «Нұр Отан» ұсынған үміткерге 90 пайыз беруіміз керек деген әдеттеріне басып отыр. «Ауру батпандап кіріп, мысқалдап шығады» деген мәтел қазаққа әбден сіңісті болып қалды. Бұл – биліктің айтқанын жасап, айдағанына көнетіндердің тірлігі. Дауыс беру кезіндегі лас әрекеттерге көшіп, дауыс санауда қаралық жасайтын сайлау комиссиялары дауыс ұрлайды. Осы комиссияларда отырған мектептің мұғалімдері, директорлары, дәрігерлер – биліктің уығы сияқты, шаңырақты ұстап тұру үшін барын салады. Демек, сайлаудың әділетсіз өтуіне жол беретіндер төменнен басталады.
Ел ішіндегі белсенділер жергілікті жердегі сайлау комиссияларын алқымынан алып, сайлаудың әділ өтуін талап етуі керек. Басқа жол жоқ, сот арқылы әділетке жету мүмкін емес, бәрін де басымыздан өткіздік. Бізге кейбір елді мекендерден «сайлау комиссияларын толық өзгертіңдер» деген хабар келіп жатыр. Өйткені онда отырғандар – бюджеттің адамдары: ал қарапайым халық олар сайлауды әділетсіз өткізетінін біліп отыр. Бар мәселе сайлауды өткізетін адамдарға тіреліп тұр. Осы жағдайды өзгерте алмайтынымыз, әрине, өкінішті!
– Осындай жағдайда Қазақстанда әділ сайлау өтті дегенге ОБСЕ және басқа да халықаралық ұйымдар келісе ме?
– Осы күнге дейін бұрынғы өткен сайлауларға бақылаушы ретінде қатысып, ОБСЕ-нің құрамында да болдым. Бұл саяси ұйым, сайлауға баға берген уақытта «сайлауда көптеген заң бұзушылық болды, бірақ демократияға қарай қадам басқан көрсеткіштер де бар» деп, өздерінің саяси терминологиясымен қорытынды шығарады. Себебі олардың Қазақстанның ішкі ісіне араласуға құқы жоқ, еш уақытта «Қазақстанда сайлау әділетсіз өтті» деп баға бергендерін естімедім.
Сайлауға баға беретін – халық, сіз бен біз. Биылғы сайлауға баға беруге халық дайындалып жатыр, билік сайлауды бұрынғы таптаурын жолмен өткізе алмайды. Жерін 2016 жылы қорғап қалған халық осы сайлауда әділетсіздікке жол бергізбейміз деп отыр. Алдау, бұрмалау, дауыс ұрлау әрекеттерін жасауға мүдделі топ бар, алайда осындай қаралыққа қарсы тұратындардың талабын билік ескергені жөн. Сайлау комиссиясының құрамындағылар көзіне тура қарайтындардан жасқануы керек, ертеңгі күні елдің алдындағы абыройын ойлағандары абзал.
– Егер 10 маусым күні ертеңгісін төсегінен сол аяғымен тұрған Назарбаев Қосановқа парламенттік партиялардан («Ақ жол» мен халықшыл коммунистер) кейінгі дауыс пайызын жазып берсе, қоғамда қандай жағдай болуы мүмкін? Дауыс берудің нәтижелері бұрмаланып, Қосановқа берілген дауыс ұрланатын болса, сайлаушылар алаңға шыға ма?
– Халық сайлауда өз дауысына өзі ие болып, өзі жауап беруі тиіс. Егер дауысы ұрланса, барлық конституциялық мүмкіндігін пайдалану құқына ие. Оның ішінде – шеруге, митингіге шығуға құқы бар. Ата заңда біз құқықтық мемлекет екеніміз анық көрсетілген. Алайда мен өз дауысына өзі ие болатын халықты шеруге немесе митингіге алып шығуды ұйымдастыру мәселесін қолдамаймын. Ұйымдастырған кезде ойланбастан ере жөнелетіндер болады, халық өзінің таңдау құқын өзі шешіп, өзі талап еткені дұрыс деп санаймын. Өздері дауыстарының ұрланғанын айтып, әділдікті талап етіп, көшеге шығып жатса, біз де сол топтың арасында болуымыз керек. Алдын ала жар салып, көшеге шығуды ұйымдастыруды көздеп, ұран тастап жатқандарды қолдамаймын. Кезінде 1990 жылы ешкіммен ақылдасып, ұйымдаспай-ақ, Тәуелсіздік үшін ел көшеге шықты. 2016 жылы да ешкімнің нұсқауынсыз Жер үшін алаңға жиналды. Халықтың өзі алаңға бет алса, талабы орындалады, жеке бір адамның нұсқауымен, айдап салуымен жиналып жатса, оның нәтижесіз болатынын дәлелдеу қажет емес.
– Ал «Ұлт тағдыры» қозғалысы легитимді болмаған, яғни бұл ұйымның кандидат ұсынуға қақысы жоқ еді деп желіде желдей есіп жүрген хабарға қатысты қандай уәж айтасыз?
– Менің саяси-қоғамдық жұмыста отыз жылдық тәжірибем бары елге белгілі. Тоқсаныншы жылдарда Коммунистік партия үстем болып тұрған кезде социал-демократиялық бағыттағы партия құрып, коммунистік идеологиямен күрестік. «КГБ»-ның қылышынан қаны тамып тұрған кезде алған бетімізден қайтпадық, тәжірибе деген мол.
Осы күнге дейін «Ұлт тағдырының» екі-үш тобын құрдым. Кейбір облыстарда «Ұлт тағдырының» бар-жоғына қарамай, қосымша «Ұлт тағдыры» – Қостанай, Қызылжар, Астана деген жеке-жеке ұйымдар құрып қойдым. Оның ішіне арнайы қызметтің талай адамдары да кірген шығар, біреуі жабылса, екіншісі қалады. Бәрін де заңды түрде ұстап отырдық. Былтыр «Жаңа Қазақстанды» «Ұлт тағдырының» атынан тіркеу үшін, сайлаудың алдында көптеген ұйымдарды жабайық десек те, жаба алмадық. Мемлекеттен грант, жекелеген азаматтардан көк тиын да алмадық. Үш-төрт жылдың айналасында бірнеше ұйым салық мекемелеріне «толтырылмаған бос» құжаттарды тапсырып жүрді. Соның нәтижесінде айыппұл да салынды.
Шаханов бастаған азаматтар 2013 жылы Құрылтай өткізіп, «Ұлттық кеңес» құрды. Сол кезде барлық облыстардағы «Ұлт тағдыры» қозғалысының қызметін тоқтатып, осы Кеңес құрамына кіретініміз жөнінде бұйрық шығардым. Бірақ «Ұлттық кеңес» жұмыс істеген жоқ, біздің де жұмысымыз тоқтады. Бір тойда «екі жар-жар» жоқ демекші, екі ұлттық ұйым қатарласқаннан гөрі, ұлтшылдар бір орталыққа бағынуы керек деген арманым орындалмады.
Заңды тұрғыда «Ұлт тағдыры» мемлекеттік тіркеуде бар, жұмыс жүргізе алады. Біздің бөлімшелеріміз үш облыста – Атырау, Ақтау, Батыс Қазақстанда жоқ екенін мойындаймын. Басқа облыстарда бір емес, екі-үш ұйымнан бар. Жиналыс өткізіп, жаңа ұйымды тіркету үшін, қаланың бірнеше ғимаратын аралап, жиналатын жер таппай, әуре-сарсаң боламыз. Осы жағдайды ескеріп, 14 жылдың ішінде бірнеше ұйымдарды алдын ала ашып, тіркетіп қойдық. Кез келген саяси науқанға дайын болу үшін, ертерек қимылдап, дайындалдық. Осы сайлауға үміткер ұсынғанымыз – сол дайындығымыздың арқасы.
– Жөн екен, ал ұйым Жамбыл облысында тіркелмепті деген әлеуметтік желіде дау туғызған мәселеге қатысты не айтасыз?
– Жамбылдағы ұйымның басшысы Өмірбай Сабыр деген ағамыз 2013 жылы хабарласып, ұйымды жабатынын айтқан еді. Қазақы облыстарда ұлттық мәселе жоқ екені анық, сондықтан жабуға келістім, ақшасын бердім. «Жаптым» дегеніне сендім. Сайлау жақындаған кезде барлық облыстарға хабарласып, ұйымды қайта ашу жөнінде тапсырма бердім. Соның ішінде Жамбылға да сондай тапсырма түсті. Өйткені бұрынғы филиал жабылды деп есептедім. Белсенді азаматтар жұмыстарын ұйымдастырып, жаңа филиал ашты. Сол кезде Өмірбай ағам хабарласып, филиалдың жабылмағанын айтты. Бухгалтеріміз есеп-қисабын жүргізіпті, ұйым «тірі» болып шықты. «Жұмысты жүргізе беріңіздер, ал жаңадан ашылған ұйым Қосановты қолдау жұмыстарын жүргізетін болсын» деп келіскенбіз. Ол кісі біздің президентке үміткер ұсыну жөніндегі жиналысымызға қатысқан жоқ еді, бірақ ол мәселе заңдық тұрғыда қандай да бір шешімді жоққа шығара алмайды. Бір облыстың қатыспағаны рас, бұл менің бе, әлде Өмірбай Сабырдың қателігі ме – ол жағын білмеймін. 2013 жылы ұйымның жабылғанын өзі айтқан. Сөйтіп, осындай түсінбестік жағдайға тап болдық: мен –Өмірбай Сабырдан, ол кісі менен кешірім сұрайтын шығармыз. Алайда осы жағдайдың өзі біздің ашқан ұйымдарымыз заңды тұрғыда тіркелгенінің дәлелі.
– Әміржан мырзаны сайлау кезіндегі халықтық қолдаудың нәтижесін мойындаған Ақорда билігі парламенттік сайлауға дейін «Ұлт тағдыры» қозғалысын партия етіп құруға қам жасап жатыр деген әлеуметтік желідегі алып-қашпа хабарларға қатысты не айтар едіңіз?
– Жаны бар сөз! «Ұлт тағдыры» осы сайлауды пайдаланып қол жинады, саяси партия ретінде өзіміздің статусымызды өзгертіп, партия құрсақ деген мәселе көтеріліп жатыр. Бұған Әміржан Қосановтың ешқандай қатысы жоқ. Бірақ егер Қосанов салыс көбірек пайыз жинаса, ол – «Ұлт тағдыры» жұмысының нәтижесі екені анық, демек, біздің келесі сайлауда да осындай мүмкіндікке ие болатынымыз анық. Ертең «Ұлт тағдырының» басшылары – Дос Көшім, Хасен Қожа-Ахмет, Бейбіт Қойшыбай, әр облыстағы филиал басшылары сайлауға түссе, дауыс жинай алады емес пе?! «Ұлт тағдыры» саяси тәжірибеден өтіп жатыр.
Иә, партия құрамыз деген әңгіме қозғалып жатқаны рас. Оны жоғары орган – жиналысымыз шешеді. «Ұлт тағдыры» – елдегі 25 мыңға жуық үкіметтік емес ұйымдардың бірі, 1990 жылдарда Тәуелсіздік үшін күрескен «Азат» қозғалысының жалғасы, ұйымды ұстап отырған сол кездегі «Азат» қозғалысының қатарында болған азаматтар – солардың ізбасары.
Ойымыз іске асса, Қазақстанда Ермұрат Бапи бастаған «Ақиқат» партиясымен бірге алдымызға қойған мәселелерді бір бағытта, бірлесе шешетін бір емес, бірнеше партия болғанын қалар едім. «Жаңа Қазақстанның» мүшесі – Ермұрат Бапи бір партияны басқарса, ертең «Ұлт тағдыры» саяси партия құрып, оны да «Жаңа Қазақстанның» бір азаматы басқарса, бұл – қоғамды, елді өзгерту мақсатымызға бір қадам жақындатар еді.
– Осы кезең биліктің транзиті екенін, бұл назарбаевтық жүйенің соңғы сайлауы екенін тәуелсіз сарапшылар да, қоғам өкілдері де айтудан кенде емес. Бірақ оппозиция алаңында бір мақсатты көздеген азаматтар жеке-жеке топтарға бөлініп жатқан сыңайы бар: бірі – Парижде, бірі – Киев пен Астанада екіұдай жиын өткізді. Бұған қарап, оппозицияның өзі бірнеше топқа бөлініп кетті деп айтуға негіз бар ма? Жоқ әлде бұл сайлау кезіндегі уақытша ғана құбылыс па?
– Мен бірнеше топ бар деп айта алмаспын: бірі – сайлауға түсетін бағыт, екіншісі – сайлауға бармайтын, көшеге шығуды көздеген Әбіләзов бастаған топтың бағыты, үшіншісі – осы екі ортадағы бағыт. Басқадай бір саяси күштердің топтасып, бөлініп жатқанын байқамадым. Париждегі кездесуге барғандардың арасында осы сайлауға араласудың қажеттігін, қазақ мәселесін көтеріп жүрген – Мәди Манатбек, Абзал Құспан өз көзқарастарын жеткізді. Былтыр Бельгияға барғанымызда, саяси алаңға ұлтшыл бағыттағы қазақтар шыққанын айттық.
Мен барлық азаматтардың пікірін сыйлаймын, оның ішінде Мұхтар Әбіләзов та бар. Кез келген қоғам белсендісінің айтқан пікірлері көңіліме жақса – қолдаймын. Керісінше болса, қолдамайтынымды ашық айтамын. Бірақ ешуақытта сыртынан сөз айтып, жамандамаймын. Бізде осындай келеңсіз бір мәселе басталды, бұл –саяси мәдениетсіздік дер едім. Саясатта шешім болады, саяси көзқарас, ұстаным болады. Өзіңді қолдамағандарды «алаяқ, сатқын», т.б. деп қаралау өріс алды. Мәселен, Әбіләзовтың осы жүйеге қарсы пікірін қолдаймын, бірақ «Шал, кет!» дегенде, тіксініп қаламын. Кезінде өзі Назарбаевтың министрі болды, бірге қызмет етті. Ал мен 1986 жылдан бері Назарбаевтың басқару жүйесіне қарсы адаммын. Назарбаевтың саясатын жоққа шығара аламын, саяси шешіміне қарсы шығамын, бірақ «Шал, кет!» деп айта алмаймын. Себебі мен қазақ ұлтының азаматымын, ұлттық өнеге ата-анамның берген тәрбиесі арқылы бойыма сіңген деп санаймын. Сайлауға қатысқанымыз немесе бойкот жариялағанымыз үшін бір-бірімізді «ит пен шошқаға» теңесек, ешуақытта басымыз бірікпейді. Сондықтан оппозицияда жүрген азаматтарға осындай мәдениет жетіспей жататын сияқты…
– Рахмет, Дос мырза! Қазағыңыз сын сағаттағы сынақта жеңіске жетсе екен деп тілейік!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
