Елімізде жекешелендірудің екінші толқыны жүріп жатыр. Бұл экономикалық сасат тұрғысында қарапайым халықтың мағлұматы тым тапшы: себебі – жекешелендірудің екінші толқыны ірі капиталистер мен олигарх-магнаттар арасында жүріп жатыр. Бірақ, айналып келгенде, бұл саясаттың мүмкін болар пайдасын да, жанын жейтін зиянын да тататын – қарапайым халық.
Жалпы, жекешелендірудің басты мақсаты – ұлттық экономиканың тиімділігін арттыру, бюджет тапшылығын азайту, мемлекеттік иеліктегі үлестерді жеке нысандарға беру арқылы бәсекелес бизнесті қалыптастыру. Бірақ классикалық капитализм тұрғысындағы бұл талап жемқорлық жайлаған қазақстандық жағдайда қалай жүзеге асып жатыр – мәселенің мәні осында. 90-жылдардағы жекешелендіруден баспана мен ұлтарақтай жер теліміне ғана ие болып қалған халық «жекешелендіру» деген атаудың өзінен әбден үркіп қалған. Халықтың бұл экономикалық үрдіске сенімсіздікпен қарайтыны да сондықтан.
Себебі, 90-шы жылдардан бергі жекешелендіру қарапайым халықтың әл-ауқатын көтере алмады. Ал осындай жағдайдаға тап болған халыққа екінші жекешелендіру не береді? Жұмыссыздықтың жаппай белең алуы, елдің әлеуметтік-тұрмыс жағдайының күр төмендеуі, ң несие қамытына тап болуы, кедейшіліктің асқынуы және экономикадағы тағы басқа кері кеткен көрсеткіштердің барлығы – түптеп келгенде, жекешелендірудің «жемісі».
Жалпы, ақпарат ағымындағы көптеген деректерге қарағанда, жекешелендірудің екінші толқыны қалай жүретіні, жіліктің майлы басы кімдерге бұйырары әлдеқашан шешіліп қойылған мәселе сияқты. Бұл сауда саттыққа ірі капиталистер мен биліктің маңайындағы олигархтар болмаса, қарапайым бизнес өкілдерінің қатысып, одан сыбаға алуы неғайбыл.
ҚазТАГ агенттігінің бұдан бұрын хабарлағанындай, 2014 жылдағы 30 сәуірде бекітілген Қазақстан үкіметінің №429 қаулысы бойынша, денсаулық сақтау саласының ірі клиникалық нысандары – Көз аурулары ғылыми-зерттеу институты, Республикалық Урология орталығы; мәдениет саласының – «Қазақфильм» киностудиясы, Алматыдағы Республика сарайы, Қазақ мемлекеттік циркі, «Қазақстан» санаторийі сияқты мекемелері әлдеқашан жеке қолға өтіп кеткен.
Ал ендігі кезекте агросектордың «Қазагро», «Қазагроқаржы, «Мал өнімдері» компаниясы сияқты ірі салаларын, білім мен ғылымның республикалық ошақтарын жекешелендіру үрдісі басталды. Осы орайда белгілі экономист, Қазақстан Ғалымдар одағының президенті, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты Оразалы Сәбден мырзаны сөзге тарттық.
– Ендігі жекешелендірудің астарында не жатыр? Ол қарапайым халыққа не береді? Қаржылық түсімі тұрақты пайдалы нысандарды билікке жақын тұлғалар алып жатыр деген пікірге қандай ой қосар едіңіз?
– Бүгінгі жекешелендіруге түскен нысандар – осы күнге дейінгі мемлекеттікі, халықтікі болып келген мәдениет саласындағы ірі орталықтар болып тұр. Мұндай мәселені сауда-саттыққа шығарар алдында Парламенттің тыңдауын өткізу керек еді. Бұл жерде бейресми ұйымдар, яғни, қоғамдық ұйымдар да ат салысқаны жөн. Қоғамдық ұйымдар – бұл халық! Мәселен, «Қазақфильм» киностудиясын жекеге берерден бұрын, елімізге белгілі де беделді тұлғалар – Асанәлі Әшімов пен Ермек Тұрсынов азаматтардың пікірін тыңдау керек болатын.
Жақында ғана Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Финляндияда болып қайтты. Бар-жоғы 5 миллион фин халқының 120 мың бейресми қоғамдық ұйымдары бар екен. Яғни, 40 адамға бір қоғамдық ұйымнан келеді. Қоғамдық ұйымдар қашанда халықтың жоқтаушысы болып табылады. Сондықтан үкімет біздегі мемлекеттік ірі нысандарды, оның үстіне мәдениеттің қайнар көзі болып табылатын ірі ошақтарды жекеге беру үрдісі кезінде қоғамдық ұйымдарды, әлеуметтік сарапшыларды барынша қатыстыруы керек еді.
Ал біздің беделді бизнесмендер тек сатып алу мен сату арқылы түсетін пайданы ғана көздейді. Бизнес өкілдері мәдени-әлеуметтік салаға қаражат құйғысы келсе, сол берілетін қаржыны салықтан босату керек деген заң қабылдау қажет. Әлеуметтің көзқарасын, пікірін тыңдағысы келмеген жерде, демек, әлеуметтік инновация жоқ деген сөз.
– Ал білім саласын, әсіресе жоғарғы оқу орындарын жекешелендіруге қатысты көзқарасыңыз қандай?
– Иә, білім ордалары – университеттер де жекенің үлесіне беріледі деген хабар ақпарат ағынында желдей есіп жүр. Онсыз да елде сапасы төмен көптеген жеке оқу орындары бар. Жылда қысқарту керек деп айтылады, бірақ бұл жасалмайды. Егер білім ошақтары жекешелендіруге кетсе, онда білімнің де саудаға кеткені. Болашақ ұрпақ білімсіз өседі деген сөз. Кейде ойлайсың, біз осы білімсіз ел болып бара жатқан жоқпыз ба деп?
Менің ойымша, әр облыста бір-бір ірі мемлекеттік меншіктегі университет болу керек. Ректорларды, ғылыми-зерттеу институттарының директорларын жоғарыдан тағайындамай, ғылыми кеңестер мен ұжымдар сайлау керек. Университеттерде жоғарыдан əкімшілік басқаруды қысқартып, өзін-өзі, ғылымикеңестер арқылы басқаратын демократиялық жолға түсіру қажет.
Білімнің жоғарғы мақсаты – адамға жай ғана білім беріп қоймай, рухани адамды тәрбиелеу. Егер білім мен ғылым нысандары жаппай жекешелендірілетін болса, онда ары қарай мемлекет меншігіндегі нысандардың бәрін де жекеге алса, не болғаны? Бұл бұқара халық үшін керек пе?! Ашығын айту керек, біз білімді тауарға айналдырып жібердік.
Жекешелендіру ақша мәселесімен іске асатын болғандықтан, мұндай қоғамды мәңгүрттік жайлайтыны сөзсіз. Себебі, қазірге дейін тек күн көрістің қамымен келген қара халықтың «ары қарай не боламыз» дегенді ойлауы – заңды сұрақ. Ал мәңгүрттікке жол бермейміз деп, жанталасқан аз ғана топ, бүгінге дейін «экономиканың пайдасын көрмек түгілі, отбасындағы үнемдеуден шаршадық» деп, боздап жүрген халыққа арашашы бола алар ма екен?
Жарияланымды дайындаған –
Шара ҚҰРБАНОВА