Соңғы уақытта Қарулы күштер қатарындағы сарбаздардың қайғылы қазаға ұшыраған оқиғалары жиі қайталанып кетті. Соған орай қазақстандық әскерге, оның басшылығы мен қызмет ету проблемаларына қатысты қоғамдық қарсы пікір де өршіп барады. Осы тақырыптың төңірегінде және Қазақстан Қарулы күштерін реформалау, қаржыландыру және мүмкін боларлық қатер тәуекелдеріне қарсы мемлекеттік іс-қимыл әрекеттеріне байланысты ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, Халықаралық істер, қорғаныс және қауіпсіздік комитетінің мүшесі Ермұрат Бапи мырзамен біздің газеттің тілшісі сұхбаттасқан еді.
-Сұхбатымызды қоғамдағы өзекті тақырыптардан бастайық. Әлеуметтік желілерде жас сарбаз Ербаян Мұхтарға қатысты пікіріңіз сынға ұшырап жатқанын қалай бағалайсыз?
-Менің пікірімнің сынға ұшырау себебі сіздер – жекелеген журналистер мен блогерлер әріптестерімнің кәсіби жауапсыздығы салдарынан туындаған. Әлдебір хайп қуған, өзінің интернет ресурсының танымалдығын арттыруға әрекет еткен бір әріптесім Парламент кулуарында менің бір топ журналистерге берген видео-сұхбатымды қиып, контекстен қырқып алып, шолақ мағынада жариялаған. Соның нәтижесінде сұхбаттың әлемжеліге тараған қиқымы бойынша менің пікірім теріс мазмұнда тарап кеткен. Бұл маған қатсы әлдебір қиянат қылудың немесе Қарулы күштерді қоғамға құбыжық етіп көрсетудің технологиясы болуы да мүмкін…
-Дегенмен, Ербаянның анасы да әлеуметтік желіде сізге кейістік білдіріп, пікір айтыпты…
-Егер ол кісі менің сұхбатымның толық мазмұнын тыңдағанда ешқандай кейістік болмайтын еді. Мен ол сұхбатта Ербаян тап болған жағдаятқа аяныш білдіріп, азаматтық жанашыр пікірімді айттым. Желіге тараған нұсқада бұның бірі де жоқ.
Екіншіден, Армия кешегі қоғамнан шыққан, әлдебір вакумдағы субкеңістіктен келмеген құрылым екенін, азаматтық қоғамның ортасы қандай болса, әскери орта да одан алыс кетпегенін, біздер қандай жас ұрпақ тәрбиелесек, Армияға дәл сондай жастар келетінін айттым. Сондықтан, бүкіл әлемдік геосаяси жағдай толқып, әскери және соғыс кикілжіңі өршіп тұрған кезде, біздің әскердегі жекелеген келеңсіз оқиғаларды жалаулатып, дүрмекке қиқу қосу еліміздің қорғаныс қауіпсіздігіне орасан зор залал келтіретіні сөз болды.
Тағы да қайталап айтайын, әлеуметтік желіде тараған қиынды видеода бұл пікір қырқылып қалған. Нәтижесінде мен Ербаянның тағдырына аяусыздық танытқандай болып шыққам. Ал осы шолақ видеоға қиқу қосқан жекелеген жорналшы-блогерлер мен кейбір желі қолданушылар дабыраның отын көсеп ала жөнелген.
-Осы орайда масс-медиадағы әріптестеріңізге қандай ағалық ақыл айтар едіңіз?
-Интернет ресурстың танымалдығын өсіру үшін, “атың шықпаса, жер өртенің” кебін келтіруге болмайды. Масс-медиадағы мұндай сыңаржақ әрекеттің салдары дүрлігіп тұрған қазіргі геосаяси әлемде біздің елдің қауіпсіздігіне залал тигізерін бағамдау қиын емес шығар. Бүгінгі заманда қандай да бір ақпарат лыпылдап тұрған қанжардың жүзі сияқты: оны теріс қоғамдық пікір тудыру мақсатында қолдану қатеріне әр жорналшы кәсіби ғана емес, азаматтық жауапкершілік тұрғысында қарауы керек.
-Ал сіз сол сұхбаттың шолтиған нұсқасын жариялаған жорналшы-блогерді жауапқа тартуға құлықтысыз ба?
Жоқ, маған енді қалғаны өзімнің әріптесіммен соттасу болғаны ма? Сөз бостандығын шектеудің мақсатын сездіретін ондай әрекетке бара алмаймын! Және мемлекеттік саясаттың төңірегінде жүрген азаматтарға мұндай келеңсіздікке бармауға кеңес берер едім.
Әрине, менің кеңесшілерім осы қырқылған видеоны таратқан ресурсқа бұдан былай сұхбат бермеуіме кеңес берді. Бірақ микрофондарын өңменіңе қадаған қаптаған медиа өкілдерінің арасынан “саған сұхбат бермеймін” деп, әлдебір блогерді сыртқа ығыстырудың реті жоқ қой. “Баспасөзбен қырқысу торайды қырыққанмен бірдей: шыңғырығы жер жарады, ал қырқылған жүні шөкімдей ғана” деген ежелгі тәмсіл бар. Сондықтан мен әріптес іні-қарындастарыма айтар едім: медиаңның атын шығару үшін, популизмге салынбас бұрын, сұхбат алып тұрған тұлғаңның аты мен затын, абыройы мен адами тұрпатын қаперге алу керек. Екі аралықтағы қарапайым этикетті сақтауға тырысқан жөн. Мәселен, осындай оғаш және орашолақ кәсібисіздіктің салдарынан жекелеген журналистерді мемлекеттік органдарға аккредициялауға шектеу қойылуда деп білем. Егер сен масс-медиа маманы ретінде қоғамдық ортаға ақпарат таратуға мүдделі болсаң, өз ісіңде профи-кәсіпқой болғаның жөн. Ақпараттың баланс тепе-теңдігін сақтауға, айтылар аргументің мен жазылар жәйттің логикалық конструкциясына мұқият бол!! Құрғақ қиқу бір өтер, екі өтер, бірақ соңында дабыра долбар қуған дүрмекшіл дүбәра боп шығасың.
-Айтпақшы, өткен аптада “2030 жылы соғыс болады” деп айтқан пікіріңіз тағы да желіні «жарып» жатқанын осы орашолақтыққа жатқызасыз ба?
-Парламентте өткен бюджет жобасының презентациясында Қорғаныс министрлігінің мүддесін қорғап, қорғанысқа қажетті қаражаттың мардымсыздығын сөз еткен едім. Бірақ тағы да қырқылған және әлдебір журналистер өзіндік интерпретацияда жазған ақпаратта: “депутат Ермұрат Бапи 2030 жылы соғыс болады” депті.
Саясаттан азды-көпті хабары бар адам ретінде менің бұлай деуім мүмкін емес! Журналистер сырттан жазып алған видеода мен: “сарапшылардың пікіріне қарағанда, 2030 жылы Қазақстанның төңірегінде соғыс болу қаупінің болжамы бар” деген едім. Ал профессионалдықты әдірам қалдырған әлдебір шаласауатты журналист бұны менің жеке пікіріме балап жазып жіберіпті. Кәсібіне осылай жауапсыз қараған ақымақтықты қалай ақтап алуға болады? Бұл кәсіби топастың таратқан ақпараты демеске лажым жоқ!
-Сіз айтып отырғандай, сыртқы қатерлер өршіп тұрған әлемдегі Қазақстанның өз ішінде мерзімді әскери қызметті жою жөнінде петициялық қозғалыс басталғанын білесіз. Бұл орайда сіз қандай пікір айтар едіңіз?
-Әлемдік геосаяси жағдайдың теңселіп тұрған кезіде мерзімді әскери қызметті шектеу – санаға симайтын сауатсыз шақыру болмақ. Мәселен, контрактілі әскери жүйеге көшкен бірқатар елдер – Германия, Австралия, Польша, Прибалтика мемлекеттері қайтадан мерзімді әскерді мобилизациялауды жандандырып, қарулы күштерді жасақтаудың мерзімдік әскери жүйесіне оралып жатыр. Күні кеше ғана Сербия мемлекеті мерзімді әскерді мобилизациялау жөнінде шешім шығарды.
Қазіргі таңда әлемнің 70-тен астам елдерінде әртүрлі соғыс конфликтері жүріп жатқан уақытта, оның үстіне Қазақстанға көршілес жерлерде соғыс болып жатқан кезде, елдің қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетін ондай эксперименттермен сынайтын заман емес. Сондықтан, ол петицияға түбегейлі қарсымын! Біздегі Қарулы күштерді әлсірету үшін сырттан әлдеқандай бір әрекеттер жүріп жатыр деп ойлаймын. Мерзімді әскери қызметке шақыруды тоқтату бұл – сол қаскүнемдіктің бір көрінісі.
-Иә, қорғаныс саласындағы бюджетті арттыру туралы мәселе көтерген екенсіз. Жалпы бөлінетін қаражаттың қаншасы тікелей Қарулы күштердің жауынгерлік дайындығын арттыруға бағытталады?
-Бюджет әлі жобалық негізде талқыланып жатқан кезде, Қорғаныс саласына қанша қаржы бөлінетінін дөп басып айта алмаймын. Бұл жоба Мәжілістегі жұмыс тобында әлі талқылаудан өтеді. Талқылау барысында мемлекеттік органдар мен депутаттар арасында біраз талас-тартыс болмақ. Сондықтан, нақты қаражаттың көлемін айту – әзірге ертерек.
Әлемдегі соғыс ошақатары мен соғыс конфликтері ушығып тұрған кезде, біздің Үкімет Қарулы күштерді қаржыландыру көлемін ішкі жалпы өнімнің кем дегенде 1%-ына жеткізуі қажет деп санаймын. Қазір Еуропа елдері жаппай қарулануға көшті. Мысалы, Польша қарулы күштерге бөлінетін қаржыны ІЖӨ-нің 3%-ына жеткізуді көздеп отыр. Бұл елдер өздерінің қорғаныс қауіпсіздігіне қатты алаңдатушылық танытып отыр деген сөз. Бұларда мемлекеттік қаражаттың қомақты бөлігін осы әскери шығындарға бөлу – жайдан-жай туған шешім емес. Қазір Еуропа елдерінде болуы мүмкін соғыс қатеріне дайындық жүріп жатыр.
Мысалы, Ресейдің агрессиялық соғыс саясатынан Еуропа елдері қауіптеніп отыр. Сондықтан, өздерінің қауіпсіздік мәселесін күн тәртібіне қоюы – геосаяси қажеттіліктен туып отырған шешім. Біздің ел де осындай қатерге күні бұрын дайын болуы керек.
-Ендеше, бюджет тапшылығы жағдайында, елдің қорғаныс қауіпсіздігін қамтамасыз етудің қандай басқа мүмкіндіктері болуы мүмкін?
-Осы орайда президент Қасым-Жомарт Тоқаев мырзаның Қазақстанның қауіпсіздік және қорғаныс мәселесін дипломатиялық жолмен сақтауды мақсат етіп отырғанын білеміз. Ресеймен арадағы 7500 шақырым шекараны әскермен, тұтасқан қорғанмен жауып тастай алмаймыз. Сондықтан, бұл орайдағы ел президентінің дипломатиялық саясатын мойындауға және оған тәнтілік танытуға тура келеді. Біз ешқандай әскери конфликтерге қатыспайтын бейтарап ел ретінде және Халықаралық құқықтық құжаттар нормасына сай жүргізіліп отырған президенттің саясатын мен дұрыс деп бағалаймын.
Дегенмен, қазақта «Жау жоқ деме, жар астында» деген сөз бар. Сыртқы саясатта дипломатияны сақтай отырсақ та, өзіміздің қорғаныс қабілетімізді нығайту керек. «Сен тимесең, мен тимен, бадырақ көз» деген ұстаным қарғаныс қауіпсіздігі саласында жүрмейтін тәмсіл. Бұл әлемдік жағдайдың талаптарынан туып отырған қажеттілік.
Күні кеше Ресей президенті армиясының санын 180 мың адамға көбейту туралы жарлыққа қол қойды. Жарлыққа сәйкес Ресей армиясының штат саны 2 миллион 389 мың адамға дейін артады, оның ішінде 1 миллион 500 мың әскери қызметші бар. Дәл осындай жағдайда біздегі мерзімді әскери қызметті шектеу жөніндегі бастама ақылға қонымсыз. Егер өзіміздің елдігіміз бен егемендігімізді сақтап қалғымыз келсе, мұндай солақай бастамаға дес беруге әсте болмайды.
Біз қазіргі 50-60 мыңдық әскерді келісім-шарт арқылы толықтай кәсіби армияға көшіре алмаймыз. Себебі, бюджеттік қаражат тапшы. Сондықтан, біздегі армияның негізгі құрамы мерзімді әскерден құралуы керек. Бұл петиция елдің қорғаныс қабілетіне қарсы әлдебір сыртқы күштің «заговоры» деп айтар едім. Өз еліміздің қорғаныс қабілетін арттырамыз десек, мұндай далбаса бастамаларға еркіндік беруімізге болмайды. Қажетті әскерді толықтай келісім-шарт негізіне көшіріп, мерзімді әскери қызмет жүйесін құрту бұл – Қазақстан әскерін құртумен бірдей.
-Global Firepower порталының жыл сайын жаңартып, жариялап отыратын рейтингі бойынша, биыл Қазақстан әскери қуаты жағынан 145 елдің ішінде 58 орынға көтеріліпті. Ал сіз Қарулы күштеріміздің жауынгерлік қабілетін қаншалықты деңгейде деп бағалайсыз?
-Қарулы күштеріміз өз мүмкіндігінің шеңберінде барлық әрекетті жасап жатқанына дау жоқ. Бірақ, қазіргі әлемдегі басқа елдердің қарулы күштері технологиялық тұрғыда заманауи қару-жарақпен жабдықталып жатқанын есепке алар болсақ, біздің әскер Кеңестік стандарттардағы тозығы жеткен техникамен жабдықталғанын ұмытпайық. Global Firepower порталының 145 елдің ішінде 58 орынға қойғаны күлбілте күдікке себеп болады деп ойлаймын.
Мәселен, Әзірбайжан мен Қарабақтың арасындағы қырғиқабақ қақтығыста Әзірбайжанның жеңісін негізінен қамтамасыз еткен НАТО стандарттарына сай әскердің жабдықталуы. Мәселен, ұшқышсыз басқарылатын ұшақтарымен жабдықталған Әзірбайжан әскері әлдеқайда басымдықпен қарсылас әскерді талқандағанын назарға алуымыз керек. Ескі Кеңестік дәуірден қалған, технологиялық тұрғыда тозығы жеткен, бәсекеге сай келмейтін әскери техникалармен әсерімізді талапқа сай деңгейге жеткізе алатынымызға күдігім бар.
Қарулы күштеріміздің жауынгерлік қабілетін арттырамыз десек, әсіресе Түркия әскерінің соғыс техникалары мен әлемдегі ең мықты армия саналатын түріктік әскери соғыс тактикасымен өз қарулы күштерімізді қамтамасыз етуіміз керек. Түркияның әскері – НАТО стандарттарымен жабдықталған әлемдегі жетік әскери құрылым болып саналады.
Біз теңселіп тұрған әлемде түркі елдерінің бірлігі арқылы әскери тұрғыда одақтасып, жұмылуы арқылы өз елімізді сыртқы қатерлерден қорғаудың үлкен мүмкіндігіне ие боламыз деп ойлаймын. Егер түркі елдерінің әскери блогы пайда болатын болса, мөлшермен 150 миллиондық түркі әлемін сыртқа қатерлерден қорғаудың ортақ стратегиясы қалыптасады және сыртқы күштер бұндай блокқа қандай да бір шабуыл жасайды деп ойламаймын.
-Сұхбатыңызға рахмет!
Дина ӘДІЛ,
«DAT»-тың парламенттік тілшісі
