Ермұрат Бапи: Бықсып жүрген қазақтың сөзін ҚҰЛАҒЫМА ҚЫСТЫРМАЙМЫН!

Abai.kz: Ермұрат БАПИ – қалың қазақ қоға­мы­на таны­сты­ру­ды қажет етпей­тін тұлға. Халық қала­у­лы­сы­мен өрбі­ген әңгі­ме­міз екі бөлім­нен тұра­ды. Шетел­ге кет­кен актив­тер тура­лы заң қабыл­данға­ны­мен, оның жүзе­ге асы­ры­луы көңіл­ді неге көн­шіт­пей тұр? Дін тура­лы заң қай­та жазы­луы керек пе? Қараған­ды­лық «сақал­ды сотқар­дың» айы­бы неде? «Азатты­ққа» жасалған қия­нат полит­тех­но­ло­гия құра­лы ма? Сан сау­ал­дың жау­а­бы осы сұхбатта.

• Редак­ци­ядан: Abai.kz пор­та­лы мен жур­на­лист Нұр­гел­ді Әбдіға­ни­дың интер­нет ресур­ста­рын­да жари­я­ланған осы сұх­ба­ты­ның көле­мін ықшам­дап, газет­тік мәтінін сәл-пәл редак­ци­я­лап жари­я­лап отыр­мыз. Сұх­бат­тың мәтін­дік нұсқа­сын дай­ын­даған Алма Жақ­сы­лы­ққы­зы («DAT»), жүр­гі­зу­ші – Нұр­гел­ді Әбдіғани.

– Ере­ке, трил­ли­он тең­ге актив қай­та­рыл­ды дей­ді, бірақ ол, шын­ды­ғын­да, қай­да және қай­дан қай­та­рыл­ды деген әңгі­ме мүл­де бей­мәлім күй­де қалып отыр. Дәл осы сұрақты қазір Пар­ла­мент­те сіз көтер­діңіз, «Ақ жол» көтер­ді, тағы қан­дай әріп­те­стеріңіз көтер­ді, жал­пы осы сұрақты кім­дер көтеріп отыр?

– Әлі де тиісті лау­а­зым­гер­лер шынын­да сабо­таж жасап отыр, неме­се шама­ла­ры кел­мей­ді, неме­се қан­дай да бір уағ­да­ла­стық бар: халы­қты алда­у­сы­ра­тып қой­ған. Соны айтқан біре­уі жоқ.

– Дін тура­лы заң қай­та жазы­луы қажет пе?

– Исла­мға, ислам дініне баста­ма­шы депу­тат­тар­дың ешқан­дай қар­сы­лы­ғы жоқ. Бәрі­міз дәстүр­лі, ежел­ден қалып­тасқан діні­мізді қадірлейміз.

– Сіз жасаған депу­тат­тық сау­ал­дар­ды видеонұсқа­сын­да да, мәтін нұсқа­сын­да да көріп, естіп жүр­міз және бұқа­ра­лық ақпа­рат құрал­да­ры­нан да оқып жүр­міз. Шетел­ге кет­кен актив­тер­ді елге қай­та­ру мәсе­лесін­де бір­не­ше рет депу­тат­тық сау­ал­дар жаса­ды­ңыз, тіп­ті «Ақ жол» пар­ти­я­сы­мен бір­ле­стіңіз де, бір­лес­кен мәлім­де­ме жаса­ды­ңыз, осы­ған қаты­сты жұмыс тобы бол­ды. Қазір осы про­цесс қалай жүзе­ге асып жатыр? Шетел­ге кет­кен актив­тер­ді елге қай­та­ру мәсе­лесіне бай­ла­ны­сты қан­дай оң өзгерістер байқалады?

– Дәл қазір мен осын­дай оң өзгерістер бар деп, қол­мен қой­ған­дай айта алмай­мын. Себебі ұрланған-жыр­ланған актив­тер­ді қай­та­ру мәсе­лесі­мен айна­лы­са­тын өкілет­ті орган – ол Бас про­ку­ра­ту­ра­ның жанын­дағы актив­тер­ді қай­та­ру коми­теті. Оның қазір­гі жұмысы құпия жағ­дай­да жүріп жатыр. Себебі актив­тер­ді қай­та­ру мәсе­лесін­де бір­не­ше күр­делі момент­тер бар, өздерінің уәжі бой­ын­ша, осы­лай құпия жүр­гі­зуі­міз керек деген.

Біз, әрине, заң шыға­рып бер­дік, заң­да құпи­я­лы­ққа қаты­сты талап­тар болған, бірақ уәкілет­ті орган­ның коми­теті бол­сын, одан кей­ін Үкі­мет­тің тағай­ын­даған комис­си­я­сы бол­сын, халы­ққа ақпа­рат­ты айтып оты­руы керек қой. Қазір халық тұр­мақ, біздің өзі­міз ол Коми­тет­тің не істеп, не қой­ып жатқа­ны­нан бей­ха­бар­мыз. Бір­не­ше рет сұрау сал­дық, әзір­ше ол жақтан бір тұщым­ды жау­ап жоқ. Алай­да осы­дан біраз бұрын экс-пре­мьер Әли­хан Смай­ы­ло­втың бір сөзі­нен «бір трил­ли­он тең­ге қайт­ты» деген уәжін естідік. Бірақ ол қай­дан қайт­ты, кім­нен қайт­ты, қай­да түсті, қай­да жұм­са­ла­ды – ол жағы­нан біз де мүл­дем бей­ха­бар­мыз, ақпа­рат жоқ. Сон­ды­қтан осын­дай құпия жағ­дай жалға­са беретін бол­са, ең бірін­ші – бұл пре­зи­дент­тік сай­ла­удан кей­ін Пре­зи­дент Тоқа­ев­тың актив­тер­ді қай­та­ру жөнін­де­гі бағ­дар­ла­ма­сы­ның басты бағы­ты­ның біре­уі ретін­де, актив­тер­дің қай­туы­на қоғам тара­пы­нан күдік туа­ды. Ол күдік­ті туды­ра­тын уәкілет­ті орган – Коми­тет пен Бас прокуратура.

Қоғам­да айты­лып жүр ғой «сабо­таж» деген сөз, біре­улер соны күл­кі қыла­ды. Әлде тиісті орган­дар шынын­да да сабо­таж жасап отыр, неме­се шама­ла­ры кел­мей­ді, неме­се сон­дай уағ­да­ла­стық бар: біз актив­тер­ді қай­та­рып жатыр­мыз деп халы­қты алда­у­сы­ра­тып қойған.

– Қазір­дің өзін­де қоғам­дағы пікір­лер қатар­дағы ста­ти­сти­ка секіл­ді жүр­гізіліп жатыр: 1 трил­ли­он қай­та­рыл­ды дей­ді, шынын­да, ол қай­дан, қай­да қай­та­рыл­ды, қай­да түсті деген әңгі­ме мүл­де бей­мәлім күй­де қалып отыр. Дәл осы сұрақты қазір Пар­ла­мент­те сіз көтер­діңіз, «Ақ жол» көтер­ді, тағы қай әріп­те­стеріңіз, кім­дер көтеріп отыр?

– Жал­пы, енді пар­ла­мент­тік кор­по­ра­тив­тік тұрғы­да көп­те­ген депу­тат­тар қол­да­ды, Мыса­лы, менің өзім 4–5 рет көтер­дім, оған ондаған депу­тат­тар қол қой­ды: Ринат Зай­ы­тов, Қаз­бек Иса, Абзал Құс­пан, Мақ­сат Толы­қ­бай, сол сияқты біраз депу­тат­тар қол­да­ды. Актив­тер­ді қай­та­ру мәсе­лесіне мүд­делі депу­тат­тар өте көп, бұл депу­тат­тық қана емес, халы­қтық мүд­де. Елде әле­умет­тік әділет­тік­ті орна­ту­дың бір инстру­мен­та­риі қазір осы болып тұр. Өзінің 7 жыл­дық құзіреті түгесіл­ген кез­де Пре­зи­дент Тоқа­ев халы­ққа: «Міне, мен мына­ны жүзе­ге асыр­дым» деп, арым, ұятым таза, мен халы­қтың алдын­да бер­ген мін­детім­ді орын­дап, кетіп бара жатыр­мын деп рапорт беретін­дей үлкен мін­дет бұл. Алай­да мен қазір бай­қап отыр­мын: бұл Пре­зи­дент­тің 7 жыл­дық құзы­рын­да бітіп, тау­сы­лып бітетін науқан емес сияқты.

– Қазір­гі аяқ алысымен…

– Иә, шетел­дің бір ғана инве­стор­ла­ры Ста­ти­мен сот­тасқа­лы 5 жыл­дан асып бара жатыр. Әли­хан Смай­ы­ло­втың өткен­де бер­ген ста­ти­ка­лық дере­гіне қараған­да, 220 трил­ли­он тең­гені қай­та­ру мәсе­лесі біз­де қара­лып жатыр дей­ді. 220 трлн дегеніңіз – Қаза­қстан­ның 15 жыл­дық бюд­жеті. Егер соның тең жар­ты­сы қайт­са да жаман бол­мас еді. Пре­зи­дент тап­сы­рған­нан кей­ін, енді бұл тұрғы­да әлдебір әре­кет­тер жаса­лып та жатқан шығар.

Пре­зи­дент­тің тап­сыр­ма­сы, ини­ци­а­ти­ва­сы жүзе­ге асы­ры­лып жатыр деп ойлай­мын. Егер де Пре­зи­дент айт­ты, қой­ды, соны­мен осы мәсе­лені коми­тет, комис­си­я­сы бар мимырт тір­лік­пен, құмыр­сқа аяң­мен атқа­рып жат­са, ол енді өздеріне сын. Мен ойлай­мын, егер Пре­зи­дент Тоқа­ев шынын­да да аза­мат­тық тұрғы­да өзі мүд­делілік таны­тып, пре­зи­дент­тік пәр­мені­мен капи­тал­ды елге қай­та­ру мәсе­лесін үлкен науқан қылып өткізу­ге мүд­делі бол­са, уәкілет­ті орган­дар да тиісін­ше жұмыс істе­уі керек.

Ал егер елді алдау, ардарқа­ту мәсе­лесі жүріп жат­са, ол ұза­ққа созыл­май­ды. Алдағы күз­де Коми­тет­тің құры­лға­ны­на 1 жыл бола­ды, біз сол кез­де Коми­тет­тің есебін талап ете­міз, сон­да жағ­дай­дың бәрі бел­гілі бола­ды. Оған дей­ін халы­қтың да көзі әбден жетіп бола­ды. Егер бұл жәй ғана алдам­поз­дың ойы­ны бол­са, онда Пре­зи­дент­тің сая­са­ты­на, оның ими­джіне кері әсерін тигі­зеді. Сон­ды­қтан да бұған бірін­ші кінәлі бола­тын – Бас про­ку­ра­ту­ра, Актив­тер­ді қай­та­ру жөнін­де­гі коми­тет пен комиссия.

– Сіз көтеріп жүр­ген тағы бір мәсе­ле – қоғам­дағы дін мәсе­лесі. Маған бел­гілісі, алдағы уақыт­та Пар­ла­мент пен Мәжіліс дін тура­лы заң жоба­сын қарай­ды, талқы­лай­ды. Бұл – қазір қоғам­да өте өзек­ті болып оты­рған тақы­рып­тар­дың бірі. Қоғам­да әсі­ре дін­шіл­дік көзқа­рас­тағы пікір­лер мен әсі­ре ате­и­стік неме­се агно­сти­ка­лық пікір­де­гі көзқа­рас­тар­дың қай­шы­лы­ғы өршіп бара­ды. Дін тура­лы заң қай­та жазы­луы қажет пе? Қазір­гі қол­да­ны­стағы бар заң­ның олқы­лық тұста­ры қай­сы? Осы­ған бір тоқта­лып өтсек…

– Негізін­де, бұл Пар­ла­мент­те өткен жыл­дың қара­ша айын­да көтеріл­ген мәсе­ле бола­тын. Қазір бұл заң­ның жоба­сы дай­ын­да­лып біт­ті, оған баста­ма­шы болған 7 депу­тат­пыз, олар­дың аты-жөні қоға­мға бел­гілі. Ол заң таяу ара­да Пар­ла­мент­ке келіп қала­ды деген болжам бар.

Бірақ бұл бұры­нғы «Дін және дін істері тура­лы» заң­нан бөлек, ата­уы да өзге­ше бола­ды. Заң жоба­сын­да біз біраз қатаң бап­тар дай­ын­да­дық, ол қоғам­ның қазір­гі тала­бы­нан шыға­тын заң бола­ды деп ойлай­мын. Бұл әлдебір діни ағым­ды ауы­зды­қта­удың ама­лы емес, әлдебір діни сенім­де­гі аза­мат­тарға шек қою емес.

Ең басты мәсе­лені түсі­ну керек – баста­ма­шыл депу­тат­тар Ринат Зай­ы­тов, Аман­жол Әлта­ев, Қазы­бек Иса, Елнұр Бей­сем­ба­ев және басқа­лар­дың ислам дініне ешқан­дай қар­сы­лы­ғы жоқ, бәрі­міз дәстүр­лі, ежел­ден қалып­тасқан діні­мізді қадір­лей­міз. Өзі­міздің діни салт­тың негізін­де тәр­би­е­лен­ген ата-баба­мыз бен әке-шеше­мізді ақи­рет­ке қалай жөнелт­тік, сол ислам­ның дәстүрін біз мой­ын­дай­мыз, ару­ақтар рухы­на тәу ете­міз. Біздің қазір­гі заң жоба­сын дай­ын­да­уға ынта­мен кіріс­кен­де­гі мақ­са­ты­мыз – бұл біздің ұлт­тық, елдік, халы­қтық мүд­де­міз­ге нұқ­сан кел­тіретін, ұлт­тық мұра­мы­зға жары­қ­шақ салып, қазақ қоға­мын екі­ге, үш-төрт­ке жарып жатқан осы теріс діни ағым­дарға қар­сы әре­кет қылу, теріс діни идео­ло­ги­яға қар­сы тұруы­мыз керек. Егер біз ұлт боп, қазақ боп, әрі қарай бір­тұ­тас, жұмы­лған жұды­ры­қтай мем­ле­кет бола­мыз десек, дін­де­гі теріс ағым­дар­ды рет­ке салуы­мыз керек. Бұл біздің халы­қтық мүд­де­міз. Сон­ды­қтан бұл жер­де әлдебір теріс түсінік туып, «ойбай, Ринат Зай­ы­тов пен Ермұрат Бапи исла­мға қар­сы шығып жатыр» деген даб­ы­ра жаса­удың қажеті жоқ. Бұл сала­фит­тер­дің тара­пы­нан туып жатқан дал­ба­са дабыра.

– Бұған қаты­сты екі әңгі­ме айтуға бола­ды, бірі – бұл Орта­лық Ази­ядағы көр­ші­міз Өзбек­стан­ның тәжіри­бесі, Дін тура­лы заң­ды күшей­ту шара­ла­рын қабыл­даға­ны, оның ізін ала Қаза­қстан­дағы қоғам­да да осы дін мәсе­лесіне қаты­сты қай­шы­лы­қтар және теріс бағыт­тағы уағы­здар­дың өршіп кетуі, одан кей­ін әле­умет­тік желілер­де дом­бы­ра­ны харам деген­дер­дің шығуы неме­се шеше деген қаза­қтың қаси­ет­ті сөзін теріс деуі, осын­дай бағыт­тағы уағы­здар­дың жауын­нан кей­ін­гі саңы­ра­уқұлақтай боп өршіп кетуі – қоға­мға Дін тура­лы заң­ды қай­та рет­теу қажет­ті­гін көр­сетіп беріп отыр. Бірақ көбіне-көп біз­де ескеріл­мей қалып жатқан мәсе­ле – дін маман­да­рын даяр­ла­у­ға жібе­ру­де­гі бақы­ла­удың бол­мауы. Мыса­лы, қазір біздің дін сала­сын­дағы маман­дар қай­дан білім алып келіп жатыр, осы­ған дей­ін қай­дан алды, көбіне Таяу Шығы­сқа барған, ол жақтағы араб мем­ле­кет­теріне барған­дар қан­дай мем­ле­кет­тер­ге барып білім алып кел­ді, көбіне авто­крат­тық-дик­та­тор­лық мем­ле­кет­тер­ге барып білім алып кел­ді және ол жер­де­гі өмір салт­та­рын иге­ре кел­ді, соны қазақ қоға­мы­на таңу про­цесі бей­са­на­лы түр­де жүр­гізіл­ді. Мына қабыл­да­на­тын Дін тура­лы заң жоба­сын­да осы олқы­лы­қтар қам­тыл­са деген пікір­лер­ді де біздің редак­ци­я­мы­зға айтқан аза­мат­тар бол­ды. Әбдіраш Бәкірұ­лы секіл­ді аза­мат­тар… Мені қызы­қты­ра­тын бір сұрақ мынау: сіз мем­ле­кет қай­рат­кері Әке­жан Қажы­гел­дин­мен өте жақын қарым-қаты­на­ста аға­лы-інілі, бауыр, дос бол­ды­ңыз. Болат Әбі­лов­пен был­ты­рғы «ДАТ» газетінің 25 жыл­дық мерей­той­ын­да бір­ге бол­ды­ңыз, Әмір­жан Қоса­нов­пен ұзақ жыл­дар дос бол­ды­ңы­здар. Алай­да сіз Мәжіліс­ке өткен­нен кей­ін осы аталған аза­мат­тар сіздің пози­ци­яңы­зға неме­се сіздің өзіңіз­ге қаты­сты ол кісілер­дің пози­ци­я­сы өзгер­ді ме? Сын айт­ты ма неме­се өкпе-реніш, достық тілек айт­ты ма?

– Жоқ, әлі ешқан­дай сын болған жоқ. Мен өзім ондай оғаш сын­ды бай­қа­ма­дым, бірақ тілек айтқан­дар көп бол­ды. Мыса­лы, қоғам­да айты­лып жат­ты ғой: сай­лау олай өтті, былай өтті, билік­тің қаты­сы бол­ды деген сияқты. Бірақ қоғам­да айты­лып жатқан әртүр­лі алып-қашпа сөз­ге қар­сы менің көңілім­ді көн­шіт­кен бір темірқа­зық пікір бол­ды: «Ермұрат, сен 25 жыл оппо­зи­ци­яда жүріп, өзіңнің пози­ци­яң­ды, Пар­ла­мент­ке баруға аза­мат­тық қақың бар екенін дәлел­де­ген адам­сың, сенің депу­тат­тық ман­да­ты­ңа әлдекім­нің күдік кел­тіретін қақы­сы жоқ. Сен сот­тал­дың, қуда­лан­дың, редак­ци­яң өртен­ді, мәши­нең жарыл­ды, соның бәрін көр­дің…» деген пікір­лер айтыл­ды. Оның бәрін жіп­ке тіз­ген­дей айта­тын бол­сақ, ете­гің жасқа тола­тын­дай әңгіме.

Осы сияқты пікір­лер маған шынын­да да жігер бер­ді, қай­рат бер­ді, өзім­нің ұзақ жыл­дарғы әріп­те­стерім, қай­рат­кер аға­лар­дың, жол­дастар­дың тара­пы­нан қол­дау күшті бол­ды. Мен әлдекім­нің ала­бө­тен пікірін есті­ген де жоқ­пын, менің беті­ме ешкім де ештеңе айтқан жоқ. Оның үстіне менің қазір­гі атқа­рып жүр­ген қыз­метім ондай теріс сөз айтқы­за­тын­дай жағ­дай­да емес. Қазір менің Пар­ла­мент­те­гі рито­ри­кам, көтеріп жүр­ген мәсе­лем – қоғам­ның, қаза­қтың, мем­ле­кет­тің, жаңа Қаза­қстан­ның рито­ри­ка­сы. Сон­ды­қтан бұл тұрғы­да маған әлдебір ала­бө­тен сөз айтып, бұра тар­та­тын­дай бөтен сөз­ге ешқан­дай мүм­кін­дік беріп оты­рған жоқпын.

– Мәжіліс­ке өткен­нен кей­ін Әке­жан Қажы­гел­дин­мен қан­дай да бір бай­ла­ныс бол­ды ма?

– Мен депу­тат болған­нан кей­ін де бұры­нғы әріп­те­стерім­нің бәрі­мен бұры­нғы­дай жақ­сы бай­ла­ны­ста қал­дым. Тіп­ті олар аза­мат­тық көмек, демеу беріп, әлдебір мәсе­ле­лер­ді көте­ру жағы­нан ақыл айтып, мені шар қай­рақ сияқты қай­рап, қуат беріп жүр­ген жігіт­тер. Олар­дың бәріне мен алғы­стан басқа айта­рым жоқ. Талай­дан бері бір­ге жүр­ген жол­дас жігіт Әбдіра­шит Бәкір еке­уміз заман­дас, құр­да­с­пыз, ашық оппо­зи­ци­яда бол­ма­са да, аза­мат­тық, пат­ри­от­тық, ұлт­тық тұрғы­да тура жүр­ген аза­мат. Сол сияқты жігіт­тер­дің тара­пы­нан өте көп қол­дау бар. Менің­ше, осы­ның бәрі жиын­тық тұрғы­да кел­ген­де, жал­пы қоғам­дық қолдау.

Ал енді жеке-дара әлдекім­дер­дің, сала­фит­тер­дің маңын­да жүр­ген неме­се бық­сып жүр­ген қаза­қтың сөзін мен құлаққа қыстыр­май­мын. Өйт­кені алда үлкен мұрат-мақ­сат­тар тұрған кез­де әлдекім­нің таса­дан тас атқа­ны­на мен әбден үйрен­гем, қыңқ етпей жүре беремін.

– Кім­ді мең­зеп оты­рға­ны­ңы­зды біліп отырмын…

– Енді оны өзіңіз білесіз.

– Сіздің әле­умет­тік желі­де­гі екі-үш жаз­баңы­зды бірік­тіріп сұрақ қояй­ын­шы. Бірін­шісі, сіз мына Қарағанды­да «жедел жәр­дем» жүр­гі­зу­шісін ұрған жігіт­ке қаты­сты «Фейс­бук­те» бір дау­лы жаз­ба жаз­ды­ңыз, ол сіздің мінезіңіз­ге тән жаз­ба бол­ды, бірақ бұл қан­ша­лы­қты депу­тат­тық эти­каға сай деген сын­дар әле­умет­тік желі­де айтыл­ды, екін­ші – әле­умет­тік желі­де­гі жігіт­тер­ге үндеу тастап, эмо­ци­я­мен жаз­ды­ңыз деп ойлай­мын, мына иттің бала­сын сабап жіберің­дер деген ауан­да. Ол үшін қан­дай да бір сөгіс, ескер­ту есті­медіңіз бе?

– Жоқ, бұл менің аза­мат­тық пікірім, себебі мынау қатыг­ез қоғам­да осын­дай озбыр­лы­қты жаза­лай­тын мүм­кін­дік­тер шек­те­улі болып тұр. Ауы­рып жатқан балаға ара­ша түсу­ге кел­ген «жедел жәр­дем» – спец­ма­ши­на, ол қай жер­ге тоқтай­мын десе де, өзі біледі. «Жедел жәр­дем» түгілі, мусор әке­ту­ге кел­ген маши­на­ның жолы­на ешкім қар­сы­лық жасай алмай­ды. Ол арнайы рұқ­са­ты бар маши­на, сон­ды­қтан оған әлдебіреу қоқи­ла­нып, озбыр­лық әре­кет жасай­тын­дай, ол қай­дан шыққан сотқар?!

Сон­ды­қтан, әрине, дәл сол сәт­те қат­ты ашу­ланға­ным сон­дай, «Фейс­бук­те» арнайы шағын ғана пост жаз­дым. Ол үшін мен кез кел­ген жер­де жау­ап бере ала­мын. Оны әлдекім депу­тат сөй­тіп айт­ты екен, сенің депу­тат­тық ман­да­ты­ңа нұқ­сан келеді деп, маған әлдебір намысы­ма тиетін­дей сөз айтқан­дар­ды, қаза­қ­ша айтқан­да, ұрмай­мын. Бұл менің жеке пікірім және елде­гі осын­дай мерездік­ке, қоғам­ды қақ жарып, ала­бө­тен әре­кет­тер жасап жатқан біздің ара­мы­здағы сотқар­ларға біздің намысқой аза­мат­тар солай жау­ап беруі керек…

– Соңғы мәсе­ле. Екі сұрақ бар, бірақ уақыт­тың тығы­зды­ғы­на бай­ла­ны­сты бірік­ті­ре кетей­ік. «Азаттық» радио­сы­ның айна­ла­сын­дағы дауға қар­сы сіздің пікіріңіз­ге де әле­умет­тік желі­де сын айту­шы­лар бар. Осы­ны ықшам­ды түр­де айтып бер­сеңіз. Сіз өзіңіз де қуда­ла­у­шы­лы­қты көп көр­ген адамсыз…

– Түсін­дім. Бұл менің «Азатты­ққа» бер­ген пікірім­нің бір пұшпағын бөліп алып қана айтқан ұлма-жұл­ма үзін­ділер ғой. Ал негізін­де «Азатты­қтың» оны қалай бер­генін біл­мей­мін, мен бер­ген ком­мен­та­рий­ім­де мөл­шер­мен былай деп айтқам: Бұл – сөз бостан­ды­ғын шек­теу. Бірін­ші кезек­те, бұл мини­стр­лік­ке емес,тікелей Пре­зи­дент­ке тиетін әңгі­ме. Себебі сөз бостан­ды­ғы – демо­кра­ти­я­ның басты атри­бу­ты­ның бірі, ал ел Пре­зи­ден­ті елде өзінің баста­ма­сы­мен жаңа, әділет­ті қоғам, демо­кра­ти­я­лық қаты­на­стар қалып­та­сты­рып жатқан­да, бұл – алды­мен Пре­зи­дент­тің өзіне тиетін соққы.

Расын­да, егер Пре­зи­дент Тоқа­ев шетел­ге, демо­кра­ти­я­лық дамы­ған алды­ңғы қатар­лы өрке­ни­ет­ті елдер­ге бара­тын кез­де сөз бостан­ды­ғы­на шек­теу қою мәсе­лесі оның алды­нан шығып оты­ра­ды. Оны Бай­ден айта­ды: «Мистер пре­зи­дент, сіз бүй­тіп жатыр екен­сіз ғой!» деген сияқты. Оны фран­цуз Мак­рон да, оны бри­тан­дық Сунак та айта­ды. Олар солай айтуға мін­дет­ті, олар­дың келіс­сөз жүр­гі­зу про­то­ко­лын­да сон­дай талап­тар мен мақ­сат­тар қой­ы­лған. «Өз тара­пы­мы­здан елдеріңіз­ге инве­сти­ция құяй­ық, жақын­да­сай­ық десек, сіз­дер былай істеп жатыр­сыздар, соған баға беріңіз­ші?» деген сұрақ қойылады.

Сон­ды­қтан мен бірін­ші кезек­те айтай­ын, бұл сөз бостан­ды­ғын шек­теу мәсе­лесін­де Пре­зи­дент­ті сөз­ге қал­ды­рып жатқан әре­кет бар. Мен Пре­зи­дент­тің жеке өзі «Азатты­қтың» 36 жур­на­лисіне аккре­ди­та­ция бер­мең­дер деме­геніне сенім­ді­мін. Бұл мәсе­ле бүгін­де Пар­ла­мент­те талқы­ла­нып жатқан масс-медиа заңы арқы­лы бола­шақта рет­те­леді деп ойлаймын.

Ең басты­сы – осы шетел­дік БАҚ-та жұмыс істей­тін жур­на­ли­стер­дің, «Азатты­қта» істей­тін­дер­дің көбісі қаза­қстан­дық аза­мат­тар… Сон­ды­қтан сөз бостан­ды­ғы­на, «Азатты­ққа» бай­ла­ны­сты айтқан­да, мен аза­мат­тық және кәсі­би жау­ап­кер­шілік тура­лы айт­тым. Отан­дық, елдік және ұлт­тық мәсе­ле­лер тура­лы сөз қозғалған­да, жур­на­ли­стің ішкі дүни­есін­де өзінің цен­зу­ра­сы болуы керек. Мыса­лы, ақ пен қара боя­у­дың ара­сын­да сұрғы­лт бояу бар ғой. Ал біздің жеке­ле­ген ютуб-канал­дар тек қана қара боя­уға құштар, өзінің кон­тен­тін, оқыр­ма­ны мен тың­дар­ма­нын, өзінің таны­мал­ды­ғын кеңей­ту үшін, қошқыл боя­у­мен хабар беру­ге әуес.

Ал енді өткен жел­тоқ­сан айын­да ғана Пар­ла­мент­те бір кере­мет заң қабыл­дан­ды: ол жер қой­на­уын иге­ру мен пай­да­ла­ну­да Қаза­қстан­ның үлесі 51 пай­ы­здан кем бол­мауы керек деген маз­мұн­да қабыл­дан­ды. Міне, осы жаңа­лы­қты айтқан біре­уі де жоқ, «Ел-медиа» мен «Ұлыс-медиа­дан» басқа­сы жұмған аузын ашқан жоқ. «Азаттық» та айтқан жоқ. Осы сияқты жақ­сы дүни­е­лер бар ғой, өздерің де, мен де жур­на­л­ис­піз ғой, жари­я­ла­у­ға бір мақа­ла дай­ын­даған кез­де пікір­лер балан­сын іздей­міз, сон­ды­қтан бір пікір­ге қар­сы екін­ші пікір де болуы керек, сон­дай видео да болуы керек.

Сон­дай-ақ біз қоғам­дағы тақы­рып­тар­дың да балан­сын ізде­уі­міз керек. Осы тұрғы­дағы талап­ты да ұмыт­па­уы­мыз керек. Біз қошқыл, қою, қара, лас дүниенің орта­сын­да жүр­ген­дей болып көрін­бе­уі­міз керек.

Қалай болған­да да, сыни тұрғы­да елге ақпа­рат беретін «Азаттық» сияқты аль­тер­на­тив­ті арнаға қия­нат жаса­уға бол­май­ды. Менің ойым­ша, бұл уақыт­ша ғана қиын­дық, мәсе­ле шешілуі тиіс. Мұн­дай про­бле­ма­ны Қырғыз­стан да бастан кешіп өтті, олар­да мәсе­ле сотқа дей­ін бар­ды. Өзбек­стан­да да бол­ды. Міне, енді «Азатты­қтың» қаза­қстан­дық жур­на­ли­стері де сотқа жүгініп отыр. Өкініш­ке қарай, елде­гі сөз бостан­ды­ғы­ның жолы шырға­лаң болып тұр. Алай­да бұл шырға­лаң­нан шыға­тын шақ бола­ды деген сенімдемін.

•