(Қазақстан Журналистер одағының басқарма төрағасы, Ұлттық баспасөз клубының президенті Сейітқазы Матаев 70 жаста!)
Бүгіндері қазақтың тағы бір арда азаматы – Сейітқазы Бейсенғазыұлы Матаев 70 жасты еңсеріп отыр. Әдетте білімге байланысты ғана айтылатын, қалықтап қыран да, өрмелеп жылан да шығатын «биік жартасты» басқаша атқарған, тындырған ісің мен жинаған абырой-беделіңнің көрсеткіші деп қарастырар болсақ, Секеңнің де бүгінгі жасына дейінгі бастан өткергені бір адамның басына жетіп артылады десе болғандай. Дұрысында, Секең жөніндегі қысқа баянымызды әріден бастасақ…
Әкесі Бейсенғазы ақсақал өткен арғы ғасырдың аяғында, яғни 1895 жылы Шығыс Қазақстандағы Өмірзақ ауылында дүниеге келіп, кешегі қазақ жастары жалаңаш кеуделерін оққа төсеп, Одақтың мұздай қаруланған жазалаушы әскеріне қарсы шыққан 1986 жылы бақилық болады. Сүйегі Семей жеріндегі Бек ауылы (Новопокровск) қорымында.
Жаратылысында еті тірі, қарап отыру дегенді білмейтін Бейсенғазы ақсақал Кеңес өкіметінің алғашқы жылдары колхозда счетовод (есеп жүргізетін кіші бухгалтер) болып жұмыс істеп жүріп:
– Ағашын дайындап береміз, бидайын береміз, енді қолымыздағы бірер малымызды не деп береміз, отбасыларымыз сол малға қарап отырған жоқ па? – деп, жүргізіліп жатқан өкімет науқанына қарсылық білдіреді. «Тап жаулары, қайдасың?» деп тиісерге қара таппай тұрған жас мемлекеттің шала сауатты ұрдажық белсенділері кімді аясын, өздеріне де керегі сол еді: сөзге келместен, Бейсенғазы ақсақалды Алтай өлкесіне жер аударып жібереді. Сондағы Бейсенғазы ақсақалдың келген жері – орманнан ағаш дайындайтын «еңбек армиясы». Кәдімгі сонау 1920-жылдардан бастап, 1960-жылдардың ортасына дейін еліміздің түкпір-түкпірінде ұйымдастырылып келген мәжбүрлеп жұмыс істету орындары – «трудармиялар».
1954 жылы Сталин қайтыс болып, сәл де болса өзгерген жағдайға байланысты жасы алпысқа тақаған Бейсенғазы ақсақал Лебяжье елді мекеніне келеді. Қызылсай ауылында өзінің ескі кәсібін қайта бастайды – жылқы ұстап, бие байлап, қымызбен емдейтін сауықтыру орнын ашады. Осы жылы біз сөз еткелі отырған мерейтой иесі Секең – Сейітқазы Бейсенғазыұлы өмірге келеді. Жалпы Секең – Бейсенғазы ақсақалдың кіші әйелі Әзиля Исақызынан туған үш ұл, бір қыздың ең кенжесі…
1960-жылдардың басында отбасы Семейге қоныс аударады да, отбасының кенжесі Сейітқазы мектеп табалдырығын осы Семей жерінде аттайды…
Жас кезінде мүлдем басқа мамандыққа ден қойып жүрген Секеңнің жазушылыққа келіп қалуының да өзіндік себебі жоқ емес. 1973-75 жылдар аралығында өзі құралпылас жастармен бірге Кеңес Армиясы қатарында әскери борышын өтеген Секең алдымен авиациялық кіші мамандарды даярлайтын мектепке (ШМАС – школа младших авиационных специалистов) түсіп оқып, Привольжск әскери округінің штабы орналасқан Куйбышевтегі авиациялық полкте техник болып қызмет атқарады. Бір күні полк политругі шақырып алып:
– Мен демалысыма кетіп барамын, сенің икеміңді бұрыннан байқап жүрмін, менің біраз жұмыстарымды саған атқаруға тура келеді, округтік «На страже» газетінің номерлеріне бақылау жасауды саған тапсырамын! – дейді. Әскерде тапсырылған істен бас тарту немесе «қолымнан келмейтін еді» деп басқаша бір сылтау айту деген атымен жоқ. Солдаттың әбден мезі қылатын бірсыдырғы өміріне қарағанда бұл да жақсы болды. Осылайша Секең әскерде жүргенде-ақ алғаш рет газетпен, журналистік жұмыспен айналысып, өзінің де икемін байқағандай болады. Дәл осы жағдай кейін Секеңнің журналистік мамандыққа келуіне де негіз болған сияқты.
Секеңнің адамдармен қарым-қатынастағы табиғатын, жазу-сызуға икемін байқап қалған полк командирі де бір күні «Мына баланың білімі ерекше тәрізді, бұны партия қатарына қабылдайық» деген ойын айтып, Секең осы әскер қатарында жүріп-ақ партия қатарына мүшелікке кандидаттыққа қабылданып, тиісті мерзімінен соң партиялық билетке де ие болады. Кеңестік дәуірде жас жігіттің әскер қатарында жүріп немесе студент бола жүріп, партия қатарына өтуі – екінің бірінің пешенесіне бұйыра бермейтін сирек жағдай. Ал жас жауынгер немесе жас маман, я болмаса студент партия қатарына қабылданды екен, ертеңгі күні оның болашағынан үлкен үміт күттіретін жақсы жұмысқа, қызметке қабылдануында мүмкіндіктер мол дей беріңіз…
Кеңес заманы жүйесіндегі және бір жақсы дәстүр – ол қайсыбір ұйымдарда жұмыс істеуші қарапайым жас жұмысшыларға, қызметкерлерге кейде жер-жердегі жоғары оқу орындарынан аракідік түсіп тұратын, яғни оқуға түсу жеңілдігімен берілетін квоталық орындар болатын. Міне, дәл сондай екі орынның әскери бөлімге де келгенін білдірген басшылық бір күні Секеңді шақырып алып:
– Екі жерге ұсыныс бар: бірі – Мәскеуге, екіншісі – Алматыға, қай қаланы таңдайсың, 2-3 күннен қалдырмай ойланып, жауабын бер! – дейді.
Секең, әрине, отбасындағы ең үлкендері Тілеубек ағасына телефон соғады. Ағасы інісінің ел ішінде болғанын тәуір көреді, сөйтіп ағасының ақылымен таңдау Алматыға түседі. Осылайша, әскери қызметін бітіре сала, Секең Алматыға жол тартады.
Алматыда ол кезде журналистика факультетінде декан – қазақтың біртуар азаматы, қазақ әдебиетіндегі ғылыми сатираның негізін қалаушы, профессор Темірбек Қожакеев болатын. Сапырылысқан жас талапкерлердің ішінде ақшыл сары жас жігіт көзіне жылы ұшыраған болу керек, бір көргенде әлгі профессор ағасы салған жерден:
– Сен бала маған ұнап қалдың, сен староста боласың! – дейді ойлануға да мұрша берместен.
Секең болса аң-таң, керек десең, бұның оқуға қабылданғаны жөніндегі хабарлама (бұйрық) да әлі шыға қойған жоқ болатын…
Қысқасы, Секеңнің журфактағы студенттік өмірі осылай басталып жүре береді. Өзі болса сол әскердегі белсенділігін бұл жерде де танытып жатыр… Бірінші курстан соң коммунист Секең студенттік құрылыс отрядын басқарып, Нарынқол жағына барып, үй, қашар тәріздес құрылыстарды жүргізеді. Үшінші курста дәл өзі сияқты белсенді, курс комсоргі бүгінгі Баян жеңгемізбен шаңырақ көтереді. Оқуларын бітірген жас отбасының жолы Торғай облысына түсіп, бұлар Арқалыққа келеді. Арыны әлі ауыздығымен алысқан жас журналист Секең басқа еш жерге мойын бұрмастан, ең алдымен Е. Әуелбековке кіреді.
1960-жылдардың аяғынан 1980-жылдардың аяғына дейін Көкшетау, Торғай, Қызылорда облыстық комитеттерін ұзақ жылдар бойы басқарған Еркін Нұржанұлы Әуелбеков бұл кезде Торғай облысында болатын. Сөйтіп, өзі облыстық газетке, Баян жеңгеміз журналист ретінде облыстық радиоға жіберіледі.
Жас отбасы көп ұзамай, 1982 жылы Қарағандыға, ҚазТАГ-тың Қарағанды облысы бойынша меншікті тілшісі болып ауысады. Бұл кездері қаламы әбден төселген Секең 1980-жылдардың аяғынан бастап бүкілодақтық «Известия» газетінің Қазақстан бойынша тілшісі қызметіне келеді. Ол кезде КСРО Жоғарғы Кеңесінің органы болып табылатын «Известия» газетінің билігі орталықта – Мәскеуде. Аптасына бір рет шығып тұратын жексенбілік «Неделя», «Союз» атты қосымшалары бар «Известия» Одақтағы беделді басылымдардың бірі болатын. Міне, осы беделді басылымның тілшісі қызметін Сәкең газеттің ендігі тәуелсіз Қазақстандағы өкілі ретінде 1996 жылға дейін атқарады.
1991 жылы, ел Тәуелсіздігінің таңы атысымен, Секең отбасымен бірге Алматығы шақырылады. Тікелей байланысып, бұларды Алматыға шақырған – Н. Абықаев. Бұрынғы Одақтан еншілерін алып, бас-басына бөлініп шыққан елдердің оң-солын түгендеп жатқан әрі-сәрі кезең болатын.
Осы 1991 жылдың қараша айында президент Назарбаев қабылдап, баспасөз хатшысы қызметін ұсынады. Мәселе шешілген күннің ертесіне-ақ Секең Назарбаевпен бірге Мәскеуге ұшады. Осылайша, тәуелсіздіктің таңы атысымен, Секеңнің де ендігі тәуелсіз Қазақстандағы белгілі тұлғалармен араласы жиілеп, қоян-қолтық жұмыс істеуіне тура келеді. 2-3 жылдай Президент баспасөз хатшысы қызметін атқарған Секең 1993–1994 жылдары премьер-министрдің баспасөз хатшысы қызметтерін абыроймен атқарады.
Секеңнің 1990-жылдардан кейінгі қоғамдық қызметі көзі қарақты қауымға жақсы таныс болғандықтан, белгілі нәрсені қайта тізіп жаза берудің қажеттігі бола қоймас. Десе де, Секеңнің өміріндегі маңызды бір-екі мәселені айтпай кетпеуге болмайды: біріншісі – өзі ұзақ жылдардан бері басшылық жасап келе жатқан Журналистер одағына келуі де, екіншісі – дүйім жұртшылыққа белгілі, Секең мен оның отбасына түскен кешегі алмағайып сот процесі.
Сонымен, 2002 жыл. Дәл осы жылы, яғни бақилық боларынан бір жыл бұрын Камал Смайылов шақырып, кезінде өзі де басшылық еткен Қазақстан Журналистер одағына басшылық қызметін қолға алуды ұсынады. Ағамыз қызмет ұсынды екен, енді басшылықты өзім жүргіземін деген астам ойдан мүлдем аулақ Секең ендігі жерде өзінің ұсыныс-бастамасымен Үйлестіру кеңесін (Координационный совет) ашып, аз уақытқа болса да, Камал ағасы Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясындағы ұстаздық қызметіне қоса, сол кеңеске де басшылық жасайды. Міне, екінің бірінің бойынан табыла бермейтін ұстазға, ақылшы бола білген аға буынға деген адалдығымен, өз кәсіп-мамандығына деген кәсіби адалдығымен қалың жұртшылық көңілінен шыға білген Секең әлі де осы Журналистер одағы атанған қасиетті қара шаңырақ пен биліктегі бишікештерге мүлдем сүйкімсіз ашық диалог алаңы – өзі іргетасын қалаған Ұлттық баспасөз клубына басшылық жасап келеді.
Екінші мәселеге, яғни Секеңнің жеке басы мен отбасына ауыр сын болған сот процесіне келер болсақ, біз бұл жерде пәлен деп ештеңе де айтпаймыз. Себебі кезінде баспасөзі бар, телеарнасы бар – барша ақпарат көздерінен күн құрғатпай беріліп отырған бұл жағдайдан арысы Еуропарламент, «Журналистерді қорғау комитеті» Халықаралық ұйымынан бастап, берісі көкірек көзі ояу, құлағы түрік әрбір қазақстандық азамат құлағдар. Сондықтан ұзын-ырғасы бес жылдан аса уақытқа созылып, мың құбылған аталмыш сот жұмысы – қазақстандық билік пен сол билік құрған жүйе қолшоқпарларының адамшылықтан ада арзан табиғатын тағы бір рет танытып берген көрініс қана болды…
Ия, жас отбасы бала-шағасын жетектеп, жұмыс, қызмет бабымен облыстан облысқа ауысып, жартылай әскери ғұмыр кешіп жүргенде, өзі сенім артқан, өзі бірге қызмет істескен билікпен текетірес арпалысып, ел ағасы жасына келгенде осындай қарусыз майданға түсемін деп ойлап па екен? Жоқ, әрине… Қоғамның, күнделікті өміріміздің бояусыз бар шындығын – ащысы мен тұщысын елге жария етіп, жұмыр басты пенделердің алғысы мен қарғысын қатар естіп, бірдей арқалап өту – қаламын қару еткен жауынгерлердің ғана басында болатын жағдай. Солай бола тұрса да, өз көзқарас-ұстанымына адал Секең – Сейітқазы Бейсенғазыұлы қарусыз майданның кәнігі жауынгері ретінде тек өзінің, жеке басының атақ-абыройын ғана қорғап қойған жоқ, сонымен бірге қалам ұстаған қалың қауымның да ар-абыройына қорған бола білді. Көңілдері күпті болған қалың көпшілік үшін де ең бастысы осы болар. Өкініштісі – енді қалпына келмейтұғын денсаулық пен отбасы-әулеттің ұйқы мен күлкіден айырылған уақыт-жылдарының орнын ешкімнің де толтыра алмайтындығы…
«Ер жігіттің басына не келіп, не кетпейді?» деп жатады дана халқымыз мұндайда өзінің қилы тарихынан шығарып. Қазекең бұл сөздерді өзінің қилы тарихындағы қаймана қазағы үшін талай тар жол, тайғақ кешулерді басынан өткерген есіл ерлерінің тағдырын тілге тиек ете отырып айтса керек. Аталы сөзге, пәлсәпалық терең мағынасы бар тұжырымға айналған әлгі қанатты сөзді мына біздің заманымызда болып жатқан біреуді біреудің аяқтан шалуы, біреуге біреудің жала жауып арандатуы, әлімжеттігі, біреудің иелігіне біреудің қол сұғуынан бастап, кісі өлтіруге дейінгі небір қитұрқылықтар мен зұлымдықтар жайлаған бүгінгі біздің заманымызға байланысты қолданып, азыңқырап бара жатқан мына қоғамды ақтап аларлықтай әрекет жасауға әсте де болмайды…
Айналып келгенде, ойды ой қуып, қалың ойдың құрсауын сөккендей боласың. Сонда қандай ой келеді дейсіз ғой, келетін ой мынау: бүгінгі мына қырық ру болып отырған қазақ деген жұрттың жер басып жүргені – алдымен оның биік те құдіретті рухының ғана арқасы, қалды жүздердің жүгін көтеріп, елдің жанына батар соққыға арқасын төсеп жүрген Секең тәріздес қадау-қадау азаматтардың арқасы ма дерсің. Сондықтан бүгінгі Секеңнің мерейтойы – ол жеке танымал тұлғаның ғана тойы емес, ол Секеңді білетін, Секеңе тілектес, қалам ұстаған ерекше қалың қауымның да тойы. Қуаныштарыңыз көп болсын, қасиетті қауым, дейміз қалғанымыз шын ниетімізбен!
Қадірлі ағамызға құтты болсын айта отырып, мына жалған дүниенің нәрі мен зәрін, қуанышы мен қайғысын бірге көріп келе жатқан ағамыздың майдандас «жауынгер жолдасы» – Баян Найманханқызы жеңгемізге де шын пейілмен алғыс айтамыз! Ия-ия, алғыс айтамыз, айдың-күннің аманында алдыңды ораған алмағайып кезеңде ері мен азамат балаларына сүйеу бола білгендігі үшін, нағыз қазақ қыздарына тән сирек ақылдылық пен парасаттылықтың, тектілік пен қайсарлықтың үлгісі бола білгендігі үшін.
Абай Орынбаев,
ҚР білім беру ісінің құрметті қызметкері,
ҚР Журналистер одағының мүшесі