Жамила Стехликова: БҰДАН БЫЛАЙ ҚАЗАҚСТАН Ресейдің тылындағы ОДАҚТАС БОЛА АЛМАЙДЫ

• Жуы­қта чех сая­сат­кері, этни­ка­лық қазақ Жами­ла Сте­х­ли­ко­ва күр­делі халы­қа­ра­лық гео­са­я­си жағ­дай­дағы Қаза­қстан­ның оры­нын айқын­дау тұрғы­сын­да Еxclusive.kz пор­та­лы­на сұх­бат бер­ген екен. Қаза­қстан Ресей­дің ықпа­лы­нан құты­лып, әлем­дік аре­наға шыға­тын кез кел­ді деп тұжы­рым жасаған сая­сат­кер­дің сол сұх­ба­тын ықшам­дап және аудар­ма­дағы мүкістік­тер­ді редак­ци­я­лап жари­я­ла­уды жөн көрдік.

– Укра­и­на­дағы соғыс пен энер­ге­ти­ка­лық дағ­да­рыс Орта­лық Азия мен Қаза­қстан сияқты елдер­дің бар екенін Евро­па­ның есіне сал­ды деп айта ала­мыз ба? Қазір біздің аймақтың маңы­зы қан­дай, бұл тұрғы­да Евро­па­ны қалай қызы­қты­ра аламыз?

– Евро­па­да және тұта­стай алған­да Баты­ста біздің аймақ әлі күн­ге шей­ін Ресей­дің бір бөлі­гі ретін­де қабыл­да­на­ды, сон­ды­қтан бұры­нғы коло­ни­я­ларға деген көзқа­рас сәл өзге­ше­лек болған-ды. Жал­пы алған­да, аймақ Ресей­дің көлең­кесін­де өмір сүріп кел­ді. Алай­да мұн­дай миф Ресей Укра­и­наға басып кір­ген кез­де, яғни Путин өзінің ақыл­сыз жос­па­рын іске асы­ра бастаған сәт­те жой­ы­ла баста­ды. Сөй­тіп, Ресей­дің ғасыр­лар бойы отар­шыл­ды­қтан кей­ін тари­хи аре­наға шыға бастаған өте күшті көр­шісі бар екенін әлем сезіне баста­ды. Дәл осын­дай сиг­нал Тоқа­ев Санкт-Петер­бург фору­мын­да, Путин­мен кез­де­су бары­сын­да ЛХР мен ДХР тәу­ел­сізді­гін мой­ын­да­май­ты­нын тағы бір мәр­те мәлім­де­ген кез­де біліне бастаған бола­тын. Осы­лай­ша Евра­зи­яда осы уақы­тқа дей­ін ешкім танып біл­ме­ген өте мықты ойын­шы­ның пай­да болға­нын Батыс сезіне бастады.

Бәл­кім, қаза­қтарға Тоқа­ев­тың сөзі сон­ша­лы­қты ради­кал­ды қабыл­дан­бай­тын шығар, шын мәнін­де олар­дың өмірін­де – «бұл менің жақын көр­шім» тәрізді Ресей­ге қаты­сты ойла­ры өзгер­мей­тін де болар. Алай­да орас­ан зор эко­но­ми­ка­лық тәу­ел­ділік­ке қара­ма­стан, бұл екі тек­то­ни­ка­лық жары­қ­шақ, атап айтқан­да, Ресей мен Қаза­қстан – қазір­дің өзін­де бір-бірі­нен алшақтай баста­ды және ара­дағы алшақтық күн сай­ын артып келеді. Ал мұн­дай бос кеңістік­ті босқын­дар тол­ты­ра алмай­ты­ны бел­гілі жәйт. Босқын­дар­дың алдын­да ең басты таң­дау тұр – Қаза­қстан­да қалып, қаза­қстан­дық ата­ну, не бол­ма­са – елдеріне қай­тып ора­лу. Олар қай­да ора­ла­ды? Қазір бұры­нғы Ресей жоқ, ол қан­дай елге айна­ла­ды – мұны тарих­тың өзі шешетін болады.

Осын­дай маңы­зды бет­бұрыс Тоқа­ев «Қаза­қстан мұн­дай ква­зи­мем­ле­кет­тер­ді ешқа­шан мой­ын­да­май­ды, өйт­кені біз халы­қа­ра­лық заң­дар­ды, халы­қа­ра­лық ере­же­лер­ді құр­мет­тей­міз» деген кез­де туын­дай бастаған бола­тын. Сөй­тіп, Қаза­қстан бір­ден Евра­зи­ядағы құқық тәр­тібінің орта­лы­ғы­на айна­ла бастады.

Ал Путин Екін­ші дүни­е­жүзілік соғы­стан кей­ін пай­да болған халы­қа­ра­лық тәр­тіп­ке қар­сы әре­кет­тер­ге барып, бұза­қы адам ретін­де мұн­дай тәр­тіп­тер­ді жоюға кірісті. Мұн­дай жағ­дай­да Қаза­қстан­ның ішкі өмірі қан­дай, онда қан­дай про­це­стер жүріп жатыр, халық демо­кра­ти­яға пісіп-жетіл­ді ме – ол жағы маңы­зды емес. Қаза­қстан халы­қа­ра­лық құқық пен заң­дар­ды қол­дап, қорғай баста­ды. Мұн­дай әре­кет­тер адам­ды /Путинді/ жағы­нан тар­тып жібер­ген­дей қабыл­дан­ды. Тоқа­ев: «Біз ұры-қары емес­піз, ата­ман­ның ысқы­ры­ғы­на жүгі­ре шауып, сар­ба­з­да­ры­мы­зды жет­кі­зетін және аумағы­мы­зды ұсы­на­тын жай­ы­мыз жоқ» деген еді.

Мұн­дай мәлім­де­ме­лер Орта­лық Азия мем­ле­кет­терінің үнсізді­гі аясын­да жасалған үлкен қадам бол­ды. Мұн­дай жағ­дай­да олар бұдан бұрын Қырым­ды Ресей­дің бір бөлі­гі деп таны­са да, енді­гі жер­де Укра­и­на­ның жаңа аумақта­ры­ның аннек­си­я­ла­нуын мой­ын­да­уға бара алмай­ды. Бірақ мұн­дай үнсіздік рито­ри­ка­сы созы­ла бер­мей­тіні рас. Қаза­қстан мұн­дай үнсіздік нота­сы­нан бас тар­тып, өзін­дік мәде­ни­ет үлгісін ұсы­нып отыр. Қаза­қстан пре­зи­ден­ті таны­тқан пара­сат­ты­лық пен абы­рой халы­қты жел­пін­тіп тастады…

Самарқанд­тағы кез­де­су «ұжым­дық Баты­стың» (кол­лек­тив­ный Запад) «ұжым­дық Шығыс» бала­ма­сы бар екенін көр­сет­ті. Түр­кия, Қытай, Қаза­қстан және Орта­лық Азия мем­ле­кет­тері өрке­ни­ет­ті адам­зат болып қала беретінін және Путин­нің қарақ­шы­лар кемесіне кір­мей­тін­дерін көр­сет­ті. Қаза­қстан ала­пес дер­тіне шал­ды­ққан көп­век­тор­лы шан­дыр­лар­дың бірін ампу­та­ци­я­ла­уы керек, әйт­пей­ін­ше ган­гре­на­дан құтыл­ма­сы анық. Қаза­қстан Ресей­ге бір емес, бір­не­ше рет құтқа­ру арқа­нын ұсын­ды. Тоқа­ев жалғыз шетел пре­зи­ден­ті ретін­де қаты­сқан Санкт-Петер­бург­те­гі сам­мит­ті еске түсіріп көріңізші.

Ресей импе­ри­я­сы Қаза­қстан­ның «көме­гін­сіз» бір­не­ше рет күй­ре­гені бел­гілі. Әуелі Бірін­ші дүни­е­жүзілік соғы­стан кей­ін, атап айтқан­да, 1916 жылы әскер­ге жұмыл­ды­ру кезін­де қаза­қтар нара­зы­лық туын бірін­ші болып көтер­ген­де орын алды. 1991 жылы қаза­қтар­дың КСРО-дағы алға­шқы жап­пай толқуы да Алма­ты­да болды.

Қаза­қстан Ресей­дің ең жақын көр­шісі, сон­ды­қтан оны жұтып жібе­ру­ге дай­ын. Ең әуелі «Укра­и­на жоқ» деді, кей­ін – Қаза­қстан атал­ды. Енді­гі жер­де Ресей­дің тылын­да одақ­та­сы жоқ. Біз осы жағ­дай­лар­дың бар­лы­ғы сәт­ті аяқта­ла­ты­ны­на сенім­ді­міз. Қаза­қстан Ресей­дің уысын­да қала­тын бол­са, онда жағ­дай­дың мәз бол­май­ты­ны бел­гілі… Осы­лай­ша Қаза­қстан Ресей импе­ри­я­сы құлаған­нан кей­ін пай­да бола­тын кеңістік пен аймақтық ынты­мақ­та­сты­қтың жаңа үлгісінің орта­лы­ғы­на айна­ла­тын болады.

Менің ойым­ша, бұл Тоқа­ев­тың қолы­нан келетін іс – мен оны көп­тен бері бақы­лап жүр­мін. Тоқа­ев тәжіри­белі дипло­мат және әске­ри қақты­ғы­стар­дың алдын алу үшін қажет­ті жағ­дай­лар­ды жасай алды. Бұл тек қаза­қтар үшін ғана емес, Ресей үшін ғана емес, бүкіл әлем үшін де өте маңы­зды сана­ла­ды. Себебі адам­дар /Европадағы энер­ге­ти­ка­лық тап­шы­лы­ққа байланысты/ суы­қтан емес, осын­дай ұры-қары­ның кез кел­ген заң­ды бұзуы мүм­кін­ді­гі­нен және осы мақ­сат­та оған ешкім­нің кедер­гі бола алмай­ты­ны­нан қорқа­ды. Сон­ды­қтан Қаза­қстан­ның Бела­русь сияқты /Ресейге жақтасып/ әре­кет етпе­гені өте маңызды.

Деген­мен, авто­ри­тар­лық мем­ле­кет­тің тұрақты репу­та­ци­я­сы­на бай­ла­ны­сты бұған көп­шілік үрке қарай­ты­ны бел­гілі. Лука­шен­ко өзін қалай ұстай­ты­нын және Тоқа­ев­тың өзін қалай ұстай­ты­нын қараңыз­шы. Қаза­қстан­да мәде­ни­ет­тің сақталға­нын және әлем­дік дең­гей­де қарақ­шы­лы­қ­пен күре­судің қажет­тілі­гін бір­ден бай­қа­уға бола­ды. Қаза­қстан­ның әлем­дік кеңістік­ке ұмты­лып оты­рға­ны анық, енді­гі жер­де евро­ат­лан­ти­ка­лық ынты­мақ­та­сты­қтың уақы­ты келіп жетті.

– Ал қазір өңір­де қарқын алып келе жатқан түр­кілік инте­гра­ци­я­лық век­тор­ды қалай бағалайсыз?

– Мен қаза­қ­шаға қараған­да, түрік тілін жетік мең­гер­ген­мін. Осы жыл­дар ішін­де мен Түр­ки­я­ның Евро­па­лық одаққа кіруін қызу қол­да­дым. Бір сөз­бен айтқан­да, жалын­ды жақта­у­шы­сы­на айнал­дым және бұл мақ­сат­та бір­та­лай жұмыс жасаға­ным рас. Түр­кия Қаза­қстан үшін өте маңы­зды және Ресей­ден бөлек тағы бір бауыр­лас мем­ле­кет болуға дай­ын екенін үне­мі айтып келеді. Мен көп­тен бері өз кезе­гін күтіп оты­рған елдер сияқты Түр­ки­я­ның да ерте ме, кеш пе – Евро­одаққа кіретініне сене­мін. Әрине, әзір­ге Евро­па­ның Шығыс Евро­па мем­ле­кет­теріне арты­қ­шы­лық беріп оты­рға­ны бел­гілі, бұл әділет­тілік­ке жат­пай­ды. Бірақ Түр­ки­я­ның евро­па­лық век­то­ры оның өрке­ни­ет­ті лагерь­де тұрға­нын, ере­же­лер­ді құр­мет­тей­тін, аумақ үшін соғыс ашпай­тын ел екенін көр­сетіп отыр.

Енді, міне, Қаза­қстан Баты­стың санк­ци­я­сы­нан қай­мы­қ­са да, өрке­ни­ет­сіз лагерь­ден кетіп тын­ды. Үй ішін­де пышақ алып жүгіретін мас­кү­нем, төбе­ле­скіш күй­е­уі­мен ұрыс-керіс­сіз, ақыл­ды әйелі сияқты Ресей­мен жай ғана абай­лап қошта­са бастай­ды. Көп­шілік ойлаған­дай, Қытай­ға емес, Евро­па­лық одақ құрып жатқан кеңістік­ке ұмты­ла­тын болады.

Ресей импе­ри­я­сы ыды­рай бастаған кез­де мұн­дай құры­лым­ды апат­тан сақтап қалу керек бола­ды. Бұл Қаза­қстан­ның еншісін­де­гі дүние. Мұн­дай құл­ды­ра­у­лар ауыр зардап­сыз, бірқа­лып­ты жүруі керек, жер­гілік­ті соғы­стар бол­мауы тиіс. Қаза­қстан бола­шаққа тұрақты, сал­мақты әрі праг­ма­ти­ка­лық көзқа­рас­пен қара­уы қажет.

– Бірақ бір қызы­ғы, Ресей­дің ыды­ра­уы­на Евро­па­ның сон­ша­лы­қты құл­шы­ныс таны­тып оты­рға­ны шама­лы көрі­неді, себебі Евро­па төрін­де үлкен тұрақ­сыздық бел­де­уі пай­да бола­ды. Евро­па Ресей­дің күй­ре­уіне мүд­делі ме?

– Евро­па­дан не нәр­се­ге мүд­делі екенін ешкім де сұра­май­ды. Тарих­тың өзін­дік логи­ка­сы бола­ды. Евро­па­да Пут­ин­ді қол­даған пар­ти­я­лар­дың саны өте көп. Біз Чехи­я­ның екі пре­зи­ден­ті – Вац­лав Клаус пен Милош Земан оры­стар­дың ақша­сы­на сай­ланға­нын жақ­сы біле­міз. Ресей Евро­па­ны сыбай­лас жемқор­лық дер­тіне ұшы­рат­ты, оның Фран­ция мен Гер­ма­ния сияқты дәстүр­лі екі мықты одақ­та­сы бар. Гер­ма­ния Бисмарк зама­ны­нан бері Ресей­ге бағыт алға­ны бел­гілі, Ази­я­ны көзіне де ілмей­ді. Фран­ци­я­ның өзін­дік сен­ти­мен­таль­ды тари­хи қарым-қаты­на­ста­ры бар. Бұл екі мем­ле­кет Ресей­ді жасы­рын түр­де үне­мі қол­дай­тын бола­ды. Бірақ өзге­лері, әсіре­се Шығыс Евро­па Ресей­ді қол­да­май­ды. Бір ерекшелі­гі – /Венгрия басшысы/ Вик­тор Орбан мен біздің Земан, айт­пақ­шы, қазір­дің өзін­де еке­уі де өз ойла­ры­нан бас тар­тып, Ресей­ге қар­сы тұру керек деп жар салып жүр­ген жайы бар. Импе­рия ыды­рай­тын сәт­те­гі Евро­па­ның көзқа­ра­сы тарих­ты ешқа­шан өзгерт­пей­ді. Жаңа Евро­па Укра­и­наға көмек­тес­кен мем­ле­кет­тер­ге арқа сүй­ей­тін болады.

Евро­па шын­ды­қты қабыл­да­уы қажет, өзі­міз қалаған, айтқы­мыз келетін дүни­е­лер­ді айту­дың қажеті шама­лы. Енді­гі жер­де Ресей деген ел жоқ, ол қазір­дің өзін­де – модель, Путин­нің ауру миын­дағы елес.

Сон­ды­қтан Ресей­дің күй­ре­уі тура­лы қорқы­ны­штың бар екені шын­дық, тек қорқы­ныш қана емес, алаң­да­у­шы­лық пен үрей­дің де орын алып оты­рға­ны бел­гілі. Бірақ евро­па­лы­қтар­дың көп­шілі­гі бұған сене бер­мей­ді. Ең жақ­сы деген жағ­дай­да Ресей­ді Сол­түстік Коре­я­ның тағ­ды­ры күтіп отыр. Бірақ мұн­дай нұсқа­ның да шексіз жалға­са беруі мүм­кін емес. Укра­и­на­ның жеңісі мен Баты­стың санк­ци­я­ла­ры бұған жол бер­месі анық. Әрине, Ресей­де атом қаруы бар екені бел­гілі, олар мұн­дай қару­ды бопса­лау құра­лы ретін­де қол­да­нуы мүм­кін. Бірақ шексіз қол­да­на алмай­ты­ны анық. Бүгін­де бар­лық өрке­ни­ет­ті әлем миф­пен соғы­сып жатқа­нын түсін­ді және мұн­дай миф жой­ы­лып тынды.

Қаза­қстан бар­лық ықти­мал, мүм­кін деген нұсқа­лар­ды шынайы көзқа­рас­пен қабыл­дап, жағым­сыз жағ­дай­ларға дай­ын­да­луы тиіс. Тоқа­ев мұн­дай әре­кет­тер­ді жасап жатыр. Түр­ки­я­мен, Қытай­мен әске­ри ынты­мақ­та­стық бар, ол Орта­лық Азия мем­ле­кет­терінің бас­шы­ла­ры­мен кез­де­сті. Орта­лық Азия елдері бұған сақтық таны­тып отыр, бірақ дай­ын­дық жүріп жатыр.

Қазір жаңа әлем құры­лу­да және Қаза­қстан­ның дұрыс көзқа­рас­ты ұста­на­тын мем­ле­кет­тер тобын­да болуы өте маңы­зды. Ал импе­ри­я­ның /Ресейдің/ соңы қалай бола­ты­нын, өкініш­ке орай, біз айта алмай­мыз. Деген­мен де мұн­дай үрдістер­дің көз алды­мы­зда басталға­нын біз жақ­сы білеміз.

– Бұл ұзақ уақы­тқа созы­луы мүм­кін, біз бүгін­гі жағ­дай­да және қазір өмір сүруі­міз керек қой. Сіз айтып оты­рған /Ресеймен/ ажы­расу жағ­дай­ын­да Евро­одақ Қаза­қстан мен Орта­лық Ази­яға көмек көр­се­ту­ге дай­ын ба?

– Бұл – ажы­рас­у­дың қалай жүзе­ге асуы­на бай­ла­ны­сты бола­тын құбы­лыс. Егер ажы­расу дипло­ма­ти­я­лық жол­мен жүретін бол­са, онда мұн­дай көмек­тің қажеті шама­лы. Бұл «еса­лаң, мас күй­е­уі әйелін бала­ла­ры­мен қуып жібер­ді, ал оның барар жері жоқ» деген жағ­дай емес. Қаза­қстан қазір көмек қолын ұсы­нып жатқан елдер­дің қата­ры­нан табы­лып отыр. Мен Евро­одақ та көмек­те­суі қажет деп санай­мын, бұл оның мін­деті. Евро­одақ енді Қаза­қстанға босқын­дар мәсе­лесін­де көмек­те­суі керек. Түр­кия Сири­ядан кел­ген босқын­дар­ды бекер­ден-бекер­ге қабыл­даған жоқ. Ал Қаза­қстан қазір ресей­лік босқын­дар­ды өрке­ни­ет­ті түр­де қабыл­дап жатыр. Әрине, мұн­дай /Ресейден қашқан/ жас жігіт­тер­дің бар­лы­ғын шека­ра маңы­на қамап, Евро­па елдері сияқты лагерь­лер тұрғы­зуға да болар еді ғой? Бірақ мұн­дай әре­кет­тер олар­ды күзе­тетін­дер, тамақтан­ды­ра­тын­дар үшін үлкен жүк­те­ме бола­ты­ны сөз­сіз. Ресей­лік­тер ол жер­де жұмыс істей алмас еді. Тоқа­ев евро­па­лы­қтар тұрғы­сы­нан алған­да өте тәу­е­кел­ді шешім қабыл­да­ды. Бірақ мұн­дай шешім адам­дар­дың жұмыс табуы және өз-өздерін асы­рай алуы үшін өрке­ни­ет­ті сана­ла­ты­ны белгілі.

Қаза­қстан есік­ті ашып, көмек қажет деген сезім пай­да бол­май­тын­дай әре­кет ету­де. Бірақ Тоқа­ев­тың коман­да­сын­дағы адам­дар осы­ның бәрін Евро­одақ­пен талқы­ла­уы керек. Мен мұн­дай адам­дар­дың бар екеніне сенімдімін.

Евро­одақ мәсе­лесі – соқыр, зағип буын­ның мәсе­лесі тәрізді, ол Орта­лық Ази­я­ны көзіне де ілмей­ді. Қаза­қстан­ды да наза­рға алмай­ды, оның тұрақтан­ды­ру­шы­лық маңы­зды­лы­ғын жіті түсін­бей­ді. Гру­зия шека­ра­сын­дағы шие­леніс пен тәр­тіп­сіздік­ке бір сәт назар ауда­ры­ңыз­шы. Ал Қаза­қстан­да мұн­дай әре­кет­тер­дің бар­лы­ғы өрке­ни­ет­ті түр­де өтті. Қазір Ресей­де Қаза­қстан тура­лы қан­дай пікір­лер айты­лу­да? «Қан­дай да бір жағ­дай орын алса, Қаза­қстанға барамын».

Осы­дан кей­ін адам­дар бір­ден тыны­шта­лып, сабыр­лық таны­та бастай­ды. Яғни, Қаза­қстан үлкен тұрақтан­ды­ру­шы фак­торға айнал­ды деген сөз. Ал Евро­па түбе­гей­лі өзгеріп, қай­та құры­ла­тын бол­са, Қаза­қстан­ның одан лай­ы­қты орнын алуға мүм­кін­ді­гі, әрине, зор. Біздің құн­ды­лы­қта­ры­мыз евро­па­лық сипатқа ие…

– Сая­си рефор­ма­лар­дың орны­на сауда пре­фе­рен­ци­я­ла­ры тәрізді ЕО мен Қаза­қстан ара­сын­дағы қарым-қаты­на­стың бір­ша­ма жеңіл­детіл­ген фор­му­ла­сы бар екені бел­гілі. Сіз осын­дай модель­мен келі­сесіз бе? Егер біз шын мәнін­де евро­па­лық құн­ды­лы­қтар тура­лы айта­тын бол­сақ, онда бұл бұры­нғы­сын­ша сая­си модер­ни­за­ция тұрғы­сы­нан қара­ла­ты­нын жақ­сы біле­міз. Ал біздің сая­си жүй­е­міз­ге ескілік сипаттар тән. Бұл біздің аймақтағы әрбір елге қаты­сты айты­ла­тын мәселе.

– Қаза­қстан Евро­па­лық одаққа жақын­да­уға, әсіре­се ел аумағы­ның бір бөлі­гі Евро­паға қаты­сы болған­ды­қтан, жақын­да­уға мүд­делі екенін айт­сын. Евро­па­лық одақ – сіз­дер­ге модер­ни­за­ция қажет деп жау­ап беретін бола­ды. Мұн­дай қадам­ды, айт­пақ­шы, декла­ра­тив­ті түр­де бол­са да Назар­ба­ев жасаған-ды.

Әрине, «кіші­гірім» мін тап­па­саң, Қаза­қстан­ның Кон­сти­ту­ци­я­сы әлем­де­гі ең үздік­тер­дің бірі сана­ла­ды. Ата заң кере­мет. Тек оны орын­дау қажет. Евро­па өзінің Кон­сти­ту­ци­я­сы­на сәй­кес Қаза­қстан­да сая­си рефор­ма­лар­дың жүр­гізілуін қалайды.

Қаза­қстан­ның Евро­паға жақын­дау про­цесіне Ресей кедер­гі кел­тір­ді. Жоға­ры­да мысал ретін­де кел­тір­ген – есі ауы­сқан, мас­кү­нем, ақы­мақ, сон­дай-ақ өте қызған­шақ күй­е­уі сияқты кесірін тигізді. Міне, қараңыз­шы, Гру­зия Евро­па­лық одаққа кіру­ге ниет біл­діріп отыр, ал Гер­ма­ния қар­сы бол­ды. Бір нәр­се өзгер­ді ме? Бірақ Ресей /Грузияға қарсы/ мұн­дай қада­мға бір­ден соғыс арқы­лы келіп отыр. 2008 жылы Абха­зи­яда, Осе­ти­яда не болға­нын бәрі­міз жақ­сы біле­міз. Укра­и­на­мен соғыс та дәл осын­дай себеп­тер­ге /Евроодаққа кіруге/ бай­ла­ны­сты бастал­ды. Мен 2014 жылы Қырым­ды қосып алу мәсе­лесін айтып отыр­мын. Путин қызған­шақ па? Оның Кас­пий құбы­рын қалай жауып тастаға­ны есіңіз­де ме? Әрине, бір-екі күн­ге ғана жапқа­ны бел­гілі, десек те қауіп-қатер­ді көр­сетіп үлгерді.

– Кон­сти­ту­ция тура­лы тезис­ке қай­та орал­сақ – жыл өткен сай­ын ол адам таны­ма­стай өзгер­ді. Рефе­рен­дум­нан кей­ін үш ай өткен соң, Кон­сти­ту­ци­я­ны қай­та­дан өзгер­туі – Тоқа­евқа тағы­лған негіз­гі айып­тар­дың бірі ретін­де қара­лып отыр. Сіздің ойы­ңыз­ша, нелік­тен ол кенет­тен кезек­тен тыс сай­лау өткі­зу тура­лы шешім қабылдады?

– Ол билік­ті нығай­тқы­сы келеді, сөй­тіп авто­ри­тар­лық жол­мен басқа­ру­ды жөн санай­ды, билік­ті басқа­лай жол­мен ұстап тұру мүм­кін емес. Елдің әрбір бас­шы­сы билік­ке құштар келеді. Бұл бірін­ші себеп.

Екін­шісі – Тоқа­ев Назар­ба­ев­тың оли­гарх­та­ры мен клан­да­ры билік­ке қай­та­дан келеді деп қат­ты қорқа­ды. Жер­гілік­ті эли­та әлі де қауқар­лы, олар­дың бай­ла­ны­ста­ры, ақша­ла­ры, ықпал ету күш­тері жетіп арты­ла­ды. Мұн­дай құры­лым­дар билік­ті қай­та­рып алуға тыры­суы әбден мүм­кін және атал­мыш әре­кет­тер елді аза­мат­тық соғы­стың шегіне жет­кі­зуі бек мүмкін.

Бұл жағ­дай­да Тоқа­ев өзіне қалып­ты жағ­дай­дағы­дан гөрі, көбірек билік алып тын­ды. Біз осын­дай әре­кет­тер­ді ғана бай­қап, Қаза­қстан стан­дарт­ты демо­кра­ти­я­лық мем­ле­кет емес, Кон­сти­ту­ци­яда «ақа­у­лар» бар деп айта ала­мыз. Тоқа­ев өзінің сәтін өте ептілік­пен пай­да­ла­на­ды, өйт­кені ол Путин­ге қар­сы және бұл /қарсылық/ оның билі­гін күшей­тіп оты­рға­ны белгілі.

Әрине, оның билі­гі авто­ри­тар­лық болуы мүм­кін, өйт­кені Орта­лық Ази­яда осы­лай жасай­ды. Бәл­кім, ол басқа­ша басқа­ра алмай­тын болар. Ал рефор­ма­лар іші­на­ра бола­тын құбы­лыс, өйт­кені мықты рефор­ма­лар жүр­гізілетін бол­са, мұның бәрі ыды­рап, 90-жыл­да­ры Ресей­де орын алған оқиға­ның қай­та­ла­нуы мүм­кін деген қауіп бар.

– Бұған сай­ла­удың қан­дай қаты­сы бар? Қаңтар оқиға­сы Тоқа­ев пре­зи­дент болған кез­де орын алды ғой, ал мұн­дай әре­кет­тер­дің мем­ле­кет­тік төң­керіс қау­пін жой­маға­ны белгілі…

– Бұры­нғы пре­зи­дент­тің осын­дай ұзақ билі­гі­нен кей­ін, мем­ле­кет­ті демо­кра­ти­я­лық жол­мен басқа­ру­ды бір­ден бастау мүм­кін емес. Өйт­кені жұмыс істеп тұрған жұмыс­шы инсти­тут­тар жоқтың қасы. Жалғыз ғана мүм­кін­дік – елді берік те мығым қол­мен басқа­ра білу. Авто­ри­та­ризм­ге деген бел­гілі тен­ден­ци­я­лар болады.

Біз заң­дарға бағы­на­тын демо­кра­ти­я­лық бел­де­у­ге жата­мыз деп жар сала­мыз, алай­да мәсе­ле халы­қа­ра­лық заң­дар тура­лы болып оты­рға­ны бел­гілі. Ал ішкі істер­ге келетін бол­сақ, мұн­да сенім­ділік жоқ. Өкініш­ке орай, күшті де мықты сана­ла­тын билік­тен кей­ін, билік­ті «ақ қолғап­пен» ұстау мүм­кін емес. Бұл өте өкіні­шті, алай­да маят­ник­тің тер­беліп тұра­ты­ны бел­гілі жәйт.

– Дей­тұрған­мен, Тоқа­ев­тың Евро­па арқы­лы ескі клан­дар­мен күре­су­ге мүм­кін­ді­гі бар емес пе? Мен адам құқы­қта­рын бұзға­ны үшін салы­на­тын ЕО-ның санк­ци­я­ла­ры, евро­па­лық «Маг­ниц­кий актісі» жай­лы айтып отыр­мын. Мұн­дай про­цесс қазір қалай­ша көрініс тауып отыр және оны Қаза­қстан мен Орта­лық Ази­я­ның ескі эли­та­ла­ры­на қан­ша­лы­қты қол­да­нуға болады?

– Әрине, лоб­биз­мнің жүріп жатқа­ны бел­гілі және мұн­дай үрдістер ресей­лік оли­гарх­тар­дан бір­те-бір­те өзге­лер­ге ауы­са бастай­тын бола­ды. Алай­да Евро­одақтың Орта­лық Азия кеңісті­гі мен Қаза­қстан­ды толық танып біл­ме­уі мұн­дай жағ­дай­ды бәсең­де­тетін жалғыз нәр­се сана­ла­ды. Бірақ европа­лы­қтар­ды оқы­та­тын, яғни ағар­ту­шы­лық әре­кет­тері­мен айна­лы­са­тын бел­гілі бір орган­дар неме­се адам­дар бола­тын бол­са, бұл про­цесс алға жыл­жуы әбден мүм­кін. ЕО өте бюро­кра­ти­я­шыл құры­лым және өзгерістер­дің бар­лы­ғы өте баяу жүреді. Ал мұн­дай тақы­рып­ты күн тәр­біне шыға­рып, көте­ру үшін, екі жақтан да лоб­би­стер­дің қажет екені белгілі.

• Еxclusive.kz