- Жуықта чех саясаткері, этникалық қазақ Жамила Стехликова күрделі халықаралық геосаяси жағдайдағы Қазақстанның орынын айқындау тұрғысында Еxclusive.kz порталына сұхбат берген екен. Қазақстан Ресейдің ықпалынан құтылып, әлемдік аренаға шығатын кез келді деп тұжырым жасаған саясаткердің сол сұхбатын ықшамдап және аудармадағы мүкістіктерді редакциялап жариялауды жөн көрдік.
– Украинадағы соғыс пен энергетикалық дағдарыс Орталық Азия мен Қазақстан сияқты елдердің бар екенін Европаның есіне салды деп айта аламыз ба? Қазір біздің аймақтың маңызы қандай, бұл тұрғыда Европаны қалай қызықтыра аламыз?
– Европада және тұтастай алғанда Батыста біздің аймақ әлі күнге шейін Ресейдің бір бөлігі ретінде қабылданады, сондықтан бұрынғы колонияларға деген көзқарас сәл өзгешелек болған-ды. Жалпы алғанда, аймақ Ресейдің көлеңкесінде өмір сүріп келді. Алайда мұндай миф Ресей Украинаға басып кірген кезде, яғни Путин өзінің ақылсыз жоспарын іске асыра бастаған сәтте жойыла бастады. Сөйтіп, Ресейдің ғасырлар бойы отаршылдықтан кейін тарихи аренаға шыға бастаған өте күшті көршісі бар екенін әлем сезіне бастады. Дәл осындай сигнал Тоқаев Санкт-Петербург форумында, Путинмен кездесу барысында ЛХР мен ДХР тәуелсіздігін мойындамайтынын тағы бір мәрте мәлімдеген кезде біліне бастаған болатын. Осылайша Евразияда осы уақытқа дейін ешкім танып білмеген өте мықты ойыншының пайда болғанын Батыс сезіне бастады.
Бәлкім, қазақтарға Тоқаевтың сөзі соншалықты радикалды қабылданбайтын шығар, шын мәнінде олардың өмірінде – «бұл менің жақын көршім» тәрізді Ресейге қатысты ойлары өзгермейтін де болар. Алайда орасан зор экономикалық тәуелділікке қарамастан, бұл екі тектоникалық жарықшақ, атап айтқанда, Ресей мен Қазақстан – қазірдің өзінде бір-бірінен алшақтай бастады және арадағы алшақтық күн сайын артып келеді. Ал мұндай бос кеңістікті босқындар толтыра алмайтыны белгілі жәйт. Босқындардың алдында ең басты таңдау тұр – Қазақстанда қалып, қазақстандық атану, не болмаса – елдеріне қайтып оралу. Олар қайда оралады? Қазір бұрынғы Ресей жоқ, ол қандай елге айналады – мұны тарихтың өзі шешетін болады.
Осындай маңызды бетбұрыс Тоқаев «Қазақстан мұндай квазимемлекеттерді ешқашан мойындамайды, өйткені біз халықаралық заңдарды, халықаралық ережелерді құрметтейміз» деген кезде туындай бастаған болатын. Сөйтіп, Қазақстан бірден Евразиядағы құқық тәртібінің орталығына айнала бастады.
Ал Путин Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болған халықаралық тәртіпке қарсы әрекеттерге барып, бұзақы адам ретінде мұндай тәртіптерді жоюға кірісті. Мұндай жағдайда Қазақстанның ішкі өмірі қандай, онда қандай процестер жүріп жатыр, халық демократияға пісіп-жетілді ме – ол жағы маңызды емес. Қазақстан халықаралық құқық пен заңдарды қолдап, қорғай бастады. Мұндай әрекеттер адамды /Путинді/ жағынан тартып жібергендей қабылданды. Тоқаев: «Біз ұры-қары емеспіз, атаманның ысқырығына жүгіре шауып, сарбаздарымызды жеткізетін және аумағымызды ұсынатын жайымыз жоқ» деген еді.
Мұндай мәлімдемелер Орталық Азия мемлекеттерінің үнсіздігі аясында жасалған үлкен қадам болды. Мұндай жағдайда олар бұдан бұрын Қырымды Ресейдің бір бөлігі деп таныса да, ендігі жерде Украинаның жаңа аумақтарының аннексиялануын мойындауға бара алмайды. Бірақ мұндай үнсіздік риторикасы созыла бермейтіні рас. Қазақстан мұндай үнсіздік нотасынан бас тартып, өзіндік мәдениет үлгісін ұсынып отыр. Қазақстан президенті танытқан парасаттылық пен абырой халықты желпінтіп тастады…
Самарқандтағы кездесу «ұжымдық Батыстың» (коллективный Запад) «ұжымдық Шығыс» баламасы бар екенін көрсетті. Түркия, Қытай, Қазақстан және Орталық Азия мемлекеттері өркениетті адамзат болып қала беретінін және Путиннің қарақшылар кемесіне кірмейтіндерін көрсетті. Қазақстан алапес дертіне шалдыққан көпвекторлы шандырлардың бірін ампутациялауы керек, әйтпейінше гангренадан құтылмасы анық. Қазақстан Ресейге бір емес, бірнеше рет құтқару арқанын ұсынды. Тоқаев жалғыз шетел президенті ретінде қатысқан Санкт-Петербургтегі саммитті еске түсіріп көріңізші.
Ресей империясы Қазақстанның «көмегінсіз» бірнеше рет күйрегені белгілі. Әуелі Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін, атап айтқанда, 1916 жылы әскерге жұмылдыру кезінде қазақтар наразылық туын бірінші болып көтергенде орын алды. 1991 жылы қазақтардың КСРО-дағы алғашқы жаппай толқуы да Алматыда болды.
Қазақстан Ресейдің ең жақын көршісі, сондықтан оны жұтып жіберуге дайын. Ең әуелі «Украина жоқ» деді, кейін – Қазақстан аталды. Ендігі жерде Ресейдің тылында одақтасы жоқ. Біз осы жағдайлардың барлығы сәтті аяқталатынына сенімдіміз. Қазақстан Ресейдің уысында қалатын болса, онда жағдайдың мәз болмайтыны белгілі… Осылайша Қазақстан Ресей империясы құлағаннан кейін пайда болатын кеңістік пен аймақтық ынтымақтастықтың жаңа үлгісінің орталығына айналатын болады.
Менің ойымша, бұл Тоқаевтың қолынан келетін іс – мен оны көптен бері бақылап жүрмін. Тоқаев тәжірибелі дипломат және әскери қақтығыстардың алдын алу үшін қажетті жағдайларды жасай алды. Бұл тек қазақтар үшін ғана емес, Ресей үшін ғана емес, бүкіл әлем үшін де өте маңызды саналады. Себебі адамдар /Европадағы энергетикалық тапшылыққа байланысты/ суықтан емес, осындай ұры-қарының кез келген заңды бұзуы мүмкіндігінен және осы мақсатта оған ешкімнің кедергі бола алмайтынынан қорқады. Сондықтан Қазақстанның Беларусь сияқты /Ресейге жақтасып/ әрекет етпегені өте маңызды.
Дегенмен, авторитарлық мемлекеттің тұрақты репутациясына байланысты бұған көпшілік үрке қарайтыны белгілі. Лукашенко өзін қалай ұстайтынын және Тоқаевтың өзін қалай ұстайтынын қараңызшы. Қазақстанда мәдениеттің сақталғанын және әлемдік деңгейде қарақшылықпен күресудің қажеттілігін бірден байқауға болады. Қазақстанның әлемдік кеңістікке ұмтылып отырғаны анық, ендігі жерде евроатлантикалық ынтымақтастықтың уақыты келіп жетті.
– Ал қазір өңірде қарқын алып келе жатқан түркілік интеграциялық векторды қалай бағалайсыз?
– Мен қазақшаға қарағанда, түрік тілін жетік меңгергенмін. Осы жылдар ішінде мен Түркияның Европалық одаққа кіруін қызу қолдадым. Бір сөзбен айтқанда, жалынды жақтаушысына айналдым және бұл мақсатта бірталай жұмыс жасағаным рас. Түркия Қазақстан үшін өте маңызды және Ресейден бөлек тағы бір бауырлас мемлекет болуға дайын екенін үнемі айтып келеді. Мен көптен бері өз кезегін күтіп отырған елдер сияқты Түркияның да ерте ме, кеш пе – Евроодаққа кіретініне сенемін. Әрине, әзірге Европаның Шығыс Европа мемлекеттеріне артықшылық беріп отырғаны белгілі, бұл әділеттілікке жатпайды. Бірақ Түркияның европалық векторы оның өркениетті лагерьде тұрғанын, ережелерді құрметтейтін, аумақ үшін соғыс ашпайтын ел екенін көрсетіп отыр.
Енді, міне, Қазақстан Батыстың санкциясынан қаймықса да, өркениетсіз лагерьден кетіп тынды. Үй ішінде пышақ алып жүгіретін маскүнем, төбелескіш күйеуімен ұрыс-керіссіз, ақылды әйелі сияқты Ресеймен жай ғана абайлап қоштаса бастайды. Көпшілік ойлағандай, Қытайға емес, Европалық одақ құрып жатқан кеңістікке ұмтылатын болады.
Ресей империясы ыдырай бастаған кезде мұндай құрылымды апаттан сақтап қалу керек болады. Бұл Қазақстанның еншісіндегі дүние. Мұндай құлдыраулар ауыр зардапсыз, бірқалыпты жүруі керек, жергілікті соғыстар болмауы тиіс. Қазақстан болашаққа тұрақты, салмақты әрі прагматикалық көзқараспен қарауы қажет.
– Бірақ бір қызығы, Ресейдің ыдырауына Европаның соншалықты құлшыныс танытып отырғаны шамалы көрінеді, себебі Европа төрінде үлкен тұрақсыздық белдеуі пайда болады. Европа Ресейдің күйреуіне мүдделі ме?
– Европадан не нәрсеге мүдделі екенін ешкім де сұрамайды. Тарихтың өзіндік логикасы болады. Европада Путинді қолдаған партиялардың саны өте көп. Біз Чехияның екі президенті – Вацлав Клаус пен Милош Земан орыстардың ақшасына сайланғанын жақсы білеміз. Ресей Европаны сыбайлас жемқорлық дертіне ұшыратты, оның Франция мен Германия сияқты дәстүрлі екі мықты одақтасы бар. Германия Бисмарк заманынан бері Ресейге бағыт алғаны белгілі, Азияны көзіне де ілмейді. Францияның өзіндік сентиментальды тарихи қарым-қатынастары бар. Бұл екі мемлекет Ресейді жасырын түрде үнемі қолдайтын болады. Бірақ өзгелері, әсіресе Шығыс Европа Ресейді қолдамайды. Бір ерекшелігі – /Венгрия басшысы/ Виктор Орбан мен біздің Земан, айтпақшы, қазірдің өзінде екеуі де өз ойларынан бас тартып, Ресейге қарсы тұру керек деп жар салып жүрген жайы бар. Империя ыдырайтын сәттегі Европаның көзқарасы тарихты ешқашан өзгертпейді. Жаңа Европа Украинаға көмектескен мемлекеттерге арқа сүйейтін болады.
Европа шындықты қабылдауы қажет, өзіміз қалаған, айтқымыз келетін дүниелерді айтудың қажеті шамалы. Ендігі жерде Ресей деген ел жоқ, ол қазірдің өзінде – модель, Путиннің ауру миындағы елес.
Сондықтан Ресейдің күйреуі туралы қорқыныштың бар екені шындық, тек қорқыныш қана емес, алаңдаушылық пен үрейдің де орын алып отырғаны белгілі. Бірақ европалықтардың көпшілігі бұған сене бермейді. Ең жақсы деген жағдайда Ресейді Солтүстік Кореяның тағдыры күтіп отыр. Бірақ мұндай нұсқаның да шексіз жалғаса беруі мүмкін емес. Украинаның жеңісі мен Батыстың санкциялары бұған жол бермесі анық. Әрине, Ресейде атом қаруы бар екені белгілі, олар мұндай қаруды бопсалау құралы ретінде қолдануы мүмкін. Бірақ шексіз қолдана алмайтыны анық. Бүгінде барлық өркениетті әлем мифпен соғысып жатқанын түсінді және мұндай миф жойылып тынды.
Қазақстан барлық ықтимал, мүмкін деген нұсқаларды шынайы көзқараспен қабылдап, жағымсыз жағдайларға дайындалуы тиіс. Тоқаев мұндай әрекеттерді жасап жатыр. Түркиямен, Қытаймен әскери ынтымақтастық бар, ол Орталық Азия мемлекеттерінің басшыларымен кездесті. Орталық Азия елдері бұған сақтық танытып отыр, бірақ дайындық жүріп жатыр.
Қазір жаңа әлем құрылуда және Қазақстанның дұрыс көзқарасты ұстанатын мемлекеттер тобында болуы өте маңызды. Ал империяның /Ресейдің/ соңы қалай болатынын, өкінішке орай, біз айта алмаймыз. Дегенмен де мұндай үрдістердің көз алдымызда басталғанын біз жақсы білеміз.
– Бұл ұзақ уақытқа созылуы мүмкін, біз бүгінгі жағдайда және қазір өмір сүруіміз керек қой. Сіз айтып отырған /Ресеймен/ ажырасу жағдайында Евроодақ Қазақстан мен Орталық Азияға көмек көрсетуге дайын ба?
– Бұл – ажырасудың қалай жүзеге асуына байланысты болатын құбылыс. Егер ажырасу дипломатиялық жолмен жүретін болса, онда мұндай көмектің қажеті шамалы. Бұл «есалаң, мас күйеуі әйелін балаларымен қуып жіберді, ал оның барар жері жоқ» деген жағдай емес. Қазақстан қазір көмек қолын ұсынып жатқан елдердің қатарынан табылып отыр. Мен Евроодақ та көмектесуі қажет деп санаймын, бұл оның міндеті. Евроодақ енді Қазақстанға босқындар мәселесінде көмектесуі керек. Түркия Сириядан келген босқындарды бекерден-бекерге қабылдаған жоқ. Ал Қазақстан қазір ресейлік босқындарды өркениетті түрде қабылдап жатыр. Әрине, мұндай /Ресейден қашқан/ жас жігіттердің барлығын шекара маңына қамап, Европа елдері сияқты лагерьлер тұрғызуға да болар еді ғой? Бірақ мұндай әрекеттер оларды күзететіндер, тамақтандыратындар үшін үлкен жүктеме болатыны сөзсіз. Ресейліктер ол жерде жұмыс істей алмас еді. Тоқаев европалықтар тұрғысынан алғанда өте тәуекелді шешім қабылдады. Бірақ мұндай шешім адамдардың жұмыс табуы және өз-өздерін асырай алуы үшін өркениетті саналатыны белгілі.
Қазақстан есікті ашып, көмек қажет деген сезім пайда болмайтындай әрекет етуде. Бірақ Тоқаевтың командасындағы адамдар осының бәрін Евроодақпен талқылауы керек. Мен мұндай адамдардың бар екеніне сенімдімін.
Евроодақ мәселесі – соқыр, зағип буынның мәселесі тәрізді, ол Орталық Азияны көзіне де ілмейді. Қазақстанды да назарға алмайды, оның тұрақтандырушылық маңыздылығын жіті түсінбейді. Грузия шекарасындағы шиеленіс пен тәртіпсіздікке бір сәт назар аударыңызшы. Ал Қазақстанда мұндай әрекеттердің барлығы өркениетті түрде өтті. Қазір Ресейде Қазақстан туралы қандай пікірлер айтылуда? «Қандай да бір жағдай орын алса, Қазақстанға барамын».
Осыдан кейін адамдар бірден тынышталып, сабырлық таныта бастайды. Яғни, Қазақстан үлкен тұрақтандырушы факторға айналды деген сөз. Ал Европа түбегейлі өзгеріп, қайта құрылатын болса, Қазақстанның одан лайықты орнын алуға мүмкіндігі, әрине, зор. Біздің құндылықтарымыз европалық сипатқа ие…
– Саяси реформалардың орнына сауда преференциялары тәрізді ЕО мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастың біршама жеңілдетілген формуласы бар екені белгілі. Сіз осындай модельмен келісесіз бе? Егер біз шын мәнінде европалық құндылықтар туралы айтатын болсақ, онда бұл бұрынғысынша саяси модернизация тұрғысынан қаралатынын жақсы білеміз. Ал біздің саяси жүйемізге ескілік сипаттар тән. Бұл біздің аймақтағы әрбір елге қатысты айтылатын мәселе.
– Қазақстан Европалық одаққа жақындауға, әсіресе ел аумағының бір бөлігі Европаға қатысы болғандықтан, жақындауға мүдделі екенін айтсын. Европалық одақ – сіздерге модернизация қажет деп жауап беретін болады. Мұндай қадамды, айтпақшы, декларативті түрде болса да Назарбаев жасаған-ды.
Әрине, «кішігірім» мін таппасаң, Қазақстанның Конституциясы әлемдегі ең үздіктердің бірі саналады. Ата заң керемет. Тек оны орындау қажет. Европа өзінің Конституциясына сәйкес Қазақстанда саяси реформалардың жүргізілуін қалайды.
Қазақстанның Европаға жақындау процесіне Ресей кедергі келтірді. Жоғарыда мысал ретінде келтірген – есі ауысқан, маскүнем, ақымақ, сондай-ақ өте қызғаншақ күйеуі сияқты кесірін тигізді. Міне, қараңызшы, Грузия Европалық одаққа кіруге ниет білдіріп отыр, ал Германия қарсы болды. Бір нәрсе өзгерді ме? Бірақ Ресей /Грузияға қарсы/ мұндай қадамға бірден соғыс арқылы келіп отыр. 2008 жылы Абхазияда, Осетияда не болғанын бәріміз жақсы білеміз. Украинамен соғыс та дәл осындай себептерге /Евроодаққа кіруге/ байланысты басталды. Мен 2014 жылы Қырымды қосып алу мәселесін айтып отырмын. Путин қызғаншақ па? Оның Каспий құбырын қалай жауып тастағаны есіңізде ме? Әрине, бір-екі күнге ғана жапқаны белгілі, десек те қауіп-қатерді көрсетіп үлгерді.
– Конституция туралы тезиске қайта оралсақ – жыл өткен сайын ол адам танымастай өзгерді. Референдумнан кейін үш ай өткен соң, Конституцияны қайтадан өзгертуі – Тоқаевқа тағылған негізгі айыптардың бірі ретінде қаралып отыр. Сіздің ойыңызша, неліктен ол кенеттен кезектен тыс сайлау өткізу туралы шешім қабылдады?
– Ол билікті нығайтқысы келеді, сөйтіп авторитарлық жолмен басқаруды жөн санайды, билікті басқалай жолмен ұстап тұру мүмкін емес. Елдің әрбір басшысы билікке құштар келеді. Бұл бірінші себеп.
Екіншісі – Тоқаев Назарбаевтың олигархтары мен кландары билікке қайтадан келеді деп қатты қорқады. Жергілікті элита әлі де қауқарлы, олардың байланыстары, ақшалары, ықпал ету күштері жетіп артылады. Мұндай құрылымдар билікті қайтарып алуға тырысуы әбден мүмкін және аталмыш әрекеттер елді азаматтық соғыстың шегіне жеткізуі бек мүмкін.
Бұл жағдайда Тоқаев өзіне қалыпты жағдайдағыдан гөрі, көбірек билік алып тынды. Біз осындай әрекеттерді ғана байқап, Қазақстан стандартты демократиялық мемлекет емес, Конституцияда «ақаулар» бар деп айта аламыз. Тоқаев өзінің сәтін өте ептілікпен пайдаланады, өйткені ол Путинге қарсы және бұл /қарсылық/ оның билігін күшейтіп отырғаны белгілі.
Әрине, оның билігі авторитарлық болуы мүмкін, өйткені Орталық Азияда осылай жасайды. Бәлкім, ол басқаша басқара алмайтын болар. Ал реформалар ішінара болатын құбылыс, өйткені мықты реформалар жүргізілетін болса, мұның бәрі ыдырап, 90-жылдары Ресейде орын алған оқиғаның қайталануы мүмкін деген қауіп бар.
– Бұған сайлаудың қандай қатысы бар? Қаңтар оқиғасы Тоқаев президент болған кезде орын алды ғой, ал мұндай әрекеттердің мемлекеттік төңкеріс қаупін жоймағаны белгілі…
– Бұрынғы президенттің осындай ұзақ билігінен кейін, мемлекетті демократиялық жолмен басқаруды бірден бастау мүмкін емес. Өйткені жұмыс істеп тұрған жұмысшы институттар жоқтың қасы. Жалғыз ғана мүмкіндік – елді берік те мығым қолмен басқара білу. Авторитаризмге деген белгілі тенденциялар болады.
Біз заңдарға бағынатын демократиялық белдеуге жатамыз деп жар саламыз, алайда мәселе халықаралық заңдар туралы болып отырғаны белгілі. Ал ішкі істерге келетін болсақ, мұнда сенімділік жоқ. Өкінішке орай, күшті де мықты саналатын биліктен кейін, билікті «ақ қолғаппен» ұстау мүмкін емес. Бұл өте өкінішті, алайда маятниктің тербеліп тұратыны белгілі жәйт.
– Дейтұрғанмен, Тоқаевтың Европа арқылы ескі кландармен күресуге мүмкіндігі бар емес пе? Мен адам құқықтарын бұзғаны үшін салынатын ЕО-ның санкциялары, европалық «Магницкий актісі» жайлы айтып отырмын. Мұндай процесс қазір қалайша көрініс тауып отыр және оны Қазақстан мен Орталық Азияның ескі элиталарына қаншалықты қолдануға болады?
– Әрине, лоббизмнің жүріп жатқаны белгілі және мұндай үрдістер ресейлік олигархтардан бірте-бірте өзгелерге ауыса бастайтын болады. Алайда Евроодақтың Орталық Азия кеңістігі мен Қазақстанды толық танып білмеуі мұндай жағдайды бәсеңдететін жалғыз нәрсе саналады. Бірақ европалықтарды оқытатын, яғни ағартушылық әрекеттерімен айналысатын белгілі бір органдар немесе адамдар болатын болса, бұл процесс алға жылжуы әбден мүмкін. ЕО өте бюрократияшыл құрылым және өзгерістердің барлығы өте баяу жүреді. Ал мұндай тақырыпты күн тәрбіне шығарып, көтеру үшін, екі жақтан да лоббистердің қажет екені белгілі.
- Еxclusive.kz
