Кеше – сәрсенбінің сәтінде Алматы қаласындағы «Арман» кинотетрында Қазақ тарихының қанжілік қасіреті – Ашаршылық туралы «Зұлмат» деректі фильмінің тұсаукесері өтті. Жобаның жетекшісі – кәсіби қызметі үшін сотты болған журналист, қоғамның жас қайраткері Жанболат Мамай. Қазақтың кинопублицистикасы ғана емес, тарам-тарам тарихы тұрғысында да елеулі жаңалық болған осы тұсаукесер алдында Жанболат Мамайды ашық әңгімеге тартып, өткен-кеткен біраз мәселенің төңірегінде әңгіме қозғаған едік.
– Жанболат, Қазақстан киноаудиториясына көрсету алдында «Зұлмат» фильмін көріп, Ашаршылық жылдарының ашылмай қалған ақиқаты мен ақтаңдағын ақтарғандай болдық. Бір қарағанда, әбден ақжемі шыққан, тарихта дәлелденіп, дәйектелген бұл тақырыпты қоғамның есіне қайтадан салуға қандай себептер түрткі болды?
– «Зұлмат» фильмінің басқа деректі жобалардан басты айырмашылығы – біз большевиктердің қолдан ұйымдастырған Ашаршылық апатына саяси, тарихи баға бердік. Бұның геноцид екенін, халықты қасақана, мақсатты, жоспарлы түрде қыру екенін дәлелдедік. Ол үшін көптеген мұрағат құжаттарын зерттеумен қатар, Украинаға сапарлап, сол елдің Голодоморын зерттеген тарихшыларымен, сарапшыларымен сұхбаттастық. Бұрын-соңды Қазақстанда түсірілген деректі фильмдерде Украина тарихшыларының пікірі берілмеген еді. Украиндардың Голодоморды әлемдік деңгейде геноцид екенін мойындатқанын айта отырып, біз қазақтың Зұлматын, Ашаршылығын халықаралық деңгейге неге шығармай отырғанын мәселе етіп қозғадық. Бір жарым сағатқа жуық фильмді бастан-аяқ көріп шыққан адам жүздеген кітап, мыңдаған мұрағат құжаттарын оқымай-ақ, қазақ тарихының нәубетті жылдары туралы мағлұматты кеңінен алады. Иә, бұрындары Ашаршылық тақырыбы айтылған да, жазылған да болар. Бірақ осы мәселені қоғамның ауқымды талқысына салып, тақырыпты кеңінен таратқан деректі жобалар болған жоқ сияқты. Бұл – бұрындары тарихшылар мен сарапшылардың ортасында ғана талқыланып, айтылып, жазылып жүрген тақырып болды. Ал енді жаңадан фильм түсіріп, оны интернет арқылы жүздеген мың адамға тарату – Қазақ тарихының зұлматты жылдарын кеңінен насихаттау деген сөз.
– Айтпақшы, Голодомордың Украинада зерттелу деңгейі қалай болған екен?
– Украинада осы күнге дейін Голодоморға қатысты 300 мыңнан аса мақалалар, кітаптар, фильмдер шыққан. Әрбір ауылда Голодомор құрбандарына ескерткіш орнатылған. Голодомор кезінде қаза болған 4 миллионға жуық украиндықтың аты-жөнін түгел тауып, оны «Қаралы кітапқа» енгізген. Украина ұлттық деңгейде Голодомор құрбандарын еске алып, тарихтың қаралы беттерін зерттеп, елде болған жағдайды бүкіл әлемге жайып салды.
Ал бізде осындай жұмыстар неге жүргізілмейді? Голодомор қазір еврейлердің Холокосты тәрізді әлемдік деңгейде «геноцид» деп мойындалды. Ал енді халық санына шағатын болсақ, большевиктердің қылмысынан Қазақстанда қырылғандардың саны ең көп болған. Сол туралы мәселе неге көтермейміз?
Тарихтың қасіретті тұстарын көтеруіміздің тағы бір себебі – бодан болудың қаншалықты қатерлі екенін қоғамға кино тілімен айтқымыз келеді. Ресейдің қазіргі әрекетіне қараңыз: төңірегіндегі көршілеріне өте қауіпті, агрессор елге айналып бара жатыр; Украина мен Грузияны бөлшектеді; қазір Белоруссияны тәуелсіздіктен айыруға күш салуда; ортақ валюта құрайық, екі елге бір парламент, президент болсын дейді.
Ал бұл – тәуелсіздіктен айырылу деген сөз. Сол Ресеймен Қазақстан да Еуразиялық одақ құрамында: белорустарға туған күн қазақтарға келмейді дегенге кепілдік жоқ. Ақпараттық кеңістікті кім билеп-төстейді? Ресей! Оның үстіне біздің елде Ресейдің экономикалық, саяси ықпалы күшті. Қазірдің өзінде Кремль ортақ валюта құру мәселесін оқтын-оқтын көтеріп жүр. Бұл қазақты тәуелсіздіктен айыруға әкелетін төте жол!
Міне, осындай жағдайда біз билікке де, қоғамға да тарихтың негізінде тәуменділіктің қаупі туралы айтқымыз келді. «Зұлмат» фильмі – соны көздейді, мақсат тұтады. Бұған дейін Алаш туралы деректі фильм дайындадық. Енді алда – жаппай саяси қуғын-сүргін туралы деректі жоба дайындағалы отырмыз. Қазақ тарихын зерттеу әрі насихаттау ісінде осындай трилогия жасамақ ойымыз бар.
– Иә, бұл жасанды нәубетті халықтың, қазақтың және ең бастысы – жас ұрпақтың есіне жиі-жиі салып отыру керек. Сөз барысында бұл тақырыпқа қайтадан айналып соғармыз.
Ең алдымен «жастар» дегеннен шығады: жуырда президент Назарбаев «Жастар жылының» басталғанын ресми түрде жария етті. Бұл «жыл» сіз үшін не: кезекті сайлаудың алдындағы саяси науқан ба, жоқ әлде ел жастарына деген шынайы жанашырлық пен қамқорлықтың белгісі ме?
– Егер билік жастарды ойласа, олардың болашағы туралы толғанса, білім саласын былыққа белшеден батырып, ғылымды осынша тоқырауға түсірер ме еді? Егер билік жастарды ойласа, медицинаны күйретіп, дәрігерлік көмектің деңгейін түсірер ме еді? Егер билік жастарды ойласа, елді жемқорлыққа бөктіріп, Қазақстанды пара алудан Африка мемлекеттерімен бір қатарға тұрғызар ма еді? Егер билік жастарды ойласа, қазақтың жерін талан-таражға түсіріп, оны Қытайға сатуға ұмтылар ма еді? Егер билік жастарды ойласа, әділетті сайлау өткізіп, демократиялық институттар орнатып, сөз бостандығын сақтап, құқық қорғау, сот жүйесін ашық әрі таза қылмас па еді? Егер билік жастарды ойласа…
Айта берсе, сұрақ көп. Бірақ жастарды ойлап, олардың келешегіне күңіреніп отырған билікті мен көріп тұрған жоқпын! Қазақстаннан жылына 40–45 мың шамасында адам көшіп кетіп жатыр. Олардың көбі – Ресейге кетіп жатыр дегенмен келіспеймін. Бұлардың арасында дарынды, терең білімді, елдің болашағына қызмет ете алатын мықты жастар да аз емес! Шетелге кететіндер құр жаяу адамдар емес – шет тілдерін білетін, халықаралық деңгейде бәсекеге қабілетті, өздері ұстаған кәсіпті алға сүйреп, инновация жасайтын жастар!
Ал енді солар Қазақстанда қалып, осында неге жұмыс істемейді? Себебі бұл жерде дарынды, мықты адамдар керек емес. Оларға ешкім де жол ашпайды. Батыста білім алып, АҚШ-та, Канада да, Еуропада қалып жатқан қаншама қазақ жастарын білемін. Олардан неге елге қайтпайсың деп сұраудың өзі артық. Себебі мұнда не болып жатқанын бәріміз білеміз. Олар өздерінен биік қызметте тұратын шенеуніктің алдында жалбақтап, жантық болғысы келмейді. Пара беруге қарсы. Көпшілігінің билікте таныс-тамыры, әке-шешесі жоқ. Сонда олар Қазақстанда білімдерін қалай қолданады? Біліктілігін қалай іске асырады? Амалсыз шетелде қалуға, сол елде қызмет қылуға мәжбүр. Осыны көре тұра, билік «Жастар жылын» жариялай салысымен, бір нәрсе өзгереді деп ойлау – күлкілі жағдай. «Жастар жылы» – деген биліктің кезекті фарсы, арзан қойылымы мен даңғаза науқаны. Одан жастар саясатында қандай да бір өзгеріс болады деп ойламаймын.
– Айтпақшы, президент Назарбаевтың қатысуымен өткен жиында қатысқандар екі сөзінің бірінде «осы күнге жеткізгеніңіз үшін» дегендей сыңаймен президентке алғыс айтып жатты. Егер жастарға қатысты саясаттың дұрыстығы сол алғысқа пара-пар болса, «Жастар жылын» жариялаудың қажеті қанша еді?
– Мұндай жиындарда айтылған мадақ сөз бен көпірме мақтауға көңіл бөлуден баяғыда қалдым. Ресейде мынадай сөз бар ғой: «орыстар не ойлап, тауып жасаса да, бәрбір Калашников автоматы шығады» деген. Сол сияқты біздің билік қандай жиын өткізсе де, барлығы бос даңғаза болып шығады.
Десек те, сол жиында отырған жастардың арасында қазақтың нағыз мақтаныштары бар: олардың қатарына әнші Димаш Құдайбергенов пен шахматшы Жансая Әбдумәлікті қосар едім! Бұл екеуі нағыз туа біткен дарын, ұлтымыздың бетке ұстар мақтанышы! Олар биліктің қолдауымен не болмаса жағдай жасауымен жарқырап шыққан жоқ, өздерінің еңбегімен, дарынымен жұлдыздары жанды. Егер біздің билік жастарға жағдай жасап, елде әділетті бәсеке болса, қазақ жастарының арасынан саясатта, экономикада, ғылым мен білімде, мәдениет пен әдебиетте, спортта жұлдыздары жарқырайтын қаншама жас шығар еді…
Бүгінгі биліктің саясаты әлеуметтік теңсіздік мәселесін күшейтті. Егер Қазақстандағы ең бай адамдардың 10 пайызы мен ең кедей адамдардың он пайызын алып, жағдайындағы айырмашылықты алсақ, екеуінің арасы терең қазылған ор сияқты болады. Әлеуметтік теңсіздік деген осы. Джинни коэффициенті бойынша да Қазақстандағы теңсіздік биік көрсеткіште тұр.
Жуықта Грегори Кларк деген ғалымның «Әкелер мен балалар» деген еңбегін оқып шықтым. Ол Батыстағы бай адамдардың ұрпақтары өздерінің ықпалын, байлығын, кең мүмкіндігін 400 жыл бойы сақтап келгені туралы жазады. Бұл орташа көрсеткіш. Ал кедей адамдардың ұрпақтары 1000 жыл бойы сол кедей қалпында қалған. Бұл әлеуметтік мәселеге байыппен қарайтын, теңсіздік туралы көп сұрақ көтеретін Батыс елдеріндегі жағдай. Толғандыратыны – Қазақстанда сондай жағдай қалай болмақ? Әділетсіз жолмен байыған ат төбеліндей топ жүздеген жылдар бойы ықпалын жүргізіп, билікке қолы жетпеген миллиондаған халықтың ұрпағы бірнеше ғасыр осы күйінде қала бермек пе? Әлеуметтік теңсіздік мәселесі – үлкен проблема. Билік жастарды ойласа, осыны тереңінен қарастыруы керек.
«Жастар жылын» жариялауға келсек, Қазақстан жастардың елі екенін ұмытпауымыз керек. Оның үстіне түрлі өзгерістерді жасайтын да – жастар. Қазіргі төңкерістер, түрлі соғыстар болып жатқан елдердің дені – орташа жасы төмен мемлекеттер, яғни жастары көп халықтар. Батыс зерттеушілері нақты тұжырымға келді: халықтың орташа жасы төмен елдер төңкерістерге, қақтығыстарға бейім болады. Оны да билік біліп отыр ғой, әрине. Тәуелсіздік жылдарында жаңа ұрпақ өсіп шықты: олардың алды, көріп отырғанымыздай, қазірдің өзінде әлемді мойындатқан тұлғаларға айналып отыр. Бұл факторларды айналып өту мүмкін емес. Сондықтан биліктің жастар мәселесіне көңіл бөлуі – заңдылық. Бірақ бұл жастар мәселесін шешуде үлкен реформалар жасауға алып келеді дегенге мен сенбеймін. Түрлі науқандарға ақша шашумен шектелетін әдеті бар ғой бұл биліктің…
– Енді мына қисапқа қараңызшы: ресми тұжырым бойынша, жастар контингентіне 18 бен 45-тің арасындағы халық жатады екен. Яғни, бұл елдегі 18 миллион барша халықтың үштен екісі – 12 миллионға жуығы деген сөз. Бір өкініштісі, осы 12 миллион тегістей белсенді халықтың санатына жатса, осы жастағы азаматтардың қанша мөлшерін жұмыссыз немесе «өз күнін өздері көргендер» қатарына жатқызуға болады?
– Әлемдегі мемлекеттердің барлығында жұмыссыз халықты «жұмыссыз» деп атаса, Қазақстан бұрын-соңды болмаған термин ойлап тапты: «өз-өзін жұмыспен асыраушы» (самозанятый) деген. Ал енді сол өз-өзіне жұмыс тауып жүрген адамның саны 2,5 миллионнан асады деген дерек те бар. Солардың көпшілігі жұмыссыз деген сөз. Дамыған мемлекеттердің статистикасына қарасақ, оларда халықтың 70-80 пайыздан астамы «service» саласында, яғни қызмет көрсетудің түрлі саласында еңбек етеді. Ал мемлекеттік қызметте жұмыс жасайтын адамдардың үлес салмағы өте аз. Біздегі жағдайға қарасақ: тұрақты айлық, нақты жұмыс көбінесе осы мемлекеттік қызметкерлердің қолында. Сондықтан қазіргі жастардың ішінде құқық қорғау саласында қызмет еткісі келетін азаматтар аз емес. Ал кәсіп жүргізіп, орташа деңгейден асып даму қазіргі жағдайда оңай шаруа емес. Сондықтан бірнеше миллион жас азаматтар өз күнін өзі көріп жүргені жасырын емес.
– Сол жиында жастардың заман талабына сай зәру және келелі әлеуметтік тақырыбынан бұрын «махаббат» пен «құмарлық» құпиясын ашпақ болған президенттің ақылы көңіліңізге қонды ма?
– Жастармен әзілдесіп, өзінің көңілі де, ойы да жас екенін көрсеткісі келген болар… Ал енді жастар мәселесін шешуге қатысты сүбелі әңгіме айтылды, бетбұрыс жасайтын бағдарлама қабылданды деп айта алмаймын. Кезекті дабыра мен декларация деңгейінен аспаған тәрізді. Елдегі жағдайды шешу үшін, күрделі саяси, экономикалық реформалар керек. Оған ең алдымен – биліктің бөлінісі, яғни тәуелсіз парламент, саяси партиялар бәсекелестігі, әділетті сот жүйесі сынды институттар қажет. Ондай жоқ кезде үлкен реформалар жүзеге асады деу – бос сөз.
– «Дипломмен – ауылға!», «Жастар – кадрлық резерв», «Жұмыспен қамту – 2020» бағдарламасы сияқты жобалардың жақсылығын көрген жастарды білесіз бе?
– Әрине, қазіргі жаппай дағдарыс жағдайында ауылға барғысы келетін, сол жерде тұрамын деген жастар жоқтың қасы. Себебі ешкімді күштеп ауылға тұрғызу мүмкін емес. Меніңше, бұған мүлде керісінше бағдарлама қабылдануы тиіс: жастарды қалаға тарту жұмысы. Үлкен қалаларға шақырып, оларды жұмыспен қамту, оқу мәселесін шешу, баспана беру бағдарламасы керек. Кеңестік кезеңде қазақты ауылдарға сүйреді, қалаларда ұлтымыздың үлес салмағы өте төмен еді. Неге? Себебі білім де, ғылым да, мәдениет те, белсенділік те – қалада. Инновациялардың барлығы қалада жасалады. Қалада білім алған, қалада түрлі үйірмелерге барған баланың мүмкіндігі қандай, ауылдан шықпаған баланың білімі қандай?
Әрине, ерекше дарынды жастар да бар. Мен жалпылама айтып отырмын. Сондықтан қазақ жастарын ауылға сүйремей, қалаға тартуымыз керек. Қала – қазақтыкі, қазақ жастарынікі болсын! Бұл, әрине, қазақтың ауылдарын аңыратып тастайық деген сөз емес. Ауылда тұрып, мал-жанын бағып, жан сақтап отырған халыққа да қолдау жасалуы тиіс. Бірақ қайнаған тіршіліктің ортасы, өзгерістің мекені – қала. Сондықтан жастарды ауылға тартудың емес, қалаға шақырудың қамын жасайтын жобалар дайындалуы тиіс деп санаймын.
Урбанизация саясатына терең көңіл бөлмесе, қаладан орнын таппай, түрлі қылмыстарға барып, қоғамдық ортадан шеттеп жатқан жастар көп. Денис Тенді өлтірген екі қылмыскердің жағдайына қараңыз: жұмысы жоқ, алдына қойған мақсаты айқын емес, қоғамнан өз орнын таппаған маргиналды топтың өкілдері ғой бұлар. Егер әлеуметтік жағынан қамтамасыз етілсе, әділдіктің барын білсе, жастардың бәріне бірдей мүмкіндіктер берілсе, мұндай жастар қандай жолды таңдар еді? Бұл үлкен мәселе.
– Ал енді «Зұлматтың» тақырыбына қайтадан оралайық. Біздегі тарихшылар мен энтузиаст зерттеушілер Ашаршылық құрбандарының санын әрқалай есептейді: бірі – 1,5 миллион десе, соңғы кездері 5 миллионға дейін құрбандар болған деген деректер айтылып жүр. Осы доғал деректердің ақиқат ортасы қанша деп ойлайсың?
– Бұл өте маңызды сұрақ. Шынында да, әртүрлі деректер келтіріледі. Тарихшылар мен ғалымдар да қырылған қазақтың санына қатысты бір тоқтамға келмей отыр. Батыста да бұған көзқарас біркелкі емес. «Зұлмат» фильмінде «қанша қазақ қырылды?» деген сұраққа кеңінен тоқталдық. Сол кезде жарияланған санақтарға көз жүгірттік. Олардың көпшілігі 2 миллионға жуық қазақ қырылды деген деректі ұсынады. Одан кейін 1992 жылы Жоғарғы Кеңестің жанынан құрылған комиссияның қорытындысын фильмде келтірдік. Манаш Қозыбаев бастаған тарихшылар 1931-33 жылдары 2 миллион 200 мың адам қырылды деген дерек айтады. Оның 250 мыңы өзге ұлттар, қалғаны – қазақтар.
Бұл ресми санақтың қорытындысы. Ал ол кезде тіркелмеген қазақ қанша еді?! Туғаны да, өлгені де белгіленбеген адамдар қанша болды? Демек, 2 миллион 200 мың деген – бұл ресми дерек, бұған тағы да бірнеше жүз мыңды қосуға болады. Сонда орташа есеппен ең азы 2,5 миллион халық қырылды. Ең кемінде – қазақтың тең жартысы жер бетінен 2 жылда жойылып кетті! Оған 1921-22 жылдардағы аштықты қосыңыз: 1 миллион қазақ қырылды. Сонда айналдырған 10 жылдың ішінде шағын бір еуропалық мемлекеттің халқынан айырылып қалдық. Бұған босқын болған, жер ауған қазақтарды қоспағанның өзінде. Бұл нағыз демографиялық қасірет емес пе!
Қазақстандағы сияқты Украинада да түрлі деректер келтіріледі. Бірі – 4 миллион десе, бірі – 7 миллион деп те жатады. Бірақ шындыққа жақыны – 4 миллион. Украинада қырылған 4 миллион халықтың аты-жөндері тегіс жазылған кітап та бар.
Олар мұны қалай жасады? Украиндықтардың көпшілігі үйлерінде отырып, аштан қатқан. Әрбір деревнядағы үйге кіріп, өлгендерді бас-басына санап, деректер жазу мүмкін болған.
Ал қазақ қалай қырылды? Сайын далада босып жүріп өлгендер көп! Қытай асамыз деп, босып жүріп өлгендер де аз емес. Сондықтан Қазақстанда қаза болған қазақтың санын дөп басып айту оңай емес. Десек те, әзірше осы 2,5 миллион халық қырылды деген тоқтамға келуге болады. Тағы бір мәселе мынада: біз бұл қырылған халыққа тек қана сан ретінде қарамайық. Егер осыншама халық тірі қалғанда, олардың арасынан қаншама мұхтарәуезовтер, абайлар, қанышсәтпаевтар шығар еді! Қаншама ғалым, экономист, спортшылар болар еді. Бұл біздің ұлттық экономикалық, саяси, мәдени потенциалымызға берілген орасан зор соққы болды. Әлі күнге дейін содан толық бас көтере алмадық. Сондықтан бұл Зұлмат қазақтың басындағы үлкен қасіретке айналды.
– Иә, АҚШ пен Еуроодақ Украинадағы Голодомор қырғынын «советтік геноцид» деп бағалады. Ал біздегі Ашаршылыққа осындай тұрғыдағы халықаралық саяси баға берудің мүмкіндіктері қандай? Әрине, бұл арада Украина Радасы мен президент Порошенконың ықпалы күшті болды, ал біздегі Ақорда билігінен мұндай батылдық шыға ма?
– Халықаралық деңгейде «геноцид» деп таныту оңай шаруа емес. Себебі мұның құқықтық дәлелдеуді қажет ететін тұстары көп. Біз бұл тұрғыдан уақытты өткізіп алдық. Украина Голодомор мәселесімен сонау 1987 жылдан бастап айналысты. Геноцидтің тірі куәлерінен қаншама деректерді жазып алды, олардың айтқандарын қағазға түсіріп, құжат ретінде тіркеді. Яғни, қылмыстың куәгерлері тірі кезінде мұны кеңінен пайдаланды. Ал бізде сондай құжаттың көпшілігі жоқ. Қазір нақты деректерді айтып беретін, көзбен көрген адамдардың саны да аз. Болса, олар Зұлмат кезінде бала болды, көп нәрсені түсінбеген де болар.
Осы тұрғыдан алғанда, біз көп нәрседен құр қалдық деуге болады. Украина, міне, 32 жыл болды, Голодоморды «геноцид» деп таныту жұмысымен кеңінен, мемлекеттік деңгейде шұғылданып жатыр. Бізде мұның бірі жоқ! Енді 10 жыл тыныш отырсақ, халықаралық деңгейде Зұлматты «геноцид» деп таныту арманымен толықтай қош айтысамыз. Сондықтан қазір қалған аз мүмкіндікті пайдаланып, бұл іске белсенді кірісу керек.
Бірақ оған құлықты билікті көріп тұрған жоқпын. Неге екені белгілі: Кремльдің қаһарынан қорқады. Кеңес Одағы ресми түрде ыдырағанымен, Ресей өзін соның тікелей мұрагері ретінде көреді. Онысы дұрыс та. Сталиннің өзі Кеңес Одағын «Советская Россия» деп атаған екен. Ресейдің қазіргі билігі бұрынғы «Кеңестік Ресейді» қайта жаңғыртудың амалдарын жасап-ақ жатыр. Бірақ ХХІ ғасырда өткен дәуірдің мемлекетін құру мүмкін еместігін түсінбей отыр! Сондықтан Ақорда Кремльге жалтақтап, Зұлматты «геноцид» деп мойындату жұмысын атқарады дегенге сенбеймін. Десек те, қоғам болып, ел болып, бұл жұмысты биліктің орнына біз жасауымыз керек деп санаймын.
– Айтпақшы, 1992 жылы Қазақстанның сол кездегі парламенті – ҚР Жоғарғы Кеңесі Ашаршылық зұлматын «геноцид» деп танып, оған ресми баға бергені жөнінде фильмде айтылған екен. Бірақ осы бағаның пәрмені бүгінгі күні неге күшіне енбей отыр? Бұл президент Назарбаевтың Кремль билігінен тайсақтауының салдары деп айта аласыз ба?
– Иә, Жоғарғы Кеңес Зұлматты «геноцид» деп мойындағаны рас. Бұл істе белгілі ғалым, халық депутаты болған Манаш Қозыбаев ағамыздың рөлі зор еді. Сол кісінің арқасында осындай құжат қабылданып, Зұлматқа ресми деңгейде баға берілді. Одан кейін бұл істі алға сүйрейтін пәрменді тұлғалар да болмады, әрі биліктің де батылы жеткен жоқ. Сонымен бұл жалғыз құжат болып, мұрағатта қалып отыр. Қазір бұл құжат туралы көп ешкім айтпайды да, оны білмейді де. Егер сол кезде бұл жұмыс тоқтамай, қарқынды жүргізілгенде, Холокост, Голодомор қатарында қазақтың Зұлматы да әлемге белгілі болар еді. Себебі КСРО-ның басқа халықтарымен салыстырғанда, халық санына шаққанда, Қазақстанда аштықтан қырылғандардың саны ең көп болды.
Бұл жұмыс неден тоқтады? Әрине, Кремльден үрейленеді. Егер Зұлматты «геноцид» деп таныту жұмыстары басталса, Ресей билігі ашуға мініп, Қазақстан билігін қыспаққа алатыны сөзсіз. Ал оған төтеп бере алатын, қазақ тарихын, ұлт мүддесін бәрінен жоғары қоятын шенеуніктер қайдан табыла қойсын?!
– Биыл елімізде халық санағы өтетіні белгілі. Егер қолдан жасалған Ашаршылықтың нәубетінен миллиондаған қазақ қырылмаған жағдайда қазіргі санымыз 50-60 миллион адамға жетер еді деген болжам бар. Бірақ тәуелсіздіктің 28 жылында халықтың саны небәрі 3 миллионға толар-толмас өскенін немен түсіндіруге болады деп ойлайсыз?
– Сол кезде мысырлықтардың, ирандықтардың, түріктердің саны қазақтан аса көп болған жоқ. Ал қазір олардың саны қанша, біздікі қанша? Әрине, мұның барлығы болжам, негізгі деректі демографтар беруі керек.
Десек те, тәуелсіздік жылдарында халық санының көп өспеуінің бірден-бір себебі – 90-жылдары орыс ұлтының өкілдері Ресейге көптеп кетті. Тәуелсіздік алғанға дейін олардың үлес салмағы 40 пайыздан асса, қазір 20 пайызға да жетпейді. Басқа ұлттарды қосқанда, Қазақстандағы олардың үлесі 70 пайызға жететін еді. Яғни, қазақтың өзі сан жағынан елдегі көп ұлттың бірі болатын.
Ал қазір қазақтың үлес салмағы 70 пайыздан асып кетті. Орыстардың саны 3 миллионға жуық адамға кеміді. Олардың кетуі – Қазақстандағы жалпы халықтың азаюйына алып келді. Одан соң 90-жылдары қарқынды басталған қазақ көші тоқтап қалды. Бар-жоғы 1 миллион ғана халықты елге тарттық.
Ал шетте жүрген 5 миллион қазақ елге келгенде, қалай болар еді? Ашаршылықтың салдарынан республикадағы қазақтың үлес салмағы күрт төмендеп кетті. Тәуелсіздік жылдарында сан жағынан бірінші орынға шығып отырмыз. Сондықтан Зұлмат кезінде миллиондаған қазақ қырылмағанда, олардан дүниеге миллиондаған бала келгенде, әрине, қазір қазақтың саны ең кемінде 30 миллионнан төмен болмас еді. Мысалы, қазіргі Өзбекстан халқы сол межеге жетіп отыр. Ал ол жерде Ашаршылық, аштық болған жоқ. Ең бастысы – біздің ұлттық потенциалымызға ғаламат соққы берілді. Айталық, Америка бостандық алып, Британия боданынан шыққан тұста, оларда халықтың саны 2,5 миллион болыпты. Зұлмат кезінде сонша халық біздің елден тұтастай жойылып кетті.
– Өкініш пен қасіретті сейілтер кезеңге де жетерміз: Қазаққа қарайлас еңбегіңіз жана берсін, Жанболат!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
