Оппозициялық бағыттағы тұлғаларды, зиялы қауым өкілдерін, өткен президенттік сайлаудан кейін жарқ етіп шыққан жастарды, тәуелсіз бақылаушыларды ЖСДП-ға шақырып, алда келе жатқан парламент сайлауында «Нұр Отанды» тас-талқан ететін мүмкіндік болды! Бірақ сайлауда ең кемінде 60–70 пайыз дауыс алатын мүмкіндікті сатқындар тас-талқан етіп кетті!
– Жанболат, алдағы сәрсенбіде, 25 қыркүйекте, Алматыда сенің екінші фильміңнің тұсаукесері өтеді. Бұл фильмнің («Сталин қылмыстары: ұлт зиялыларын қалай жойды?») идеясы, мақсаты мен мазмұны төңірегінде оқырман қауымға қысқаша не айтар едің?
– Иә, Қазақстандағы Ашаршылық қасіретін көрсететін «Зұлмат» атты фильмнің тұсаукесерінен соң, елдегі ең сұрапыл жылдар – жаппай саяси репрессия кезеңі туралы баяндайтын жаңа деректі жобаға кірістік. Бұл фильм өткен ғасырдың 20–30-жылдарындағы сталиндік қуғын-сүргін мәселесіне арналады. Қазақтың зиялылары неліктен өздеріне қарсы арыз жазып, «жапон тыңшысымын», «контрреволюциялық элементпін», «халық жауымын» деп мойындау актілеріне қол қойды? Оларды қалай азаптады? Қалай қорлады? Отбасы мүшелерін қалай қинап, қудалады? Фильмде бұл фактілер нақты деректер, құжаттар негізінде көрсетіледі. Әсіресе украиндық «халық жауларының» естеліктері фильмде маңызды рөл атқарды. Украиндық репрессияға ұшыраған азаматтардың қорлығын біздің қазақ тұлғалары да көрді. Осы туралы кеңінен айтамыз.
– Негізінен, бұл айтыла-айтыла, жазыла-жазыла, әбден қанжылаған тақырып қой: фильм авторлары бұған қандай жаңалық қоса алды?
– Бұл фильмнің жаңалығы – кейбір тарихи эпизодтарды көрсету үшін кәсіби артистерді жобамызға тарттық. Олар бар жан-тәнін салып, сол кездің драмасын көрсетті. Одан кейінгі мәселе – Қазақстанда жаппай саяси қуғын-сүргін 1937-38 жылдары емес, Алаш зиялыларын қудалау, оларды қамау, ату одан да ертерек, 20-жылдардың ортасында басталды. Бұл әдейі ойластырылған, жоспарланған саясат болды. Алаш ардақтыларын жойған соң, 1928 жылдан бастап ұжымдастыру, одан кейін Ашаршылық басталды. Яғни, ұлттың көрнекті тұлғаларын, қазақты құтқаруға қауқары бар азаматтарды құртқан соң, сталиндік большевиктер Қазақстанда халықты қынадай қырды!
Ал 1937-38 жылдары сол кеңес билігін орнатуға атсалысқан, көмектескен, бір кездері большевиктердің жағында болған қазақ зиялыларын құртты. Ол туралы да фильмде баяндалады. Фильмде көтерілетін басты мәселенің бірі – коммунистік қырғынға тарихи, саяси баға беру мәселесі. Деректі фильмнің мақсаты – тарихи шындықты қоғамға, әсіресе жастарға жеткізу, соны айту. Жастар біздің ұлтымыз қайдан шықты, мемлекетіміздің іргетасы қашан қаланды, ұлттық лидерлеріміз кім болды, қандай қасіретті кезеңді бастан өткердік, Кремль колониализмінің қатері неде деген сұрақтардың жауабын білуі керек. Шама-шарқымызша осы сұрақтарға жауап іздедік.
– Ел-жұртқа белгілі жәйт – бүгінгі қазақ билігі Алаш тақырыбын, зұлмат жылдар зобалаңын, саяси қуғын-сүргіннің жай-жапсарын жүйелі түрде қозғауға құлықты емес. Бұған, әрине, Назарбаевтың, ол бастаған биліктің өткен коммунистік кезеңі әсер етері анық. Оның үстіне Назарбаевтың тіке өзінің Ресейге құлшылық ұруы, Шахановшылап айтсақ, Путиннің «туфлиін жалауы» тағы бар. Ендеше түсірушілер тобы үшін осы тақырыпты қозғаудың қиыншылығы болмады ма?
– Айтпақшы, бұл туралы да айта кетейін. «Зұлмат» фильмін көруге 2,5 мың адам келіп, оны интернетте жарты миллионға жуық халық көрген соң, Ресей сыртқы істер министрлігі арнайы мәлімдеме жасап, біздің фильмдегі деректерді жоққа шығаруға тырысты. Ал содан кейін Қазақстан билігі не істеді дейсіз ғой? Ұлттық мүддені, тарихи ақиқатты қорғаудың орнына, маған қудалау жасады. Еліміздегі барлық мұрағаттардың есігі мен үшін тарс жабылды! Сондай масқара бұрын-соңды болмаған шығар, сірә. ҚР президентінің мұрағаты мені оқу залына кіргізбей, мұрағат құжаттарымен жұмыс істеуге тыйым салды. Бұл туралы әлеуметтік желілерде жаздым. Одан кейін президент мұрағаты басшысының екі орынбасары мені қабылдап, «біз сізді кіргізе алмаймыз, шу басылсын, сосын жұмыс істей аласыз» деген уәж айтты.
Тура сондай «сақтық шарасын» Орталық мемлекеттік мұрағат басшылығы да айтты. «Биліктен келген арнайы тапсырма бар, кіргізе алмаймыз» деумен болды. Арнайы мемлекеттік мұрағат (Алматы қалалық полиция департаментінде орналасқан) та бізге есігін тарс жауып алды. Міне, осындай жағдайға тап болдым. Бірақ құжат алудың айла-амалы табылды. Бірқатар құжаттарды Ашаршылық тақырыбын зерттеп жүргенде-ақ көшіріп алғанмын. Бұлардың барлығы ашық құжаттар. Бірақ соның өзін маған көрсетуден бас тартты. Соған қарамастан, мен біраз құжаттарды таптым. Соның негізінде осы фильмді түсірдік. Оның бағасын алдағы сәрсенбі күні, «Цезарь» кинотеатрына сағат 19.00-де келген көрермен береді деген үміттемін.
– Жанболат, фильмнің тұсаукесері мен Жалпыұлттық социал-демократиялық партиясының (ЖСДП) съезіндегі төңкеріс екеуі қатар келді. Бұл арада қандай да бір байланыс бар ма?
– Шамасы, сіз фильмнің тұсаукесері осы оғаш оқиғаға қатар келгенін айтып отырған шығарсыз? Жоқ, бұл кездейсоқ дәлдік. Біз тұсаукесердің уақытын ЖСДП съезі өтер уақыттан бұрын белгілеп қойғанбыз. Фильмнің түсірілімдерін, зерттеу жұмыстарын ақпан айында бастаған едік. Барлық жұмысты шамамен 7 ай жүргізіп, қыркүйек айының басында толық аяқтадық. Ал деректі туындының алғашқы көрсетілімін өткізетін жерді біз сонау тамыз айынан бастап, алдын ала іздедік. Содан енді таптық. Бұл жерде еш сәйкестік жоқ деп санаймын. Фильмнің ЖСДП-ға да, оның төңірегіндегі дауға да еш қатысы жоқ. Партия төңірегінде қазақтың басын біріктіруге қарсы шыққан төңкерісшілер бұл тарихи, рухани туындыдан садаға кетсін!
– Дегенмен, сол съезден бері Ермұрат Бапи көптеген басылымдарға берген сұхбатында сені партия төрағалығына ұсыну туралы жоспары болғанын айтты. Жалпы, бұл идея қандай мақсаттан шықты?
– Иә, сондай ұсыныстың болғаны рас. Бір нәрсені айқындағым келеді: мен партияның қатарына сонау 2009 жылдан бері, яғни «Азат» пен ЖСДП біріккен тұста келдім. «Азат»-ЖСДП президиумының мүшесі болдым. Одан кейін партия екіге бөлінді, Жармахан Тұяқбай ЖСДП-ны алып кетті, ал «Азат» жетекшісі Болат Әбілов саясаттан мүлдем қол үзді. Үстіміздегі жылдың 26-сәуірінде Тұяқбай төрағалыққа Ермұрат Бапиді сайлауды ұсынып, өзінің орнына қалдырған соң, ЖСДП қайта тіріле ме деген үміт болды. Жаз айында партияның төрағасы маған бұрынғы «Азат»-ЖСДП мүшесі болғанымды есіме салып, сол мүшелікті қайтадан жандандырсақ, саяси ұйымға қолғабыс етіп, оны реформалауға үлесіңді қоссаң деген ұсынысын айтты.
Мен бұл ұсынысты қабыл алдым. Егер партияға жастар келсе, қажыр-қайраты бар тұлғалар болса, оны, әрине, реформалауға болар еді. Егер партияға жетекшілік еткенімде, сондай жігерлі, адал азаматтарды саяси ұйымға тартар едік. Оппозициялық бағыттағы тұлғаларды, зиялы қауым өкілдерін, өткен президенттік сайлаудан кейін жарқ етіп шыққан жастарды, тәуелсіз бақылаушыларды ЖСДП-ға шақырып, алда келе жатқан парламент сайлауында «Нұр Отанды» тас-талқан ететін мүмкіндік болды! Бірақ сайлауда ең кемінде 60–70 пайыз дауыс алатын мүмкіндікті сатқындар тас-талқан етіп кетті!
– Жанболат, саған және сен сияқты жастар үшін саяси партиялық қозғалыс деген не?
– Партия – Әділет министрлігіндегі тіркеу, мөр не болмаса бір тілім куәлік-қағаз емес. Партия – бір идеяға сенген адамдар, бір саяси бағытта жұмыс істеуге әзір тұлғалардың тобы. Осы орайда елдегі тәуелсіз тұлғалардың басын қосып, жалпыұлттық деңгейдегі ұйым құруға әбден болар еді. Сол бағытта жұмысты бастамақ ниетте болдық. 6 қыркүйекте өткен съезге дейін ЖСДП елдегі жалғыз тіркелген оппозициялық бағыттағы партия болып келді. Қазіргідей тәуелсіз саяси партиялар жоқ заманда ЖСДП-ға тәуелсіз тұлғалар келгенде, ол демократиялық өзгерістердің катализаторына айналар еді.
Кез келген елде өзгеріс жасаудың екі жолы ғана бар: бірі – заңды сайлау, екіншісі – наразы халықтың алаңдарға шығуы арқылы. Бүгінгідей бірде-бір тіркелген оппозициялық партиясы жоқ, тіпті мәслихаттарға сайлауды партиялық тізіммен өткізетін елде өзгеріс қай жол арқылы болуы мүмкін? Осындай жағдайды қалыптастырған билік өзіне ор қазып отырған сияқты.
– Қалай ойлайсың, партиялық төңкеріс жасаушылар сенің кандидатураңа қарсы шықты ма, жоқ әлде бұл бүліктің астарында басқа да терең ойластырылған мақсаттар болды ма?
– Бұл жағдайда бірнеше мақсат болды. Съезде шыққан бүлікке қарағанда, билік Ермұрат Бапидың мені партия төрағалығына ұсынатынын алдын ала білген. 30 жасыма дейін екі рет сотталып, сан рет әкімшілік қамау мен жазаға ұшыраған, билікпен мәмілеге келмейтін адамды Ақорда тіркелген оппозициялық партия басшылығына жібермеудің амалын жасады деп білемін.
Екіншіден, билік өзінің «қуыршақтарына» бүлік шығартпай-ақ, жай ғана мені дауыс беруден құлатуына болар еді. Бірақ бұл жағдайда Ермұрат Бапи партия төрағалығында қалатын еді. Ақорда ондайға да барғысы келмеді: олар партияны біржолата биліктің табан астына салғысы келген. Оған тәуелсіз тұлғаның жетекшілік етуіне жол бергісі келмеді. Себебі – билік білді: егер Ермұрат Бапи партия төрағасы болып қалса, партияда ауыс-түйістер жасап, келесі съезге бәрібір өзінің маған қатысты көтерген мәселесін қайтадан көтерер еді. Сол себепті партия төрағасын ығыстырып, ЖСДП-ға Рақымжановты қойып, саяси ұйымның өлігі жатқан табыттың қақпағына соңғы шегені қақты. Яғни, партияның оппозициялық бағытқа ойыспасы үшін, оны «саяси өлік» етуге дейін жеткізді.
– Бұл партия бұрын да қарық болып тұрмаған еді ғой – қалың ұйқыда жатты, қоғамдық қозғалыстардан мақұрым еді…
– Сөз жоқ, бұл партияның қоғамда беделі, мықты ұйым болмағаны рас. Бірақ мен партия төрағалығына Ермұрат аға келгенде, үлкен өзгерістер болады деп үміттендім. Төрағалыққа түсуге де сол үшін келісім бердім. Ермұрат Бапи екеуіміз партияның бойына «жаңа қан» жүгіртуді армандадық. Оған жаңа тұлғалар келгенде, азат ойлы азаматтар топтасқанда, ЖСДП мықты күшке айналар еді. Ондай жағдайда және соңғы сайлаудан кейінгі күшті қоғамдық қарсылықтың орталығын партия төңірегіне топтастырған кезде, парламент пен мәслихат сайлауында «Нұр Отанда» әкімшілік ресурстан басқа шанс қалмайтын еді! Міне, сондықтан билік осындай озбыр радикалды қадамға барды деп ойлаймын.
– Ал сол биліктің қолшоқпары болған, бұралқы саясатқа ерген өз замандастарың – Асхат пен Тазабек саған, қоғамға таныс адамдар ма еді?
– Мен партияда мұндай, сіз айтқандай, бұралқылардың барын Ермұрат ағамен бірге съезде ұсынылатын жобаларды дайындау барысында білдім. Бұл бүліктің артында саясатта аттары шықпаған, бұрын-соңды ешкім білмейтін, ешбір қоғамдық-саяси белсенділік танытпаған Рақымжанов пен Самбетбайлар тұрған жоқ. Ашық айтуымыз керек: мұны ұйымдастырған биліктің өзі! Әйтпесе бүлікшілердің айтып тұрған уәжі сөз болып па? Ермұрат Бапиды «Парижге Қажыгелдин мен Рысқалиевке бардың» деп айыптайды. Оған Рақымжанов та, Самбетбай да, Күнболатов та, Камалов та барды емес пе?! Сол жерде сөз сөйледі, ойларын айтты. Қажыгелдинмен, Рысқалиевпен бір үстелдің басында отырды. Пікір алмасты. Егер бұл қылмыс болса, партиядан шығаруға негіз болса, онда өздері де Бапимен бірге ЖСДП-дан шықпай ма? Осының өзі рақымжановтардың айтып отырған сөзі бос былжырақ екенін көрсетіп отыр. Ақылға сыймайтын, миға қонбайтын аргумент.
Съезден соң белгілі болған тағы бір мәселе – облыстарда тиісті заңды жолмен конференциялар өтіп, делегаттар сайланбаған. Оны жасап отырған тағы да сол рақымжановтар. Себебі, білуімше, облыстық конференция өткізу жұмысы толық партия төрағасының орынбасарларына жүктелген. Ал съездің өзіне партияға мүше болмаған, мандаты жоқ студенттерді алып келген. Осыны неге істеді? Егер съезде бүліктерінен түк шықпаса, онда билік бұл жиынның нәтижесін заңсыз деп танитын еді. Ол да ойластырылған бір айла. Осының бәріне қарағанда, бұл алдын ала жоспарланған, өте жіті бақыланып, жан-жақты ұйымдастырылған бүлік.
– ЖСДП-ның төңкерістен кейінгі күні не болады деп ойлайсың? Парламенттік сайлау қарсаңында бүлікшілер бұл партияның төңірегіне қоғамды топтастыра ала ма?
– Бұдан кейін шынайы саяси өмірде бұл партияны жоқ деп айтуға болады. Бұрын да беделі жоқ ұйым енді нағыз саяси өлікке айналды. Оның басқа қуыршақ партиялардан еш айырмашылығы да, артықшылығы да жоқ. Оған қоғамда беделі бар, өзін сыйлайтын тұлғалар қосылады дегенге мен сенбеймін. Сол съезд өткелі де, міне, екі аптадай уақыт өтті. Ермұрат Бапиды қаралап, баспасөз мәслихатын өткізгеннен басқа не істеді? Тым құрыса, елдегі оқиғаларға қатысты «Фейсбукте» бір өткір пост жазып, жұртшылықты елең еткізіп пе? Бүлік шығарған съезден соң, ЖСДП қоғамның соңғы сенімінен айырылды.
– Сол атышулы съезге сен делегат ретінде қатыстың. Оқиғаның куәгері ретінде айтшы: бүлікшілердің партия төрағасына таққан – «шетелден қаржы алмақ болды», «партияны сатып жібермек болды», «Жарғы талаптарын бұзып, партияға мүшелер қабылдады» деген айыптарда нақты бір дерек, қандай да бір аргумент болды ма?
– Ешқандай аргумент естімедім. «Парижге бардың» деді. Оған сол мәселені көтеріп отырғандардың өздері де барып, қатысты. Тіпті сөз де сөйлеп, ойларын да айтқан болар. Қажыгелдинмен, Рысқалиевпен бірге түскен суреттері де интернетте жүр. Сонда партия төрағасын не деп айыптайды? Оларды Парижге кім зорлап апарды? Сосын, барған күннің өзінде, оның қай жері қылмыс? Мысалы, Әкежан Қажыгелдин саясатта ширек ғасыр бойы жүрген адам. Түрлі саяси процесстер ұйымдастырып, өзекті мәселелерге қатысты пікірін білдіріп отырады. Онымен кездессе, сөйлессе, пікір алысса, бұл қылмыс па? Тіпті Қазақстанның Қылмыстық кодексінде «Қажыгелдин – экстремист» деген бап жоқ қой. «Азаттыққа» берген сұхбатында Қажыгелдиннің өзі «менімен Назарбаев шетелде кездесті» деп айтып отыр. Сол үшін Назарбаевты «Нұр Отаннан» ешкім ығыстырған жоқ қой.
Бір сөзбен айтқанда, бұл – партиядан шығаруға себеп емес. Қаржыға байланысты да нақты аргумент естіген жоқпын. Кейін олардың баспасөз мәслихатында айтқан тағы бір уәжі – мені, Әсет Матаевты, тағы бірқатар азаматтарды партия мүшелігіне жарғыға қайшы қабылдапты-мыс. Бұл шараға атсалысып, жарғылық процедураларды орындап жүрген Сәмбетбайдың өзі емес пе еді? Қысқасы, мен бұлардың сөзінен көңілге қонымды, ақылға сыятын, дәйекті бір уәж таппадым.
– Айтпақшы, Ермұрат Бапи «Қазақ таймс» порталына берген сұхбатында бүлікші жігіттер «асымды ішіп, аяғымды аттап кетті» деген екен. Ол дастарханның басында сен де болған екенсің…
– Иә, съездің алдында дастархандас болғанымыз рас. Ол кезде де «бүлікшілер» партия төрағасына өкпесін айтып, кінәсін артқан жоқ. Артық ауыс бір сөз болмады. Жалпы, маған екіжүзділік, арамдық деген қасиеттер жат нәрсе. Егер көңілімде бір ой болса, не біреумен келіспесем, соны бетіне тіке айтамын, болмаса онымен дастархандас болмақ түгілі, бірнеше шақырымға аулақ жүремін. Ал неше айдан бері бір ауыз мін тақпай, барлығымен келісіп, шешуші сәтке келгенде, ойдан құрастырылған жала жабу – ол нағыз арамза сатқынның ісі деп білемін.
– Ермұрат ағаң өзінің «Фейсбуктағы» парақшасында жап-жас Жанболат халыққа ауадай қажет екі фильм түсірді, ал ЖСДП саяси кеңесінің мүшелері барлығы жабылып, Жанболат жасағанның жартысын да жасай алмады деп жазды. Әрине, өзің туралы мақтану – қиын, бірақ отыздан жаңа асқан жігіт өзінің саяси ұстанымы үшін екі рет қылмыстық іске тартылғаны, «Трибуна» сияқты көпшіліктің сүйікті газетін шығаруы, Алтынбек Сәрсенбайұлы атындағы сыйлыққа ие болуы… – мұның бәрі де оңай шаруа болмаса керек?
– Ер-ағамыздың мұндай жоғары баға бергеніне алғыс айтамын. Мінезіме, ұстанған саяси көзқарасыма байланысты талай қуғынды көріп жүрген адаммын. Әлі де толық бостандық алған жоқпын. Полицияға уақытылы барып, тіркеліп тұрамын, қаладан рұқсатсыз шығуға құқығым жоқ. Бостандығым шектеулі. Әрине, осы уақытқа дейін оппозициялық, билікпен текетірес жолын емес, мәмілеге келу немесе саясаттан алшақ позицияны таңдасам, қазіргі жағдайым мүлде басқаша болар ма еді? Бірақ өзімнің таңдауыма еш өкінбеймін. Қуғындалсам да, сотталсам да, ешкімнің алдында басымды имедім. Кешірім сұрап, «кінәмді» мойындамадым. Болашақта бұдан да қарқынды, ашық әрі белсенді жұмыс істеуге, еңбек етуге мүмкіндік туады деп ойлаймын.
– Сөз соңында өзің түсірген фильмге қайтып оралайық: саяси қуғын-сүргін тақырыбының жалғасы түсіріле ме?
– Әрине, бұл тақырыпты бір фильммен, не бір кітаппен қамту мүмкін емес. Ашаршылық тақырыбы да солай. Бұл мәселеге қатысты ондаған фильмдер мен туындылар шығарылуы тиіс. Әлі күнге дейін айтылмаған, зерттелмеген мәселе көп. ХХ ғасырдағы қазақ тарихын тәуелсіз мемлекет тұрғысынан зерттейтін тұтас институт ашылса да, артықтық етпейді. Қазақ тарихының қазіргі оқулықтары еш сын көтермейді – оларда тарихи шындық жоқ: алапат қасіреттердің геноцид болғанын, қазақ халқын жоспарлы түрде қырғанын айтқысы келмейді! Себебі Кремльден қорқады. Ресейге жалтақтайды. Біздің фильмдер – тарихи шындықты ашу жолына қосып отырған аз ғана үлесіміз. Болашақта да бұл жұмысты жалғастыра бермекпін. Тарихи ақиқат айтылуы тиіс мәселелер жетерлік. Соның бірі – ұжымдастыруға қарсы жаппай көтерілістер. Осы мәселені де зерттемек ойым бар. Мүмкін, сол тақырып төңірегінде тағы бір фильм түсіреміз. Бірақ бұл істің барлығы қаржылық мүмкіндігімізге келіп тіреледі.
– Енді бұл фильм қазақстандық прокатқа шыға ма, жоқ әлде жұртшылық оны интернет әлемінен ғана көре ала ма?
– Егер ұлттық мүддені қорғай алатын, тарихи шындықтың ашылуына үлес қоса алатын билік болса, әрине, бұл фильмді барлық кинотеатрлардан көрсетіп, телеарналарға беруге болар еді. Бірақ менің мұрағатқа кіруіме тыйым салып жүрген биліктен не күтуге болады?! Олар бұған жол беруші ме еді?
Сондықтан жаппай прокатқа шығады деп айта алмаймын. Тіпті 25 қыркүйек күні тұсаукесер көрсетілім болатын «Цезарь» кинотеатрының өзін әрең алдық. «Арман» кинотеатры көрсетуге даяр еді, бірақ ол жерде қазір күрделі жөндеу жұмыстары жүріп жатыр. Белгілі киносыншы Олег Борецкийдің көмегімен «Цезарьдің» залын таптық. Сондықтан әзірге жоспар – «Цезарьде» көрсетіп, одан кейін мүмкіндік болса, тағы 2-3 қалаға барып, бұл фильмді таныстырып, оны көрерменмен талқылау. Содан кейін интернетке де жүктейміз.
– Жанболат інім, ақтарыла айтқан сұхбатың үшін рахмет! Халқыңа қолғабыс тигізем деген ынта-жігеріңді құдай қолдасын!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«DAT»
