Жанболат МАМАЙ: Қуғындалып, сотталсам да, ЕШКІМГЕ БАС ИМЕДІМ

Оппо­зи­ци­я­лық бағыт­тағы тұлға­лар­ды, зия­лы қауым өкіл­дерін, өткен пре­зи­дент­тік сай­ла­удан кей­ін жарқ етіп шыққан жастар­ды, тәу­ел­сіз бақы­ла­у­шы­лар­ды ЖСДП-ға шақы­рып, алда келе жатқан пар­ла­мент сай­ла­у­ын­да «Нұр Отан­ды» тас-талқан ететін мүм­кін­дік бол­ды! Бірақ сай­ла­уда ең кемін­де 60–70 пай­ыз дауыс ала­тын мүм­кін­дік­ті сатқын­дар тас-талқан етіп кетті!

– Жан­бо­лат, алдағы сәр­сен­бі­де, 25 қыр­күй­ек­те, Алма­ты­да сенің екін­ші филь­міңнің тұса­у­ке­сері өте­ді. Бұл фильм­нің («Ста­лин қыл­мыста­ры: ұлт зия­лы­ла­рын қалай жой­ды?») иде­я­сы, мақ­са­ты мен маз­мұ­ны төңіре­гін­де оқыр­ман қауы­мға қысқа­ша не айтар едің?

– Иә, Қаза­қстан­дағы Ашар­шы­лық қасіретін көр­се­тетін «Зұл­мат» атты фильм­нің тұса­у­ке­сері­нен соң, елде­гі ең сұра­пыл жыл­дар – жап­пай сая­си репрес­сия кезеңі тура­лы баян­дай­тын жаңа деректі жобаға кірістік. Бұл фильм өткен ғасыр­дың 20–30-жылдарындағы ста­лин­дік қуғын-сүр­гін мәсе­лесіне арна­ла­ды. Қаза­қтың зия­лы­ла­ры нелік­тен өздеріне қар­сы арыз жазып, «жапон тың­шы­сы­мын», «контр­ре­во­лю­ци­я­лық эле­мент­пін», «халық жауы­мын» деп мой­ын­дау актілеріне қол қой­ды? Олар­ды қалай азапта­ды? Қалай қор­ла­ды? Отба­сы мүше­лерін қалай қинап, қуда­ла­ды? Фильм­де бұл фак­тілер нақты деректер, құжат­тар негізін­де көр­сетіледі. Әсіре­се укра­ин­дық «халық жау­ла­ры­ның» естелік­тері фильм­де маңы­зды рөл атқар­ды. Укра­ин­дық репрес­си­яға ұшы­раған аза­мат­тар­дың қор­лы­ғын біздің қазақ тұлға­ла­ры да көр­ді. Осы тура­лы кеңі­нен айтамыз. 

– Негізі­нен, бұл айты­ла-айты­ла, жазы­ла-жазы­ла, әбден қан­жы­лаған тақы­рып қой: фильм автор­ла­ры бұған қан­дай жаңа­лық қоса алды? 

– Бұл фильм­нің жаңа­лы­ғы – кей­бір тари­хи эпи­зод­тар­ды көр­се­ту үшін кәсі­би арти­стер­ді жоба­мы­зға тарт­тық. Олар бар жан-тәнін салып, сол кездің дра­ма­сын көр­сет­ті. Одан кей­ін­гі мәсе­ле – Қаза­қстан­да жап­пай сая­си қуғын-сүр­гін 1937–38 жыл­да­ры емес, Алаш зия­лы­ла­рын қуда­лау, олар­ды қамау, ату одан да ерте­рек, 20-жыл­дар­дың орта­сын­да бастал­ды. Бұл әдейі ойла­сты­ры­лған, жос­пар­ланған сая­сат бол­ды. Алаш ардақты­ла­рын жой­ған соң, 1928 жыл­дан бастап ұжым­да­сты­ру, одан кей­ін Ашар­шы­лық бастал­ды. Яғни, ұлт­тың көр­нек­ті тұлға­ла­рын, қаза­қты құтқа­руға қауқа­ры бар аза­мат­тар­ды құр­тқан соң, ста­лин­дік боль­ше­вик­тер Қаза­қстан­да халы­қты қына­дай қырды! 

Ал 1937–38 жыл­да­ры сол кеңес билі­гін орна­туға атса­лы­сқан, көмек­тес­кен, бір кез­дері боль­ше­вик­тер­дің жағын­да болған қазақ зия­лы­ла­рын құрт­ты. Ол тура­лы да фильм­де баян­да­ла­ды. Фильм­де көтерілетін басты мәсе­ленің бірі – ком­му­ни­стік қырғы­нға тари­хи, сая­си баға беру мәсе­лесі. Деректі фильм­нің мақ­са­ты – тари­хи шын­ды­қты қоға­мға, әсіре­се жастарға жет­кі­зу, соны айту. Жастар біздің ұлты­мыз қай­дан шықты, мем­ле­кеті­міздің ірге­та­сы қашан қалан­ды, ұлт­тық лидер­лері­міз кім бол­ды, қан­дай қасірет­ті кезеңді бастан өткер­дік, Кремль коло­ни­а­лиз­мінің қатері неде деген сұрақтар­дың жау­а­бын білуі керек. Шама-шарқы­мыз­ша осы сұрақтарға жау­ап іздедік.

– Ел-жұр­тқа бел­гілі жәйт – бүгін­гі қазақ билі­гі Алаш тақы­ры­бын, зұл­мат жыл­дар зоба­лаңын, сая­си қуғын-сүр­гін­нің жай-жап­са­рын жүй­елі түр­де қозға­уға құлы­қты емес. Бұған, әрине, Назар­ба­ев­тың, ол бастаған билік­тің өткен ком­му­ни­стік кезеңі әсер етері анық. Оның үстіне Назар­ба­ев­тың тіке өзінің Ресей­ге құл­шы­лық ұруы, Шаха­нов­шы­лап айт­сақ, Путин­нің «туфлиін жала­уы» тағы бар. Енде­ше түсіру­шілер тобы үшін осы тақы­рып­ты қозға­удың қиын­шы­лы­ғы бол­ма­ды ма? 

– Айт­пақ­шы, бұл тура­лы да айта кетей­ін. «Зұл­мат» филь­мін көру­ге 2,5 мың адам келіп, оны интер­нет­те жар­ты мил­ли­онға жуық халық көр­ген соң, Ресей сыр­тқы істер мини­стр­лі­гі арнайы мәлім­де­ме жасап, біздің фильм­де­гі деректер­ді жоққа шыға­руға тыры­сты. Ал содан кей­ін Қаза­қстан билі­гі не істе­ді дей­сіз ғой? Ұлт­тық мүд­дені, тари­хи ақиқат­ты қорға­удың орны­на, маған қуда­лау жаса­ды. Елі­міз­де­гі бар­лық мұрағат­тар­дың есі­гі мен үшін тарс жабыл­ды! Сон­дай масқа­ра бұрын-соң­ды бол­маған шығар, сірә. ҚР пре­зи­ден­тінің мұраға­ты мені оқу залы­на кір­гіз­бей, мұрағат құжат­та­ры­мен жұмыс істе­у­ге тый­ым сал­ды. Бұл тура­лы әле­умет­тік желілер­де жаз­дым. Одан кей­ін пре­зи­дент мұраға­ты бас­шы­сы­ның екі орын­ба­са­ры мені қабыл­дап, «біз сізді кір­гі­зе алмай­мыз, шу басыл­сын, сосын жұмыс істей ала­сыз» деген уәж айтты. 

Тура сон­дай «сақтық шара­сын» Орта­лық мем­ле­кет­тік мұрағат бас­шы­лы­ғы да айт­ты. «Билік­тен кел­ген арнайы тап­сыр­ма бар, кір­гі­зе алмай­мыз» деумен бол­ды. Арнайы мем­ле­кет­тік мұрағат (Алма­ты қала­лық поли­ция депар­та­мен­тін­де орна­ласқан) та біз­ге есі­гін тарс жауып алды. Міне, осын­дай жағ­дай­ға тап бол­дым. Бірақ құжат алу­дың айла-ама­лы табыл­ды. Бірқа­тар құжат­тар­ды Ашар­шы­лық тақы­ры­бын зерт­теп жүр­ген­де-ақ көшіріп алған­мын. Бұлар­дың бар­лы­ғы ашық құжат­тар. Бірақ соның өзін маған көр­се­ту­ден бас тарт­ты. Соған қара­ма­стан, мен біраз құжат­тар­ды тап­тым. Соның негізін­де осы фильм­ді түсір­дік. Оның баға­сын алдағы сәр­сен­бі күні, «Цезарь» кино­те­ат­ры­на сағат 19.00-де кел­ген көре­рмен береді деген үміттемін.

– Жан­бо­лат, фильм­нің тұса­у­ке­сері мен Жал­пы­ұлт­тық соци­ал-демо­кра­ти­я­лық пар­ти­я­сы­ның (ЖСДП) съезін­де­гі төң­керіс еке­уі қатар кел­ді. Бұл ара­да қан­дай да бір бай­ла­ныс бар ма?

– Шама­сы, сіз фильм­нің тұса­у­ке­сері осы оғаш оқиғаға қатар кел­генін айтып оты­рған шығар­сыз? Жоқ, бұл кез­дей­соқ дәл­дік. Біз тұса­у­ке­сер­дің уақы­тын ЖСДП съезі өтер уақыт­тан бұрын бел­гілеп қой­ған­быз. Фильм­нің түсірілім­дерін, зерт­теу жұмыста­рын ақпан айын­да бастаған едік. Бар­лық жұмысты шама­мен 7 ай жүр­гізіп, қыр­күй­ек айы­ның басын­да толық аяқта­дық. Ал деректі туын­ды­ның алға­шқы көр­сетілі­мін өткі­зетін жер­ді біз сонау тамыз айы­нан бастап, алдын ала іздедік. Содан енді тап­тық. Бұл жер­де еш сәй­кест­ік жоқ деп санай­мын. Фильм­нің ЖСДП-ға да, оның төңіре­гін­де­гі дауға да еш қаты­сы жоқ. Пар­тия төңіре­гін­де қаза­қтың басын бірік­тіру­ге қар­сы шыққан төң­керіс­шілер бұл тари­хи, руха­ни туынды­дан садаға кетсін!

– Деген­мен, сол съез­ден бері Ермұрат Бапи көп­те­ген басы­лым­дарға бер­ген сұх­ба­тын­да сені пар­тия төраға­лы­ғы­на ұсы­ну тура­лы жос­па­ры болға­нын айт­ты. Жал­пы, бұл идея қан­дай мақ­сат­тан шықты?

– Иә, сон­дай ұсы­ны­стың болға­ны рас. Бір нәр­сені айқын­дағым келеді: мен пар­ти­я­ның қата­ры­на сонау 2009 жыл­дан бері, яғни «Азат» пен ЖСДП бірік­кен тұста кел­дім. «Азат»-ЖСДП пре­зи­ди­у­мы­ның мүше­сі бол­дым. Одан кей­ін пар­тия екі­ге бөлін­ді, Жар­ма­хан Тұяқ­бай ЖСДП-ны алып кет­ті, ал «Азат» жетек­шісі Болат Әбі­лов сая­сат­тан мүл­дем қол үзді. Үсті­міз­де­гі жыл­дың 26-сәуірін­де Тұяқ­бай төраға­лы­ққа Ермұрат Бапиді сай­ла­уды ұсы­нып, өзінің орны­на қал­ды­рған соң, ЖСДП қай­та тірі­ле ме деген үміт бол­ды. Жаз айын­да пар­ти­я­ның төраға­сы маған бұры­нғы «Азат»-ЖСДП мүше­сі болға­ным­ды есі­ме салып, сол мүшелік­ті қай­та­дан жан­дан­дыр­сақ, сая­си ұйы­мға қолға­быс етіп, оны рефор­ма­ла­у­ға үлесіңді қос­саң деген ұсы­ны­сын айтты. 

Мен бұл ұсы­ны­сты қабыл алдым. Егер пар­ти­яға жастар кел­се, қажыр-қай­ра­ты бар тұлға­лар бол­са, оны, әрине, рефор­ма­ла­у­ға болар еді. Егер пар­ти­яға жетек­шілік еткенім­де, сон­дай жігер­лі, адал аза­мат­тар­ды сая­си ұйы­мға тар­тар едік. Оппо­зи­ци­я­лық бағыт­тағы тұлға­лар­ды, зия­лы қауым өкіл­дерін, өткен пре­зи­дент­тік сай­ла­удан кей­ін жарқ етіп шыққан жастар­ды, тәу­ел­сіз бақы­ла­у­шы­лар­ды ЖСДП-ға шақы­рып, алда келе жатқан пар­ла­мент сай­ла­у­ын­да «Нұр Отан­ды» тас-талқан ететін мүм­кін­дік бол­ды! Бірақ сай­ла­уда ең кемін­де 60–70 пай­ыз дауыс ала­тын мүм­кін­дік­ті сатқын­дар тас-талқан етіп кетті!

– Жан­бо­лат, саған және сен сияқты жастар үшін сая­си пар­ти­я­лық қозға­лыс деген не?

– Пар­тия – Әділет мини­стр­лі­гін­де­гі тір­кеу, мөр не бол­ма­са бір тілім куәлік-қағаз емес. Пар­тия – бір иде­яға сен­ген адам­дар, бір сая­си бағыт­та жұмыс істе­у­ге әзір тұлға­лар­дың тобы. Осы орай­да елде­гі тәу­ел­сіз тұлға­лар­дың басын қосып, жал­пы­ұлт­тық дең­гей­де­гі ұйым құруға әбден болар еді. Сол бағыт­та жұмысты баста­мақ ниет­те бол­дық. 6 қыр­күй­ек­те өткен съез­ге дей­ін ЖСДП елде­гі жалғыз тір­кел­ген оппо­зи­ци­я­лық бағыт­тағы пар­тия болып кел­ді. Қазір­гі­дей тәу­ел­сіз сая­си пар­ти­я­лар жоқ заман­да ЖСДП-ға тәу­ел­сіз тұлға­лар кел­ген­де, ол демо­кра­ти­я­лық өзгерістер­дің ката­ли­за­то­ры­на айна­лар еді. 

Кез кел­ген елде өзгеріс жаса­удың екі жолы ғана бар: бірі – заң­ды сай­лау, екін­шісі – нара­зы халы­қтың алаң­дарға шығуы арқы­лы. Бүгін­гі­дей бір­де-бір тір­кел­ген оппо­зи­ци­я­лық пар­ти­я­сы жоқ, тіп­ті мәс­ли­хат­тарға сай­ла­уды пар­ти­я­лық тізім­мен өткі­зетін елде өзгеріс қай жол арқы­лы болуы мүм­кін? Осын­дай жағ­дай­ды қалып­та­сты­рған билік өзіне ор қазып оты­рған сияқты.

– Қалай ойлай­сың, пар­ти­я­лық төң­керіс жаса­у­шы­лар сенің кан­ди­да­ту­раңа қар­сы шықты ма, жоқ әлде бұл бүлік­тің аста­рын­да басқа да терең ойла­сты­ры­лған мақ­сат­тар бол­ды ма?

– Бұл жағ­дай­да бір­не­ше мақ­сат бол­ды. Съез­де шыққан бүлік­ке қараған­да, билік Ермұрат Бапи­дың мені пар­тия төраға­лы­ғы­на ұсы­на­ты­нын алдын ала біл­ген. 30 жасы­ма дей­ін екі рет сот­та­лып, сан рет әкім­шілік қамау мен жаза­ға ұшы­раған, билік­пен мәміле­ге кел­мей­тін адам­ды Ақор­да тір­кел­ген оппо­зи­ци­я­лық пар­тия бас­шы­лы­ғы­на жібер­ме­удің ама­лын жаса­ды деп білемін. 

Екін­ші­ден, билік өзінің «қуыр­шақта­ры­на» бүлік шығарт­пай-ақ, жай ғана мені дауыс беру­ден құла­туы­на болар еді. Бірақ бұл жағ­дай­да Ермұрат Бапи пар­тия төраға­лы­ғын­да қала­тын еді. Ақор­да ондай­ға да барғы­сы кел­меді: олар пар­ти­я­ны бір­жо­ла­та билік­тің табан асты­на салғы­сы кел­ген. Оған тәу­ел­сіз тұлға­ның жетек­шілік етуіне жол бер­гісі кел­меді. Себебі – билік біл­ді: егер Ермұрат Бапи пар­тия төраға­сы болып қал­са, пар­ти­яда ауыс-түй­істер жасап, келесі съез­ге бәрібір өзінің маған қаты­сты көтер­ген мәсе­лесін қай­та­дан көте­рер еді. Сол себеп­ті пар­тия төраға­сын ығы­сты­рып, ЖСДП-ға Рақым­жа­но­вты қой­ып, сая­си ұйым­ның өлі­гі жатқан табыт­тың қақ­пағы­на соңғы шегені қақты. Яғни, пар­ти­я­ның оппо­зи­ци­я­лық бағы­тқа ойы­спа­сы үшін, оны «сая­си өлік» ету­ге дей­ін жеткізді.

– Бұл пар­тия бұрын да қарық болып тұр­маған еді ғой – қалың ұйқы­да жат­ты, қоғам­дық қозға­лы­стар­дан мақұ­рым еді…

– Сөз жоқ, бұл пар­ти­я­ның қоғам­да беделі, мықты ұйым бол­маға­ны рас. Бірақ мен пар­тия төраға­лы­ғы­на Ермұрат аға кел­ген­де, үлкен өзгерістер бола­ды деп үміт­тен­дім. Төраға­лы­ққа түсу­ге де сол үшін келісім бер­дім. Ермұрат Бапи еке­уі­міз пар­ти­я­ның бой­ы­на «жаңа қан» жүгір­туді арман­да­дық. Оған жаңа тұлға­лар кел­ген­де, азат ойлы аза­мат­тар топ­тасқан­да, ЖСДП мықты күш­ке айна­лар еді. Ондай жағ­дай­да және соңғы сай­ла­удан кей­ін­гі күшті қоғам­дық қар­сы­лы­қтың орта­лы­ғын пар­тия төңіре­гіне топ­та­сты­рған кез­де, пар­ла­мент пен мәс­ли­хат сай­ла­у­ын­да «Нұр Отан­да» әкім­шілік ресур­стан басқа шанс қал­май­тын еді! Міне, сон­ды­қтан билік осын­дай озбыр ради­кал­ды қада­мға бар­ды деп ойлаймын. 

– Ал сол билік­тің қол­шоқ­па­ры болған, бұралқы сая­сатқа ерген өз заман­даста­рың – Асхат пен Таза­бек саған, қоға­мға таныс адам­дар ма еді? 

– Мен пар­ти­яда мұн­дай, сіз айтқан­дай, бұралқы­лар­дың барын Ермұрат аға­мен бір­ге съез­де ұсы­ны­ла­тын жоба­лар­ды дай­ын­дау бары­сын­да біл­дім. Бұл бүлік­тің артын­да сая­сат­та атта­ры шық­паған, бұрын-соң­ды ешкім біл­мей­тін, ешбір қоғам­дық-сая­си бел­сен­ділік таныт­паған Рақым­жа­нов пен Сам­бет­бай­лар тұрған жоқ. Ашық айтуы­мыз керек: мұны ұйым­да­сты­рған билік­тің өзі! Әйт­пе­се бүлік­шілер­дің айтып тұрған уәжі сөз болып па? Ермұрат Бапи­ды «Пари­ж­ге Қажы­гел­дин мен Рысқа­ли­ев­ке бар­дың» деп айып­тай­ды. Оған Рақым­жа­нов та, Сам­бет­бай да, Күн­бо­ла­тов та, Кама­лов та бар­ды емес пе?! Сол жер­де сөз сөй­леді, ойла­рын айт­ты. Қажы­гел­дин­мен, Рысқа­ли­ев­пен бір үстел­дің басын­да отыр­ды. Пікір алма­сты. Егер бұл қыл­мыс бол­са, пар­ти­ядан шыға­руға негіз бол­са, онда өздері де Бапи­мен бір­ге ЖСДП-дан шық­пай ма? Осы­ның өзі рақым­жа­но­втар­дың айтып оты­рған сөзі бос был­жы­рақ екенін көр­сетіп отыр. Ақы­лға сый­май­тын, миға қон­бай­тын аргумент. 

Съез­ден соң бел­гілі болған тағы бір мәсе­ле – облы­стар­да тиісті заң­ды жол­мен кон­фе­рен­ци­я­лар өтіп, деле­гат­тар сай­лан­баған. Оны жасап оты­рған тағы да сол рақым­жа­но­втар. Себебі, білуім­ше, облы­стық кон­фе­рен­ция өткі­зу жұмысы толық пар­тия төраға­сы­ның орын­ба­сар­ла­ры­на жүк­тел­ген. Ал съездің өзіне пар­ти­яға мүше бол­маған, ман­да­ты жоқ сту­дент­тер­ді алып кел­ген. Осы­ны неге істе­ді? Егер съез­де бүлік­тері­нен түк шық­па­са, онда билік бұл жиын­ның нәти­же­сін заң­сыз деп тани­тын еді. Ол да ойла­сты­ры­лған бір айла. Осы­ның бәріне қараған­да, бұл алдын ала жос­пар­ланған, өте жіті бақы­ла­нып, жан-жақты ұйым­да­сты­ры­лған бүлік. 

– ЖСДП-ның төң­кері­стен кей­ін­гі күні не бола­ды деп ойлай­сың? Пар­ла­мент­тік сай­лау қар­саңын­да бүлік­шілер бұл пар­ти­я­ның төңіре­гіне қоғам­ды топ­та­сты­ра ала ма?

– Бұдан кей­ін шынайы сая­си өмір­де бұл пар­ти­я­ны жоқ деп айтуға бола­ды. Бұрын да беделі жоқ ұйым енді нағыз сая­си өлік­ке айнал­ды. Оның басқа қуыр­шақ пар­ти­я­лар­дан еш айыр­ма­шы­лы­ғы да, арты­қ­шы­лы­ғы да жоқ. Оған қоғам­да беделі бар, өзін сый­лай­тын тұлға­лар қосы­ла­ды деген­ге мен сен­бей­мін. Сол съезд өткелі де, міне, екі апта­дай уақыт өтті. Ермұрат Бапи­ды қара­лап, бас­пасөз мәс­ли­ха­тын өткіз­ген­нен басқа не істе­ді? Тым құры­са, елде­гі оқиға­ларға қаты­сты «Фейс­бук­те» бір өткір пост жазып, жұрт­шы­лы­қты елең еткізіп пе? Бүлік шығарған съез­ден соң, ЖСДП қоғам­ның соңғы сені­мі­нен айырылды.

– Сол аты­шу­лы съез­ге сен деле­гат ретін­де қаты­стың. Оқиға­ның куә­гері ретін­де айт­шы: бүлік­шілер­дің пар­тия төраға­сы­на таққан – «шетел­ден қар­жы алмақ бол­ды», «пар­ти­я­ны сатып жібер­мек бол­ды», «Жарғы талап­та­рын бұзып, пар­ти­яға мүше­лер қабыл­да­ды» деген айып­тар­да нақты бір дерек, қан­дай да бір аргу­мент бол­ды ма?

– Ешқан­дай аргу­мент есті­медім. «Пари­ж­ге бар­дың» деді. Оған сол мәсе­лені көтеріп оты­рған­дар­дың өздері де барып, қаты­сты. Тіп­ті сөз де сөй­леп, ойла­рын да айтқан болар. Қажы­гел­дин­мен, Рысқа­ли­ев­пен бір­ге түс­кен сурет­тері де интер­нет­те жүр. Сон­да пар­тия төраға­сын не деп айып­тай­ды? Олар­ды Пари­ж­ге кім зор­лап апар­ды? Сосын, барған күн­нің өзін­де, оның қай жері қыл­мыс? Мыса­лы, Әке­жан Қажы­гел­дин сая­сат­та ширек ғасыр бойы жүр­ген адам. Түр­лі сая­си про­цес­стер ұйым­да­сты­рып, өзек­ті мәсе­ле­лер­ге қаты­сты пікірін біл­діріп оты­ра­ды. Оны­мен кез­дес­се, сөй­лес­се, пікір алыс­са, бұл қыл­мыс па? Тіп­ті Қаза­қстан­ның Қыл­мыстық кодексін­де «Қажы­гел­дин – экс­тре­мист» деген бап жоқ қой. «Азатты­ққа» бер­ген сұх­ба­тын­да Қажы­гел­дин­нің өзі «мені­мен Назар­ба­ев шетел­де кез­де­сті» деп айтып отыр. Сол үшін Назар­ба­ев­ты «Нұр Отан­нан» ешкім ығы­сты­рған жоқ қой. 

Бір сөз­бен айтқан­да, бұл – пар­ти­ядан шыға­руға себеп емес. Қар­жы­ға бай­ла­ны­сты да нақты аргу­мент есті­ген жоқ­пын. Кей­ін олар­дың бас­пасөз мәс­ли­ха­тын­да айтқан тағы бір уәжі – мені, Әсет Мата­ев­ты, тағы бірқа­тар аза­мат­тар­ды пар­тия мүшелі­гіне жарғы­ға қай­шы қабыл­дап­ты-мыс. Бұл шараға атса­лы­сып, жарғы­лық про­це­ду­ра­лар­ды орын­дап жүр­ген Сәм­бет­бай­дың өзі емес пе еді? Қысқа­сы, мен бұлар­дың сөзі­нен көңіл­ге қоным­ды, ақы­лға сыя­тын, дәй­ек­ті бір уәж таппадым. 

– Айт­пақ­шы, Ермұрат Бапи «Қазақ таймс» пор­та­лы­на бер­ген сұх­ба­тын­да бүлік­ші жігіт­тер «асым­ды ішіп, аяғым­ды аттап кет­ті» деген екен. Ол дастар­хан­ның басын­да сен де болған екенсің…

– Иә, съездің алдын­да дастар­хандас болға­ны­мыз рас. Ол кез­де де «бүлік­шілер» пар­тия төраға­сы­на өкпе­сін айтып, кінәсін артқан жоқ. Артық ауыс бір сөз бол­ма­ды. Жал­пы, маған екі­жүзділік, арам­дық деген қаси­ет­тер жат нәр­се. Егер көңілім­де бір ой бол­са, не біре­умен келіс­пе­сем, соны бетіне тіке айта­мын, бол­ма­са оны­мен дастар­хандас бол­мақ түгілі, бір­не­ше шақы­ры­мға аулақ жүре­мін. Ал неше айдан бері бір ауыз мін тақ­пай, бар­лы­ғы­мен келісіп, шешу­ші сәт­ке кел­ген­де, ойдан құра­с­ты­ры­лған жала жабу – ол нағыз арам­за сатқын­ның ісі деп білемін.

– Ермұрат ағаң өзінің «Фейс­бук­тағы» парақ­ша­сын­да жап-жас Жан­бо­лат халы­ққа ауа­дай қажет екі фильм түсір­ді, ал ЖСДП сая­си кеңесінің мүше­лері бар­лы­ғы жабы­лып, Жан­бо­лат жасаған­ның жар­ты­сын да жасай алма­ды деп жаз­ды. Әрине, өзің тура­лы мақта­ну – қиын, бірақ оты­здан жаңа асқан жігіт өзінің сая­си ұста­ны­мы үшін екі рет қыл­мыстық іске тар­ты­лға­ны, «Три­бу­на» сияқты көп­шілік­тің сүй­ік­ті газетін шыға­руы, Алтын­бек Сәр­сен­бай­ұ­лы атын­дағы сый­лы­ққа ие болуы… – мұның бәрі де оңай шаруа бол­ма­са керек?

– Ер-аға­мы­здың мұн­дай жоға­ры баға бер­геніне алғыс айта­мын. Мінезі­ме, ұстанған сая­си көзқа­ра­сы­ма бай­ла­ны­сты талай қуғын­ды көріп жүр­ген адам­мын. Әлі де толық бостан­дық алған жоқ­пын. Поли­ци­яға уақы­ты­лы барып, тір­келіп тұра­мын, қала­дан рұқ­сат­сыз шығуға құқы­ғым жоқ. Бостан­ды­ғым шек­те­улі. Әрине, осы уақы­тқа дей­ін оппо­зи­ци­я­лық, билік­пен текетірес жолын емес, мәміле­ге келу неме­се сая­сат­тан алшақ пози­ци­я­ны таң­да­сам, қазір­гі жағ­дай­ым мүл­де басқа­ша болар ма еді? Бірақ өзім­нің таң­да­уы­ма еш өкін­бей­мін. Қуғын­дал­сам да, сот­тал­сам да, ешкім­нің алдын­да басым­ды имедім. Кешірім сұрап, «кінәм­ді» мой­ын­да­ма­дым. Бола­шақта бұдан да қарқын­ды, ашық әрі бел­сен­ді жұмыс істе­у­ге, еңбек ету­ге мүм­кін­дік туа­ды деп ойлаймын. 

– Сөз соңын­да өзің түсір­ген фильм­ге қай­тып ора­лай­ық: сая­си қуғын-сүр­гін тақы­ры­бы­ның жалға­сы түсірі­ле ме?

– Әрине, бұл тақы­рып­ты бір фильм­мен, не бір кітап­пен қам­ту мүм­кін емес. Ашар­шы­лық тақы­ры­бы да солай. Бұл мәсе­ле­ге қаты­сты ондаған фильм­дер мен туын­ды­лар шыға­ры­луы тиіс. Әлі күн­ге дей­ін айтыл­маған, зерт­тел­ме­ген мәсе­ле көп. ХХ ғасыр­дағы қазақ тарихын тәу­ел­сіз мем­ле­кет тұрғы­сы­нан зерт­тей­тін тұтас инсти­тут ашыл­са да, арты­қтық етпей­ді. Қазақ тарихы­ның қазір­гі оқулы­қта­ры еш сын көтер­мей­ді – олар­да тари­хи шын­дық жоқ: ала­пат қасірет­тер­дің гено­цид болға­нын, қазақ халқын жос­пар­лы түр­де қырға­нын айтқы­сы кел­мей­ді! Себебі Кремль­ден қорқа­ды. Ресей­ге жал­тақтай­ды. Біздің фильм­дер – тари­хи шын­ды­қты ашу жолы­на қосып оты­рған аз ғана үлесі­міз. Бола­шақта да бұл жұмысты жалға­сты­ра бер­мек­пін. Тари­хи ақиқат айты­луы тиіс мәсе­ле­лер жетер­лік. Соның бірі – ұжым­да­сты­руға қар­сы жап­пай көтерілістер. Осы мәсе­лені де зерт­те­мек ойым бар. Мүм­кін, сол тақы­рып төңіре­гін­де тағы бір фильм түсіре­міз. Бірақ бұл істің бар­лы­ғы қар­жы­лық мүм­кін­ді­гі­міз­ге келіп тіреледі. 

– Енді бұл фильм қаза­қстан­дық про­катқа шыға ма, жоқ әлде жұрт­шы­лық оны интер­нет әле­мі­нен ғана көре ала ма?

– Егер ұлт­тық мүд­дені қорғай ала­тын, тари­хи шын­ды­қтың ашы­луы­на үлес қоса ала­тын билік бол­са, әрине, бұл фильм­ді бар­лық кино­те­атр­лар­дан көр­сетіп, теле­ар­на­ларға беру­ге болар еді. Бірақ менің мұрағатқа кіруі­ме тый­ым салып жүр­ген билік­тен не күту­ге бола­ды?! Олар бұған жол беру­ші ме еді? 

Сон­ды­қтан жап­пай про­катқа шыға­ды деп айта алмай­мын. Тіп­ті 25 қыр­күй­ек күні тұса­у­ке­сер көр­сетілім бола­тын «Цезарь» кино­те­ат­ры­ның өзін әрең алдық. «Арман» кино­те­ат­ры көр­се­ту­ге даяр еді, бірақ ол жер­де қазір күр­делі жөн­деу жұмыста­ры жүріп жатыр. Бел­гілі кино­сын­шы Олег Борец­кий­дің көме­гі­мен «Цеза­рь­дің» залын тап­тық. Сон­ды­қтан әзір­ге жос­пар – «Цеза­рь­де» көр­сетіп, одан кей­ін мүм­кін­дік бол­са, тағы 2–3 қалаға барып, бұл фильм­ді таны­сты­рып, оны көре­рмен­мен талқы­лау. Содан кей­ін интер­нет­ке де жүктейміз.

– Жан­бо­лат інім, ақта­ры­ла айтқан сұх­ба­тың үшін рах­мет! Халқы­ңа қолға­быс тигі­зем деген ынта-жігеріңді құдай қолдасын!

Бақыт­гүл МӘКІМБАЙ,

«DAT»