- Шыңжаңда қамауда болып, қысым көргендердің көбі Қазақстанға келгеннен кейін үнсіз қалады. Көрген қорлығы мен шеккен азабын айтуға ықылассыз. Туыстары «оларды қатты қорқытып тастаған» дейді.
Биыл 8 ақпан күні Қытай қазағы Сәрсенбек Әкбар Алматы облысы Еңбекшіқазақ ауданы Ақши ауылында тұратын отбасына бес жылдан кейін оралды. Ол 2017 жылы Шыңжаңда қайтыс болған жақын туысына көңіл айтуға барып, кері қайта алмай қалған еді. Ал оның әйелі Гүлнұр Қосдәулет 2020 жылғы ақпаннан бері күйеуін Қазақстанға қайтаруды талап етіп, Қытайдың Алматыдағы консулдығы алдындағы наразылық акциясына үзбей шығып жүрген. Ол кейде консулдық алдына 80 жасқа келген кәрі енесін арбаға отырғызып, алып келетін.
Гүлнұр Қытай консулдығы алдына шығып, Шыңжаңдағы аз ұлт өкілдерінің діні мен тіліне байланысты қысым көріп жатқанын ашық айтып, ресми Пекиннен адам құқығын таптамауды талап ететін. Алайда күйеуі Қазақстанға оралғаннан кейін, мән-жайды білу мақсатымен Гүлнұр Қосдәулетке телефон шалғанымызда, ол сөйлесуге құлықсыз болды. Күйеуінің Қытайдан оралғаны туралы ақпарат беруге ықылассыз екенін аңғартты.
– Әзірге ештеңе бермей-ақ қойыңыздаршы.
– Неге қорқақтап тұрсыз, күйеуіңіз Қазақстанға келіп алды. Енді қандай қорқыныш бар?
– Менің жұбайыма біраз уақыт керек сияқты. Өйткені «жаңалыққа шығарма, телефонға түсірме!» деп, арғы жақтан айғайлап келді. Миын «улап» тастапты.
Ал осыдан екі жылдай бұрын Шыңжаң қазағы Зейнолла Рақыжан да отбасына 17 жылдан кейін оралған еді. Ол 2000 жылы отбасымен бірге Қазақстанға көшіп келген, бірақ 2004 жылы Шыңжаңға жақындарына барғанда ұсталып, туыстарының айтуынша, «тыңшы» деген жаламен 13 жылға сотталған. Түрме жазасынан кейін де отбасына орала алмай, екі жыл саяси лагерьде, екі жыл үйқамақта болғаны айтылған еді…
2020 жылғы ақпаннан бері Алматыдағы Қытай консулдығы алдындағы наразылық шарасына қатысып, Шыңжаңда қалған күйеуін кері қайтаруды талап етіп жүрген Д. (есімі қауіпсіздік үшін өзгертілді) есімді келіншек те бір жылдан кейін наразылығын тоқтатқан еді. Былтыр қыркүйек айында оған қоңырау шалғанымызда, «Қытайдағы күйеуіме зияным тиюі мүмкін, сондықтан ешқандай сұхбат бермеймін. Маған мүлдем хабарласпаңыздар» деген еді.
2019 жылы Шыңжаң өлкесі Құлжа қаласынан Алматы облысына келген Дәлел (аты-жөні өзгертілді – Ред.) де Шыңжаңда көргенін ашып айтқысы келмейді. 2017 жылы күзде Қытайдағы үйін сатуға барып, кері қайта алмай қалған ол бір жыл екі ай саяси лагерьде болғанын айтады. Сөзінше, лагерьден шыққаннан кейін тағы бір жылға жуық үйқамақта болған. Дәлел 2019 жылы мамырда Қазақстанға оралып, отбасымен қауышқан.
– Мен «екі айдан соң қайтып келемін» деп, жақын күйеу баламды кепілдікке қалдырып кеткенмін. Кетерде «ештеңе айтпаймын» деп, сақшының қағазына қол қойып бергенмін. Бармағаным үшін күйеу балам қысымға ұшырады. Қазір менімен сөйлеспейді. Енді ашық ақпаратқа шықсам, обалына қаламын ғой, түсін мені! – деді Дәлел…
Шыңжаңдағы туыстарына барып, 2017 жылы қамауға алынып, екі ай түрмеде, 10 ай саяси лагерьде, тағы екі ай үйқамақта болып, 2018 жылы желтоқсанда Қазақстанға оралған Рахима Сембайқызы да ұзақ уақыт ашық ақпаратқа шықпады. Қазір Алматы қаласында тұратын ол – төрт баланың анасы. Айтуынша, Қытайда қамауға алынған кезінде бесінші баласына аяғы ауыр болған, бірақ түрмеге түскен күні күштеп жасанды түсік жасатқан. Рахима түрмеден қос балдаққа сүйеніп шыққанын айтады.
– Біз бір әке-шешеден екеу ғанамыз. Әкем де менімен бірге саяси лагерьде отырып шықты. Ол кезде інім полицей болып жұмыс істейтін. Төрт балам мен күйеуім Қазақстанда болатын. Отбасыма ораларда әке-шешемді кепілдікке қалдырдым. Сақшы мекемесіне барып, «Қазақстанға барғаннан кейін ештеңе айтпаймын» деп қолхат жазып беріп кеттім. Солардың тағдырына алаңдап, ұзақ уақыт үндемей жүрдім. Бірақ түрме мен лагерьде көрген қорлығым ішіме сыймады, ақыры айтып тындым, – дейді ол.
Рахима бір жылдан бері ата-анасымен мүлдем сөйлеспейді. Оның айтуынша, жергілікті билік әке-шешесіне қызымен сөйлесуге тыйым салған. Ал артынан ерген жалғыз інісі былтырдан бері қамауда отыр деп естіген. Рахима мемлекеттік қызметте істеген інісінің ұсталуына да өзінің қатысы бар деп есептейді. «Інімнің қамалуы менің ақпарат құралдарына ашық сұхбат беріп, лагерь азабын айтқанымнан болды-ау!» – дейді ол.
Шыңжаң қазақтарының құқығын қорғап жүрген тіркелмеген «Нағыз Атажұрт» ұйымының жетекшісі Бекзат Мақсұтхан лагерьде отырғандардың рухы сынып, көргенін айтуға қаймығып қалады дейді.
– Біріншіден, Шыңжаңда көрген азап пен қорлықтан адамның рухы жаншылады. Денсаулығы ғана емес, психологиялық тұрғыдан да мұқалады. Екіншіден, оларды Қазақстанға қайтарарда, жергілікті билік, ұлттық қауіпсіздік пен полиция өкілдері жан-жақтан қыспаққа алып, «екі мемлекеттің достығына сызат түсірмеу» жөнінде лекция оқиды. «Осында туып өстің, оқыдың, енді Қазақстанға барған соң, Қытай туралы жағымсыз пікір айтпа» деп құлағына құйып жібереді. Оған қоса, қоқан-лоққы жасап, «егер сен Қазақстанға барғаннан кейін, Қытайдың беделіне нұқсан келетін сөз айтатын болсаң, ол жақта да біздің адамдар бар, тауып аламыз» деп қорқытады. Тіпті «қайтадан Қытайға алып келеміз» деп дөң-айбат жасайды, – дейді Бекзат Мақсұтхан.
Қытай қазақтарына көмек беретін «Атажұрт еріктілері» қоғамдық бірлестігінің жетекшісі Ербол Дәулетбекұлы Қытай билігі Шыңжаңнан Қазақстанға көшуге бел буғандарға кепілге адам тап деген талап қоятынын айтады.
– Қамауда болғандарды өзге елге жіберу үшін, кемінде үш адамды кепілге ұстайды. «Сен барғаннан кейін сұхбат беріп, ашық ақпарат кеңістігіне шығатын болсаң, мына кепілге қалдырған жақындарың сотталады» деп ескертеді. Ол адам кепілге қалдыратын үш кісіні табу үшін де, кемі екі ай әркімге жалынады. Себебі ешкім кепіл болғысы келмейді. Егер ол адам шекарадан өткеннен кейін ашық ақпаратқа шығып кетсе, жазықсыз сотталатынын олар да біледі. Сондықтан тәуекелге бармайды, – дейді ол.
Астана билігі Қытайдың саясатына қатысты ресми ұстанымын білдірмеген, бірақ «дипломатиялық жолдар арқылы» Шыңжаңнан қазақтар Қазақстанға оралып жатқанын айтады.
Azattyq.org
