2025 жылы қабылданған жаңа Бюджет кодексі – Қазақстанның фискалдық саясатының жаңа кезеңін бастаған маңызды құжаттардың бірі. Ол мемлекеттік шығындарды, әсіресе әлеуметтік бағыттағы қаражатты тиімді пайдалану жүйесін қайта қалыптастырды. Жаңа кодекстің басты мақсаты – ресурстарды әділ бөлу, жауапкершілікті нақтылау және әрбір теңгенің халық игілігіне жұмсалуын қамтамасыз ету. Осы тақырып төңірегінде біз Экономикалық зерттеулер институтының Фискалдық саясат орталығының аға сарапшысы Меруерт Жұмаханмен әңгімелескен едік.
– Меруерт ханым, жаңа Бюджет кодексі елдің қаржы жүйесіне қандай жаңашылдықтар енгізді?
– 2025 жылы қабылданған жаңа Бюджет кодексі елдегі бюджет реформасының маңызды кезеңіне айналды. Жаңа Бюджет кодексі стратегиялық жоспарлауды күшейтеді және мемлекеттік органдардың жауапкершілігін арттырады. Енді мемлекеттік органдар өз қаражаттарын икемді басқара алады, соның ішінде игерілмеген бюджет қаражаттарын келесі жылы пайдалана алады. Сондай-ақ мемлекеттік сектордан дивидендтер төлеудің жаңа ережелері енгізілді және Ұлттық қордан нысаналы трансферттердің пайдаланылуына бақылау күшейтілді. Қосымша қадам бюджеттік орталықсыздандыру болды: салықтардың бір бөлігі жергілікті бюджеттерге берілді, бұл өңірлердің экономикалық тәуелсіздігін нығайтады.
– Кодекстегі ең маңызды жаңалықтардың бірі – нәтижеге бағытталған бюджеттеу. Бұл нені білдіреді?
– Бұрын әлеуметтік бағдарламалар көбіне игерілген қаржы сомасымен ғана бағаланатын. Ал енді бюджеттегі басты назар – нақты нәтижеде. Кедейлікті төмендету, әлеуметтік қызметтермен қамту деңгейін арттыру, әлсіз топтардың санын азайту сияқты нақты индикаторлар енгізілді. Бұл – бюджет саясатын тиімділіктің жаңа сатысына көтереді. Егер бағдарлама өз мақсатына жетпесе, ол қайта қаралып, қажет болса қысқартылады. Бұл – қоғам алдындағы ашықтық пен есептіліктің нақты тетігі.
– Децентрализация мен жауапкершілік жүйесі де жаңартылды. Оның маңызы қандай?
– Жаңа кодексте өңірлердің қаржылық дербестігі күшейтілді. Аймақтар қосымша салықтық түсімдер есебінен өз ерекшелігіне сай әлеуметтік саясат жүргізе алады. Ең бастысы – енді әкімдер мен басқарма басшылары тек игерілген қаржы үшін емес, нәтиже үшін де есеп береді. Жергілікті бюджет қаражатының, оның ішінде әлеуметтік салаға тиімсіз жұмсалуы қоғамдық есептілік пен кадрлық шешімдер арқылы бағаланады.
– Ал биыл жергілікті бюджеттердің әлеуметтік шығындар көлемі қалай өзгерді?
– 2025 жылдың алғашқы жартысында жергілікті бюджеттердің әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыруға жұмсаған шығындары 335,9 млрд теңгені құрады. Бұл – өткен жылмен салыстырғанда 5,2%-ға көп. Аймақтар арасында айырмашылық бар: мысалы, Түркістан облысы әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыруға жұмсаған шығындар үлесі бойынша көш бастап тұр (барлық шығынның 11%-ы), ал Ұлытау облысында бұл көрсеткіш 1%-ды құрайды. Бұл айырмашылық өңірлердің экономикалық және демографиялық ерекшелігімен байланысты. Дегенмен жаңа жүйе осы теңсіздікті азайтуға мүмкіндік береді.
– Сіздің ойыңызша, жаңа Бюджет кодексінің түпкі мақсаты не?
– Бұл құжат тек қаржы бөлу схемасын өзгертпейді, ол қаржыны басқарудың жаңа мәдениетін қалыптастырады. Өкілеттіктердің әділ бөлінуі, нәтижеге бағытталған жоспарлау, өңірлердің табыс базасын кеңейту – барлығы әр теңгенің халықтың игілігіне жұмсалуына жағдай жасайды. Нәтижесінде әлеуметтік теңсіздік азайып, өңірлер арасындағы мүмкіндіктер теңестіріледі.
– Бұл реформаның ел өміріне әсері қандай болады деп ойлайсыз?
– Жаңа Бюджет кодексі – қоғам алдындағы ашықтықты арттыруға, әлеуметтік әділдікті қамтамасыз етуге және мемлекеттік қаржының тиімділігін көтеруге бағытталған маңызды қадам. Меніңше, ең басты нәтиже – сенім. Азаматтар енді бюджеттен бөлінген қаражат олардың өмір сапасын арттыруға бағытталғанын нақты біледі. Мемлекет үшін бұл – тиімділік пен жауапкершіліктің жаңа дәуірі. Әрбір теңге есепке алынып, әрбір шешім нақты әлеуметтік нәтиже беруге жұмыс істейді.
– Уақыт бөліп, сұхбат бергеніңізге рахмет!
