Тағы бір жыл тарих жылнамасына жазылды. Қазақтан шыққан һас батыр, даңқты қолбасшы Бауыржан Момышұлы атамыз үлгілі деп санаған Ұлу жылы аяқталып, жайлы деп баға берген Жылан жылы босағадан аттады. Күнтізбеде – 2025 жыл.
Күнтізбе демекші, казақтың көне күнтізбесінің бірегей көрінісі – мүшел есебі. Халқымыз ежелден әрбір жылды еті адам жеуге болатын және болмайтын деп есептеп, осы тұрғыдан 6 адал және 6 арам – 12 хайуанның атымен атап, соған сәйкес 12 жылдан тұратын мүшел есебін жүргізген. Мұны ата-әжесі, әке-анасы жастайынан үйреткен кез келген қазақ біледі. Бірақ 15 күн бұрын ғана туғанына 110 жыл толған Бауыржан атамыздың немересі Ержанға жыл атауларын қалай үйреткені ерекше маңызға ие. Батырлығы, қолбасшылығы, ұлтшылдығына қоса қазақтың тарихын, әдет-ғұрпы мен салт-дәстүрін, ұлттық ерешеліктерін де жақсы білген ол әр жылға берілген хайуан атын ғана атап қоймай, сол хайуанның табиғатына байланыстырып, жақсы сипаттама да берген. Халқымыз әлімсақтан жақсы сөз, жақсы ниет – жарым ырыс дейтінін ескерсек, атамыз мұны асқан ақылдылықпен мейлінше дәл айтқанына тәнті боласың.
Мысалы:
1. Тышқан жылы –Тыныштық,
2. Сиыр жылы – Сыйлық,
3. Барыс жылы – Бірлік,
4. Қоян жылы – Қамбалы,
5. Ұлу жылы – Үлгілі,
6. Жылан жылы – Жайлы,
7. Жылқы жылы – Жұтсыз,
8. Қой жылы – Құтты,
9. Мешін жылы – Мерейлі,
10. Тауық жылы – Табысты,
11. Ит жылы – Игілікті,
12. Доңыз жылы – Дүниелі, деп сипаттап, әрқайсысының мағынасын жіктеп түсіндірген екен Бауыржан бабамыз.
Барлық ойы, тілек-ниеті құт-берекелі молшылыққа, бейбіт тыныштыққа бағытталған мұндай жыл сипаттамасын бала түгілі көптеген ата-аналар да естімеген шығар. Қарап отырсаңыз – жылдың жаманы жоқ! Оны құтты ететін де, бүлдіретін де адамдардың ниет-пиғылы мен іс-әрекеті десек, аса жаңылыса қоймаспыз.
Батыр баба әрі қарай немересіне түйенің бойына сеніп тұрғанда, тышқан оның басына шығып, алтын нұр – жылды бірінші көріп, жыл басы дәрежесіне ие болғаны жайлы жалпы қазақ білетін аңызды айтып береді. Сонда Ержан: «Түйе мақтаншақ! Түйе мақтаншақ!» – деп балалығына басып жібереді. Атасы оған қарап, басын шайқайды да:
– Олай деме, түйе – қасиетті жануар! Түйе жылдың басы болмағанымен, он екі жылды түгел бойына сыйғызып тұр. Өйткені түйеде он екі жылдың да нұсқасы бар:
1. Құлағы – Тышқан,
2. Бақайы – Сиыр,
3. Тірсегі – Барыс,
4. Ерні – Қоян,
5. Шөккені – Ұлу,
6. Қабағы – Жылан,
7. Төбеқарақұсы – Жылқы,
8. Тісі – Қой,
9. Жүні – Мешін,
10. Мойыны – Тауық,
11. Табаны – Ит,
12. Құйрығы – Доңыз, деп суреттеп берген екен жарықтық.
Тіпті немересіне ұғынықты болуы үшін, дәлел ретінде түйенің суретін салып, бәрін тәптіштеп, қайта түсіндірген. Мұны да білген және балаларға тілі шығар-шықпастан үйреткен абзал. Әйтпесе бұл түгілі, келешекте қай жылдың қай хайуанның атымен аталатынын білмейтін ұрпақ дүниеге келуі мүмкін.
Қазақ халқы «қыс шілдесі» болатынын да айтқан. Ол – қаңтар айының екінші жартысында екі жұма бойы болатын аязды күндер. Бұл кезде қыс күшіне еніп, түкірік жерге түспейтін сақылдаған сары аяз болады. Қазақтар мұны «Қыс шілдесі» деп бейнелі түрде атаған. Бұны Қыс шілдесі – Қаңтар деп атайды, өйткені бәрін – малды да, жанды да қыс аязы қаңтарып қояды. Халық есепшілері болса, Үркер мен Ай арасындағы бұрыш тіктөртбұрыш жасап орналасса, Қыс шілдесі басталады деп есептеген.
Қаңтар айында сондай-ақ ат құлағы көрінбейтін боран соғып, «Бөрі сырғақ» түні өтеді. Осы айдың қатты аязды – 18-нен 19-на қараған түні қасқырдың арланы мен қаншығы жұптасады. Осы түн әлемдегі барлық заттың тазару түні, әсіресе судың ең тазаратын уақыты деп есептеледі. Қасқырлар түнгі 12.00-ден таңғы 6.00-ға дейін жұптасады, ұйығады. Біздің бабаларымыз қасқырлардың жұптасуына орай қаңтардың осы түнін «Бөрі сырғақ» деп атаған. Сырғақ деудің себебі – қатты соққан бораннан қар үстінде ештеңе тұра алмайды, сырғанап ұшып кетеді. Ертеде бабаларымыз осы күнгі сумен нәрестені қырқынан шығарып, екі қабат әйелдері жуындырған нәрестелер қасқырдай батыр болады деп сенген. Көшпенді халық болған соң, таңғы төрт-бестерде бұлақтың таза суын ішкен қасқырдай жүректі болады деп санаған. Бұл біздің ата-бабаларымыздан қалған ырым-дәстүр.
Жуырда Еуропада бір кинофильм шықты. Онда қанішер адам түнгі он екіден кейін қасқырға айналып, таңғы алтыға дейін қырып кетеді. Бұл біздің Түркі – Қазақ халқынан қорыққанынан осылай аңызға айналдырған. Бабаларымыз күні-түні ат үстінде жүріп, бүкіл Еуропаны жаулап алғандықтан, Кентауыр деп ат қойып, аңызға айналдырған.
Басқалардан бұрын, біздің заманымызға дейінгі 5–6 мың жыл алдында қазақ он екі жылдық мүшелді ғылыми негізде ойлап тапқан. Бізден Қытайлар алып, Қазақ мүшел санауында көрсетілген КӨК БӨРІ-ні «Айдаһар» деп өзгертіп алған. Айдаһарды кейінгі кезде қазақ – Ұлу деп атайды.
Қазақтың байырғы күнтізбесіндегі ерте заманнан келе жатқан мүшел жыл есебі көшпенділер өмірінде зор мәні бар есеп болған. Мүшелмен жас санау, жыл қайыру халық даналығынан шыққан ұтымды да ыңғайлы әдіс болғанын қазір маман ғалымдар бұлтартпай мойындап отыр. Тіпті кешегі күнге дейін көнекөз ата-әжелер жасын мүшелмен айтатын. 60-тан асса – «Бес мүшелден астым», 80-нен өтсе – «жеті мүшелге жеттік қой» деп отыратын.
Жаңа жыл баршаңызға жайлы болсын! Қоғам жаңарып, табыс молайып, әр отандасымыздың отбасына құт-береке, ырыс-несібе, шаттық пен бақыт молынан келсін!
Құтмағамбет ТАЛАПБАЙҰЛЫ
