Сіз бар ғұмырыңызды қазақты ізгілендіруге арнадыңыз. Кішкентайыңыздан Зере әжеңіздің тәрбиесін, бертін келе киелі халқымыздың ортасында төл мәдениетін көріп, әкеңіз Құнанбайдың күштілігін сезіп өстіңіз. Құнанбайдың қатал мінезінің арқасында ертерек би де, болыс та болдыңыз, жақсыны да, жаманды да көрдіңіз, төрелігін де айттыңыз. Жақсысы мен жаманы көп ел арасы болған соң, Сізге де олардың теріс ызғары мен таяғы тиді.
Сол кездегі қазақтың көп жиналатын, даму ордасының бірі болғандықтан, Сіздің тағдырыңыз бала кезден Семеймен байланысты болып, оқуды, өнерді ерте бастадыңыз. Михаил сияқты талай көзі ашық адамдармен пікірлесіп, кітап оқумен білім оздырдыңыз. Сіздің көріктілігіңіз, сезімталдығыңыз, махаббатыңыздың да (Әйгерім) биік екенін көрсетті. Сіздің ой ойлау жүйеңізге шабыт берді.
Жастайыңыздан-ақ халық алдында абыройыңыз тез артты. Сіз сол кездегі қолда бар мүмкіндігіңізге қарағанда, ең атақты, абыройлы, өзіңіз айтқандай, семіз байлардың қатарында болып, әкеңіз Құнанбайдан асып, қазақтың мықтысының бірі, бірегейі болып ғұмыр кешер едіңіз. Тарихта Абайдай өте білімді бай болған екен деген атақ та Сізге жетер еді.
Жоқ, олай болмады. Сіз тіпті басқа жолды таңдадыңыз. Әрине, ол күрес жолы еді. Ол қайдан шықты деген сұраққа да өзіңіз жауап бересіз. Өзіңіз жазып кеткендей, «Дүние де өзі, мал да өзі, ғылымға көңіл бөлсеңіз», – деп, Сіз еңбегіңізде ғылым сөзін 114 рет қолданыпсыз.
Енді кемел жасқа келгеніңізде бәрін ойлап-толғанып, өзіңізге сұрақ қойып, жауап беріп, қолға қалам алғаныңызды Қара сөзіңізде айтасыз. Осы екі ортада қанша ғұмыр кештіңіз, қазақ өмірі, қазақты, қоғамдық қатынастарды бүге-шігесіне дейін талдадыңыз. Қазақтың бар болмысын әлеммен салыстырып, қазақтың мінін түзеуге тырыстыңыз, ұлтты өрге сүйреледіңіз. Осы жолда Сіз риясыз еңбек етіп, бар күш-жігеріңізді сарп еттіңіз. Осының бәрі поэзия түрінде де, Қара сөзіңізде де, «Толық адам» ілімінде де, аудармаларда да, мораль философияңызда да, тағы басқа өмірлік, рухани құндылықтарыңызда да толыққанды көрсетілген.
Енді Сізге ақылдасу сұрағы мынадай. Егемендік алғалы, міне, аттай 35 жыл – жақсысы да, жаманы да болды, қаралы Қаңтарды да көрдік. Талдап жатпайық, халық кемеңгер, бәрін көріп-біліп, сынап, жерлеп отыр. Ең маңыздысы – Сіздің ғұмырлық мұраларыңызды бүгінгі ұрпағыңыз қалай пайдаланып, іске асырады екен?
Әрине, Сіз, бізге қазіргі заманда өз бақытымызға қалай жетудің тура жолын, оның әдістерін қолымызға тікелей ұстатқан жоқсыз. Сіздің данышпандығыңыз, ақыл-ойыңыздың тереңдігі, өлеңдеріңіздің өміршеңдігі, көрегендігі кейінгі ұрпаққа әртүрлі проблемаларды шешуге, өз жолын табуға көмектеседі. Қалғаны қазіргі азаматтардың еншісінде, келешектің еркінде.
Енді қазіргі азаматтың бірі ретінде өзіме келсем, сексеннің сеңгіріне шыққанда айтуға болар. Мен де, қысқаша айтсам, біраз ғұмыр кештім. Он үш құрсақ сүйсе де, ер балалары тұрақтамаған Кенжегүл әжемнің қолында өсіп, кішкентайымнан тентек бала атандым. 13 жасқа дейін үлкенді-кішілі 15-тен астам дене жарақатын алып, бірде бас жарылып, бірде Арыс өзенінде ағып, бірде қарын тілініп, Арыстың ар жағындағы балалар санаториясында жиі болған екенмін. Кімде балалық шақ болмады дейсіз. Бірақ аудан орталығына көшкенде, ақымақтық қылып, орта мектепті бітіргенде, спорттың 17 түрінен не 1‑ші, не 2‑разряд иеленіп, тіпті шахматтан республикалық жарысқа қатысқан жайым бар. Сөйтіп еркін күрестен 20 жаста КСРО спорт шебері, Қазақстан чемпионы атандым.
Біздің өмір Сіздің өмірге қарағанда жеңілдеу болды. Қанша сынасақ та, Советтер Одағында білім, ғылым күшті болды. Соның арқасында ғылым кандидаты, ғылым докторы, профессор, оншақты Ғылым академияларының академигі болып сайландым. Қазіргі кезде экономика саласынан жалғыз ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері, 100 кітап және 1000-ға жуық мақалалардың авторымын. Мен де, Сіз айтқандай, осы жолмен кетсем – біраз абырой, атақ жетер еді. Ғалым ғой деп ешкім сынамас та еді.
Бірақ шынайы өмірде басқаша, әсіресе егемендік алғаннан соң, қазақ халқын тоқыраудан шығарып, жарқын болашаққа бастау – менің борышым деп есептеп, сол жолға, күреске шықтым. Экономист ретінде Сіздің рухани құндылықтарыңыз бен енді орныға бастаған нарықтық қатынастың арасына өтпелі көпір салуға тырыстым. Түсінемін, бұған жылдар керек, 35 жыл бойы жайлаған сыбайлас жемқорлықтан арылу, т.б.
Бұл жолда білім, ғылымның жетіспеушілігі емес, мен қиындықты биліктің санасының төмендігінен көп көрдім. Шындық, әділеттік үшін Президент, Үкімет, әкімшілік, әміршілік жүйемен күресуге тура келді. Оның қайсыбірін айта берем, ақыры қаралы Қаңтар оқиғасына келіп тірелді.
Сол сәтте де қарап отырмай, бұл қиындықтан тез арада шығару жолдарын айтып, Қ.-Ж.Тоқаевқа үш рет хат жібердім. Олар – тез арада Ұлттық құрылтай шақыру, академик Қ.Сәтбаев бастап құрған ҰҒА-ны мемлекеттік етіп, өз тұғырына қайта қондыру, мемлекетті жаңаша бестік спиральмен басқару жобалары. ҚР Президентінің қабылдауында 1 сағаттан астам болдым, ойларымды айттым, қиындықтан шығу жобаларын бердім. Президент жақсы қабылдады, тапсырмалар да берді. Бірақ өкініштісі – тапсырма алған министрліктер орындаймыз деп имитация жасап, тапсырмаларды нақты іске асырмай келеді. Себебі біреу-ақ – олар бір орында тапжылмай отырған сол Назарбаев жүйесінің ескі кадрлары. Мәселе осында.
Енді мен де күрестен шаршасам да, мойымай, Сізге ұқсап, қолға қалам алып, халқымның мынадай қиындықтан шығар сара жолын жазып та, айтып та жүрмін. Осы жолда Президентке, Үкіметке 50-ден астам ұсыныс, жобалар жіберіппін.
Сізбен ақылдаса отырып, енді не істеу керек деген сұраққа ұсынысымның тоқетерін жазайын. Мен маман ретінде эволюциялық жолды айтар болсам, Қазақстанға бір-ақ идеология қажет, оның аты – ҚАЗАҚСТАННЫҢ ГУМАНИСТІК ИДЕОЛОГИЯСЫ!
1.Әлем астан-кестен, ертең не болары белгісіз. Бірақ әлемнің дамуы Шығысқа, Азияға ауысуда. Олар – Қытай, Индия, Сингапур, Малайзия, Оңтүстік Корея, Жапония, т.б.
Батыстың, АҚШ-пен қоса, дамыған елдері болса, материалистік жолға түсіп, тек баю, пайда, капитал жасаумен әлек болып, енді тіпті жаппай қарулануда, соғысты қамтамасыз етуде. Мұның соңы жақсылыққа алып бармайды. Біріккен Ұлттар Ұйымының да құзыры жетпей, оның өзі де, институттары да үлкен өзгерістерге ұшырауы мүмкін. Қысқаша айтсам, бүкіл әлемде тұрақтылық жоқ, соғыс оты шарпып тұр. Ал тұрақтылық жоқ жерде береке де, бәрі де кетеді.
Қытай экономикасы қазір әлемде 2‑орында, алда АҚШ-ты басып озып, 1‑орынға шықпақшы. Бұл Қытай феноменінің себебі неде? Менің ойымша, мәселе идеологияда. Қытай Лао-Цзы, Конфуцийдың Шығыс философиясы ілімімен жүріп келеді және тәртіп қатаң, тіпті ату жазасын қолдануға дейін барады. Қазірше Қытайдың бұл идеологиясы өз жемісін беруде. Алда әлеуметтік мәселелер бойынша трансформацияны қажет етуі мүмкін.
Сонда Қазақстан кімнің соңынан, қай жолмен жүруі керек? Менің ойымша, бізге ешкімнің жолы керек емес, біздің өз сара жолымыз болуы тиіс. Ол жол – осы өркениеттегі капитализмнің де, социализмнің де тиімді жерлерін алып, бірінші кезекте ежелден келе жатқан 5000 жылдық Түркі тарихын, ата-бабаларымыздың рухани, мәдени-тарихи құндылықтарын жер бетіне көтеріп, адам әлеуетіне күш салып, «Жалпыхалықтық біртұтас гуманистік идеология» жасап, рухты көтеру – ең басты мақсат болуы керек. Қазір бар күшті осыған салу қажет. Ол қоғамдық және өндірістік қатынастарды, адам құқығын, әділеттілікті, келісімділікті, мегадипломатияны, Шығыс философиясын, Батыс демократиясын, ізгілік тәрбиесін қамтитын ұлағатты саясатты қажет етеді.
Егемен ел болғалы 35 жыл өтті, бұрынғы мемлекетті басқару жүйесі автократиялық, сыбайлас жемқорлық жүйе болды. Батыстың идеологиясымен жүріп, рухани құндылықтарымыз артта қалды. Енді ұлттық рұхты көтеру үшін салт-дәстүрімізді өркендетіп, жерімізді игеріп, дінімізді сақтап, тілімізді дамытуға, кем дегенде 90%-ға дейін игеруге тиіспіз.
Кейінгі жылдары ғана конституциялық өзгерістер басталып, біраз істер атқарылды. Бір сөзбен айтсақ, болар іс болды, бояуы сіңді. Оған ең бірінші кінәлі – сол кездегі билік, жүйе, келеңсіздіктерді ауыздықтай алмаған өзіміз, екінші – өз пайдасы үшін «көмектескен» шетелдіктер.
Қазір бізге ұлттық идеология ауадай қажет, енді бұл проблеманы кешіктірген сайын уақыттан ұтыламыз.
Нақты не істеу керек деген сұраққа жауабым: менің ойымша, ең үлкен стратегиялық мақсат – Қазастанда нарықтық социализм құру керек. Сондай-ақ біз енді мәдени революция арқылы өз сара жолымызды жасап алуымыз қажет. Оның түп-тамыры ұлттық идеологияда жатыр. Қазіргі жаһандану заманындағы әлемдік өзгерістерді ескере отырып, үш тұғырлы даму концептуалды идеясын алға тартпақшымын.
Қазақстанның тұрақты дамуы – тең үшбұрыштың үш қабырғасы сияқты: бірінші – рухани құндылықтарды жаңғырту, екінші –технологиялық серпіліс және үшінші – оларды қамтамасыз ететін қауіпсіздік мәселесінен тұрады.
Қазақстан бұл үшбұрыш арқылы дамудың тепе-теңдігін сақтап, оның логикасын бақылауға болады. Бұлар үш тұғыр (руханият, технология, қауіпсіздік) Қазақстанның базалық даму элементтері болып есептеледі. Сайып келгенде, бұл гуманитарлық идеологиядан шығады.
Үш тұғырлы даму идеясы
Бірінші, руханият туралы айтсақ, адамгершілік, рухани-мәдени, тарихи құндылықтар, өмір салты, салт-дәстүрлерді сақтауға бағытталған үрдістерді «Мемлекеттік гуманитарлық идеологияны» жасаудан бастау керек. Өткен көпжылдық «ыңғайлы өмір» сүруді қазіргі өмірмен салыстыра келгенде, жаңа өркениетке, жаңа мәдениетке шыдамдылық пен зайырлы плюрализм.
Руханиятты жаңғырту мен қоғамды ізгілендірудің негізгі құраушылары мыналар: өткеннің, қазіргі мен болашақтың тарихы; психологияны өзгерту; адамның жаңаша ойлау қабілетін арттыру; рухани-моральдық құндылықтарды қалыптастыру; креативті адам капиталының дамуы барысында халық санының өсуі, қоғамның үйлесімді дамуы. Себебі экономиканы да, саясатты да, технологияны да жасайтын адам.
Осыларды мұқият ескере отырып, Қазақстанның азаматтық дамуының жаңа идеологиялық доктринасын қабылдайтын уақыт жетті. Біз қоғамдық дамуға рухани серпіліс, гуманистік пәрмен беру арқылы постиндустриалды өркениеттің парадигмасын жасай аламыз. «Қазақстанның ұлттық гуманистік идеологиясының» негізгі құрылымы:
– Ұлттық мүдде – Тәуелсіздігімізді нығайту;
– Қоғамды ізгілендіру – ұлттық рухани, мәдени құндылықтарды жаңғырту;
– Жалпыұлттық демократиялық қоғам құру.
Екінші, технологиялық дамуға келсек, қазір дамыған мемлекеттер жаңа VI-технологиялық укладты (ТУ) тез игеруде. Олар: био- және нанотехнология, гендік инженерия, ақпараттық технология, цифрландыру, жасанды интеллект, роботтандыру, космостық технология, т.б. Жақын арада осының арқасында әлемде жаңа VI технологиялық уклад (ТУ), ғылыми-техникалық прогресс қатты дамитын болады. ҚР Президенті Қ.-Ж.Тоқаев Көкшетаудағы Ұлттық құрылтайда цифрландыру, жасанды интеллект мәселелерін өз құзырында ұстайтынын мәлімдеді.
Үшінші, қауіпсіздік мәселесі – әлемде тыныштықты сақтаудың кепілі. Себебі ғаламдық қауіп, дағдарыстар, апаттар мен т.б. қауіп-қатерлерді ескеретін жүйе жасақтау арқылы қауіпсіздік қамтамасыз етіледі. Қауіпсіздік мәселесіне байланысты экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, демографиялық, ғылыми-техникалық, ақпараттық, азық-түлік, энергетикалық, ғарыштық, биотехнологиялық (биомикробтар, наноботтар, роботтар), т.б. қауіпсіздіктерді біртұтас етіп қарап, оларды пайдалану критерийлерін және шектеулі көрсеткіштерін жасау керек.
Біз бұлардың көпшілігін жасадық. Мысалы, өндіріс саласын сипаттайтын көрсеткіштер мен олардың шектеулі мәндері келесілер: өнеркәсіп өндірісіндегі өңдеу өнеркәсібінің үлесі – 70%, ал машина жасау – 25%, негізгі капиталға салынған инвестиция көлемі ЖІӨ-нің 25%-ы, негізгі қордың тозуы – 40%, өңдеу өнеркәсібінің экспорттағы үлесі – 40% болу керек. Осындай шектеулі критерийлер 13 түрлі қауіпсіздіктің бәріне жасалып, пайдаланылуы керек. Бұл өте ауқымды жетістік болар еді.
Бұл жерде Президенттің әлемдік деңгейдегі дипломатиясын пайдалану керек. Әлемде болып жатқан кейінгі нәубеттердің бәрін ескере отырып, жаһандану жағдайында «Мемлекетіміздің қауіпсіздігі туралы жаңа концепция, жаңа Қауіпсіздік кодексін» қабылдауымыз керек (2012 ж. «ҚР Ұлттық қауіпсіздік туралы» заңның орнына).
Жаһандық жүйемен билік ететін дәуір басталды. Президент осының алдын ала Көкшетаудағы құрылтайда цифрландыру, жасанды интеллект проблемаларын өзінің жеке құзырында ұстайтынын арнайы ескертті.
Жалпы, Қазақстан халқы осындай біртұтас идеологияның астына бірігіп, бір стратегиялық мақсат қойып, барлық әлеуетін, күш-жігерін соны өмірде іске асыруға жұмсаса, алға қойған арманға жетуге әбден болады.
Үш тұғырлы модельді Әділетті Қазақстан дамуының негізгі факторы ретінде пайдаланып, еліміздің ХХІ ғасырдағы ұзақ жылдарға арналған стратегиясын жасауға болады.
Гуманитарлық, ноосфералық өркениет жасау – жер бетіндегі бүкіл адамзаттың басты мақсаты болуы тиіс. Әр мемлекет осы жолда батыл қадамдар жасауы керек деп есептеймін.
Оразалы СӘБДЕН, академик, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері
