- Газетіміздің 20 қазан күнгі санында әлеуметтанушы ғалым Қанағат Жүкештің «Қазіргі қазақ саясатындағы ең үлкен сұрақ қандай?» деген мақаласы жарияланған еді. Еске салсақ, мақаланың негізгі лейтмотиві – президент Тоқаевтың реформалық құзірет мүмкіндігі және оның реформалық саясаты тұрғысында болды. Осы тақырыпқа орай газет редакциясына бірқатар үнқатулар келіп түсе бастады. Күні кеше өткен президенттік сайлауға ұштастырып, төменде сол хаттардың бірін жариялап отырмыз.
Мақала авторы қоғамда болып жатқан саяси оқиғаларға деген ойлы адамның көзқарасын, болып жатқан құбылыстарды ғылыми зерттеуге, игеруге, қабылдауға талпыну, сол зерттеулердің қорытындыларын жүйелеп, қазіргі қоғамның табиғатын ашып, қоғамның даму теориясын жасауға талпынған екен. Соңғы сайлаудан кейін билік пен қоғамның арасындағы қарым-қатынас мәселесіне орай мұндай тақырыптар толқыны жиілей түссе керек.
Жүкеш мырза дұрыс байқаған: «…Нөлінші жылдарға таман бұрынғы билік жүргізген ғылыми сауатты шаралардың салдарынан белсенділігінен айырылып қалды». Сөз қазақ халқы туралы болып отыр. Және қазақ халқын белсенділігінен айыру үшін билік ғылыми, сауатты шаралар жүргізді деп дәріптепті.
Өте дұрыс. Басқа қандай салада (мәселеде) билік ғылыми, сауатты шаралар жүргізген еді?Әлбетте, қазақ билігінде қиындық-қымбатшылығына қарамай, елді билеп-төстей бергеннен басқа арман бар ма? Елді отыз жыл бойы бір адамның басқаруы демократия бола ма? Ал мақалада айтылған сол чиновниктер әлі де мызғымай отырса, сол жүйе 30 жыл ел билесе, ол қандай демократия? Сонда қазақтың АТА ЗАҢЫ қайда қалады?
Иә, Тоқаев мырза өз президенттігінің бастапқы кезеңінде азаматтық қоғам орнату туралы мәселе қозғады. Азаматтық қоғам мен демократия – әділетті Қазақстанның іргетасы ретіндегі құрамдас бөлшегі болатыны заңдылық. Бірақ бұл ұғымдар біздің қазіргі саяси лексикадан естілмейді. Демек, ол ұғымдар кезінде халықты тыныштандыру үшін ғана қолданылған.
Енді Қанағат Жүкеш мырза Мұхтар Тайжанның… «Бұрынғы және бүгінгі жүйе – барлығы бір жүйе». Назарбаевқа адал, жанталасып, бар күшін салып жұмыс істеген шенеуніктер ешқайда кеткен жоқ. Олар бүгін де сол биліктің басында отыр. Үкімет, әкімдер, парламент, сот – бәрі сол бұрынғылар. «Ешқандай жаңа адамдарды мен көріп тұрған жоқпын» деген пікірін келтіріпті. Одан ары қарай өз сөзімен «мінеки, Тоқаевты айқын және батыл қадамдарға жібермей отырған күштің сипаты. Осындай жағдайда президентті реформа жасай алмады деп кінәлауға бола ма?» деп сұрақ қояды.
Сұрақтың осындай қойылымына «әрине, болмайды…» деген жауап сұранып тұр. Бұл, шамасы, Жүкеш мырзаның адамды еріксіз мақұлдату тәсілі шығар. Бірақ…. «Тоқаевты айқын және батыл қадамдарға жібермей отырған күштің сипаты» деген тұжырымға келсек, ол асқар таулар немесе терең мұхиттар емес, басқалармен ауыстыруға болатын адамдар екен ғой.
Демек, Жүкеш мырзаның сөздерін пайдаланып: «Неге реформалар жасалынбады?» деп, ойлануға болатын сияқты. Керісінше, ол адамдарды президент ауыстыра алмайтын, бірақ ол адамдар президентті мәжбүрлей алатын адамдар болуы мүмкін бе? Онда президенттің құзырлық пәрмені қайда қалғаны?
Мына вариантты қарастырайық. Назарбаев қазақстандық бизнесмендермен бір кездесуінде: «Мен кез келгеніңді сотқа жетелеп апара аламын» деді. Демек, ол әрбір лауазымды тұлғаның қылмысын біліп тұрды, немесе компроматы жоқ адамдарды жоғары лауазымдарға жолатпады.
Мысалы, Серік Ахметовты алыңыз. Салыстырмалы түрде жаман премьер-министр болған жоқ. Онысы Назарбаевқа ұнамады. Ақыры пәленбай жыл бұрын архивке өтіп кеткен материалды (Назарбаев білетін) қопартып, Серік Ахметовты соттатып жіберді. Осы ережені пайдаланып, Тоқаев мырзаға қарсы дайындалған компроматтар құқық қорғау органдарының бұрынғы басшыларының қолдарына берілген болуы мүмкін деген жорамал жасауға болады. Бәлкім, кешегі Назарбаевтың тарапынан бүгінгі Тоқаевты тежеудің, қоғам алдында нақақ ластаудың компроматтық амалдары жасалып қоюы да ғажап емес. Бұл – «Нұрсұлтанат» билігінің сүйікті дағдысы екенін ұмытпайық.
Әділетті мемлекет құратын адам сол доғарысқа кеткен лауазымгерлерге қатысты бір сөз айта алды ма? Қылмыскерлер басқарған мемлекет бола тұра, ондай биіктерден таза періштені іздеу оңай шаруа емес, немесе ешкім періште емес. Осындай көзқарас үстемдік еткен жағдайда Тоқаевтың қазіргі кадр дағдарысына қатысты жағдайдың барлығы түсінікті болады.
Ал мүмкін бүкіл жүйедегі адамдар барлығы бір-бірінің осал жерін білетін шығар немесе пайдалы қазбалардан түскен пайдалар қайда, біз қанша қарызбыз, ол қарыздардың жазба нұсқаларын жариялаңдар деген талаптар қойылмай жатыр. Ондай талаптар билік үшін қолайсыз.
Тоқаев мырза еститін мемлекет туралы аз айтқан жоқ. Бірақ жаңағыдай ғылыми-теориялық мағлұматтар – жабық. Және еститін мемлекеттің құрамдас бөлшегі – сөйлесу алаңдары жоқ.Себебі қазіргі билікке сөйлесу, мәмілеге келісу, өзі туралы сын есту – тиімсіз. Демек, халық пен биліктің бірлесу, келісу жағдайлары қарастырылмаған.
Халық пен биліктің бірлігінен мемлекеттің аман-есен қауіпсіздігі туындайды. Бірақ бізде мемлекетті қауіп-қатерден сақтаудың алғышарттары жасалмаған.Алғышарттарды жасауға құлықсызбыз. Қолда билік тұрғанда, қазынадан қомақты үлес алып қалуға талпынамыз. Біз қазірдің өзінде отансызбыз. Отан – олигархтардікі.
Дегенмен, Тоқаев мырза «олигархтық капитализмнің заманы бітті»деп айтты. Олигархтық капитализмнің орнауы, өрлеуі, дәуірлеуі туралы, оның басты кейіпкерлері туралы мағлұматтар өте құпия сақтаулы, ондай мәліметтерді бізде айтпағанды дұрыс деп санайды. Бізде қаңтар оқиғаларының шығу себептеріне тоқталмағанды жөн көреді. Назарбаевтың елді отыз жыл ойрандағанын, сайрандағанын, тайраңдағанын айтпағанды дұрыс деп есептейміз. Сондай шындықты жасыру үшін қаңтарда көшеге террористер, экстремистер, бұзықтар шықты делінді. Қаңтарды «халықтың ризық несібесін тонаушыларға қоғамның наразылығы» делінбеді. Яғни, шындық жартыкеш.
Тіпті қаңтарды биліктің ауысуына мүдделі топтардың әрекеті деп, оқиғалардың негіздері бұрмаланды. Ал қазірдің өзінде қаңтарға қатысушыларға рақымшылық жарияланды деген сөзден қаңтар оқиғасына қатысушылар қылмыскерлер болатын деген ой туады. Олар қылмыскерлер емес еді. Олар – өз құқықтарын қорғау үшін, әділет үшін көшеге шыққан азаматтар.
Ал ресми тергеу құжаттарында сол азаматтардың рухын сындырып, жаншып, үтіктеп, енді қайтіп көшеге шықпайтындай жасадық. Сондықтан оларды үйлеріне қайтарамыз деп айтылса, шындыққа жанасымды болар еді.
Қанағат Жүкеш сайлаудың әділетсіз өтуіне шек келтірмейді. Ол «әділетсіз сайлаумен демократия орнататын адамның билікке келуін күтудеміз» депті. Оған қарсылық жоқ, қарсы келер шама жоқ. Бірақ Тоқаев мырза демократияның ишарасын жасап, сайлауалды бағдарламасын баспасөз арқылы таратса, қатып кетер еді. Ондай бағдарлама болмады. Ол бағдарламада ескі Қазақстан тарихы; қаңтар оқиғаларының ғылыми сараптамасы, азаматтық қоғам, демократияның елесі (призрак демократии) мен нақты демократия туралы, сөйлесу алаңдары туралы ой-пікірлері жинақталса, митингілерге лауазымды, жауапты адамдар келіп жауап беріп тұрса, Сайлау туралы заң қайтадан жасалса, Халықты атпау туралы заң шығарылса – жақсы болар еді.
Тоқаев мырза қандай қажеттіліктерге жеті жыл сұрап отыр? Соны айтса…
Тағы бір мәселе: «ескі» Қазақстан тарапынан Тоқаев мырзаға қастандық жасалған жағдайда (ол кісі көп уақыт біреудің айдауымен жүре алмайды, сондықтан бұлқыныс шығаруы мүмкін, сол кезде өзін қожайын санаған клан оны жазалауы ғажап емес), президенттің орнына автоматты түрде сенат спикері немесе басқа лауазымгердің келуі – мемлекеттік билік үшін өте қауіпті. Сондықтан ел заңнамасында жаңа президентті шұғыл сайлау жүйесі жазылып, қайтадан президент сайлауы өткізілуі керек. Бұл «ескі» Қазақстан жақтан жасалатын қауіп-қатердің алдын алуға алғышарт болатын заң актілерімен қамтамасыз етілетін мәселе болуы тиіс.
Жалпы, қазақ халқында биліктің ауысуы жөнінде түсінік жоқ. Мысалы, 2019 жылы өткен сайлауда Әміржан Қосанов жеңіске жеткен жағдайда билікке қалай келер еді? Біз биліктен тыс адамның президенттік постқа келу практикасынан өтпеген елміз. Бізде билікті ауыстыру процедурасының жол-жобасы жасалынбаған. Билік «Аманат» партиясының уысынан шықпайтындай етіп құжатталған. Сондықтан «Аманат» партиясын тең екіге бөліп, олар билікке таласатындай, бірін-бірі төрт жылда бір рет ауыстырған жағдайда Қазақстанда демократияның елесі, билік ауысуының қағидаттары пайда болар еді.
Жеті жыл президент болған адамның тақ-тамыры тым жуандап, тереңге жайылып кетеді. Ол өмір бойы билеп-төстегісі келеді. Біздің Конституция тұрақты емес, өзгерте салуға жеңіл. Төңірегіне жандайшаптар мен жантықтарды жинау қиын емес. Елдің есінде шығар, Назарбаевқа сол кездегі жантықтар: «Мынау реформаларды өзіңіз бастадыңыз, сіз аяқтауға тиіссіз» деп өзеуреді. Ол демократияны бауыздау деген сөз.
Шындап келгенде, бірінші президент өзінің мәңгілік мекеніне жайғасып, тынышталмай, Қазақстан мемлекетінде тұрақтылық орнауы – өте қиын мәселе. Қазіргі жағдайда мүмкін емес.
Әйтпесе кезектен тыс президент сайлауы деген проблеманың тарихи тамыры, әлдебір оқиғаларға ұқсастығы сізге ешқандай ой салмай ма? Қазіргі жағдайда бізге Американың Конституциясын қазақ тіліне аударып, қазақ жағдайына бейімдеп қабылдау керек. Ал бұған Жүкеш мырза не дейді?
Амангелді НЕСІПБАЕВ
