ЖЕТІ ЖЫЛДЫҚ ҚҰЗІРЕТ ҚАЛАЙ ЖҮЗЕГЕ АСАДЫ? Немесе Қанағат Жүкешевке сұрақ   

• Газеті­міздің 20 қазан күн­гі санын­да әле­умет­та­ну­шы ғалым Қанағат Жүке­штің «Қазір­гі қазақ сая­са­тын­дағы ең үлкен сұрақ қан­дай?» деген мақа­ла­сы жари­я­ланған еді. Еске сал­сақ, мақа­ла­ның негіз­гі лейт­мо­тиві – пре­зи­дент Тоқа­ев­тың рефор­ма­лық құзірет мүм­кін­ді­гі және оның рефор­ма­лық сая­са­ты тұрғы­сын­да бол­ды. Осы тақы­ры­пқа орай газет редак­ци­я­сы­на бірқа­тар үнқа­ту­лар келіп түсе баста­ды. Күні кеше өткен пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға ұшта­сты­рып, төмен­де сол хат­тар­дың бірін жари­я­лап отырмыз.

Мақа­ла авто­ры қоғам­да болып жатқан сая­си оқиға­ларға деген ойлы адам­ның көзқа­ра­сын, болып жатқан құбы­лы­стар­ды ғылы­ми зерт­те­у­ге, иге­ру­ге, қабыл­да­уға тал­пы­ну, сол зерт­те­улер­дің қоры­тын­ды­ла­рын жүй­е­леп, қазір­гі қоғам­ның табиға­тын ашып, қоғам­ның даму тео­ри­я­сын жаса­уға тал­пы­нған екен. Соңғы сай­ла­удан кей­ін билік пен қоғам­ның ара­сын­дағы қарым-қаты­нас мәсе­лесіне орай мұн­дай тақы­рып­тар толқы­ны жиілей түс­се керек.

Жүкеш мыр­за дұрыс бай­қаған: «…Нөлін­ші жыл­дарға таман бұры­нғы билік жүр­гіз­ген ғылы­ми сау­ат­ты шара­лар­дың сал­да­ры­нан бел­сен­ділі­гі­нен айы­ры­лып қал­ды». Сөз қазақ халқы тура­лы болып отыр. Және қазақ халқын бел­сен­ділі­гі­нен айы­ру үшін билік ғылы­ми, сау­ат­ты шара­лар жүр­гізді деп дәріптепті.

Өте дұрыс. Басқа қан­дай сала­да (мәсе­ле­де) билік ғылы­ми, сау­ат­ты шара­лар жүр­гіз­ген еді?Әлбетте, қазақ билі­гін­де қиын­дық-қым­бат­шы­лы­ғы­на қара­май, елді билеп-төстей бер­ген­нен басқа арман бар ма? Елді отыз жыл бойы бір адам­ның басқа­руы демо­кра­тия бола ма? Ал мақа­ла­да айты­лған сол чинов­ник­тер әлі де мызғы­май отыр­са, сол жүйе 30 жыл ел биле­се, ол қан­дай демо­кра­тия? Сон­да қаза­қтың АТА ЗАҢЫ қай­да қалады?

Иә, Тоқа­ев мыр­за өз пре­зи­дент­ті­гінің баста­пқы кезеңін­де аза­мат­тық қоғам орна­ту тура­лы мәсе­ле қозға­ды. Аза­мат­тық қоғам мен демо­кра­тия – әділет­ті Қаза­қстан­ның ірге­та­сы ретін­де­гі құрам­дас бөл­ше­гі бола­ты­ны заң­ды­лық. Бірақ бұл ұғым­дар біздің қазір­гі сая­си лек­си­ка­дан естіл­мей­ді. Демек, ол ұғым­дар кезін­де халы­қты тыны­штан­ды­ру үшін ғана қолданылған.

Енді Қанағат Жүкеш мыр­за Мұх­тар Тай­жан­ның… «Бұры­нғы және бүгін­гі жүйе – бар­лы­ғы бір жүйе». Назар­ба­евқа адал, жан­та­ла­сып, бар күшін салып жұмыс істе­ген шене­унік­тер ешқай­да кет­кен жоқ. Олар бүгін де сол билік­тің басын­да отыр. Үкі­мет, әкім­дер, пар­ла­мент, сот – бәрі сол бұры­нғы­лар. «Ешқан­дай жаңа адам­дар­ды мен көріп тұрған жоқ­пын» деген пікірін кел­тіріп­ті. Одан ары қарай өз сөзі­мен «міне­ки, Тоқа­ев­ты айқын және батыл қадам­дарға жібер­мей оты­рған күштің сипа­ты. Осын­дай жағ­дай­да пре­зи­дент­ті рефор­ма жасай алма­ды деп кінәла­у­ға бола ма?» деп сұрақ қояды.

Сұрақтың осын­дай қой­ы­лы­мы­на «әрине, бол­май­ды…» деген жау­ап сұра­нып тұр. Бұл, шама­сы, Жүкеш мыр­за­ның адам­ды еріксіз мақұл­да­ту тәсілі шығар. Бірақ.… «Тоқа­ев­ты айқын және батыл қадам­дарға жібер­мей оты­рған күштің сипа­ты» деген тұжы­ры­мға кел­сек, ол асқар тау­лар неме­се терең мұхит­тар емес, басқа­лар­мен ауы­сты­руға бола­тын адам­дар екен ғой.

Демек, Жүкеш мыр­за­ның сөз­дерін пай­да­ла­нып: «Неге рефор­ма­лар жаса­лын­ба­ды?» деп, ойла­нуға бола­тын сияқты. Керісін­ше, ол адам­дар­ды пре­зи­дент ауы­сты­ра алмай­тын, бірақ ол адам­дар пре­зи­дент­ті мәж­бүр­лей ала­тын адам­дар болуы мүм­кін бе? Онда пре­зи­дент­тің құзыр­лық пәр­мені қай­да қалғаны?

Мына вари­ант­ты қарас­ты­рай­ық. Назар­ба­ев қаза­қстан­дық биз­не­смен­дер­мен бір кез­де­суін­де: «Мен кез кел­геніңді сотқа жете­леп апа­ра ала­мын» деді. Демек, ол әрбір лау­а­зым­ды тұлға­ның қыл­мысын біліп тұр­ды, неме­се ком­про­ма­ты жоқ адам­дар­ды жоға­ры лау­а­зым­дарға жолатпады.

Мыса­лы, Серік Ахме­то­вты алы­ңыз. Салы­стыр­ма­лы түр­де жаман пре­мьер-министр болған жоқ. Оны­сы Назар­ба­евқа ұна­ма­ды. Ақы­ры пәлен­бай жыл бұрын архив­ке өтіп кет­кен мате­ри­ал­ды (Назар­ба­ев білетін) қопар­тып, Серік Ахме­то­вты сот­та­тып жібер­ді. Осы ере­жені пай­да­ла­нып, Тоқа­ев мыр­за­ға қар­сы дай­ын­далған ком­про­мат­тар құқық қорғау орган­да­ры­ның бұры­нғы бас­шы­ла­ры­ның қол­да­ры­на беріл­ген болуы мүм­кін деген жора­мал жаса­уға бола­ды. Бәл­кім, кеше­гі Назар­ба­ев­тың тара­пы­нан бүгін­гі Тоқа­ев­ты теже­удің, қоғам алдын­да нақақ ласта­удың ком­про­мат­тық амал­да­ры жаса­лып қоюы да ғажап емес. Бұл – «Нұр­сұл­та­нат» билі­гінің сүй­ік­ті дағдысы екенін ұмытпайық.

Әділет­ті мем­ле­кет құра­тын адам сол доға­ры­сқа кет­кен лау­а­зым­гер­лер­ге қаты­сты бір сөз айта алды ма? Қыл­мыс­кер­лер басқарған мем­ле­кет бола тұра, ондай биік­тер­ден таза пері­ш­тені іздеу оңай шаруа емес, неме­се ешкім пері­ш­те емес. Осын­дай көзқа­рас үстем­дік еткен жағ­дай­да Тоқа­ев­тың қазір­гі кадр дағ­да­ры­сы­на қаты­сты жағ­дай­дың бар­лы­ғы түсінік­ті болады.

Ал мүм­кін бүкіл жүй­е­де­гі адам­дар бар­лы­ғы бір-бірінің осал жерін білетін шығар неме­се пай­да­лы қаз­ба­лар­дан түс­кен пай­да­лар қай­да, біз қан­ша қары­з­быз, ол қары­здар­дың жаз­ба нұсқа­ла­рын жари­я­лаң­дар деген талап­тар қой­ыл­май жатыр. Ондай талап­тар билік үшін қолайсыз.

Тоқа­ев мыр­за ести­тін мем­ле­кет тура­лы аз айтқан жоқ. Бірақ жаңағы­дай ғылы­ми-тео­ри­я­лық мағлұ­мат­тар – жабық. Және ести­тін мем­ле­кет­тің құрам­дас бөл­ше­гі – сөй­ле­су алаң­да­ры жоқ.Себебі қазір­гі билік­ке сөй­ле­су, мәміле­ге келі­су, өзі тура­лы сын есту – тиім­сіз. Демек, халық пен билік­тің бір­ле­су, келі­су жағ­дай­ла­ры қарастырылмаған.

Халық пен билік­тің бір­лі­гі­нен мем­ле­кет­тің аман-есен қауіп­сізді­гі туын­дай­ды. Бірақ біз­де мем­ле­кет­ті қауіп-қатер­ден сақта­удың алғы­шар­тта­ры жасалмаған.Алғышарттарды жаса­уға құлы­қ­сыз­быз. Қол­да билік тұрған­да, қазы­на­дан қомақты үлес алып қалуға тал­пы­на­мыз. Біз қазір­дің өзін­де отан­сыз­быз. Отан – олигархтардікі.

Деген­мен, Тоқа­ев мыр­за «оли­гарх­тық капи­та­лиз­мнің зама­ны бітті»деп айт­ты. Оли­гарх­тық капи­та­лиз­мнің орна­уы, өрле­уі, дәуір­ле­уі тура­лы, оның басты кей­іп­кер­лері тура­лы мағлұ­мат­тар өте құпия сақта­у­лы, ондай мәлі­мет­тер­ді біз­де айт­паған­ды дұрыс деп санай­ды. Біз­де қаңтар оқиға­ла­ры­ның шығу себеп­теріне тоқтал­маған­ды жөн көреді. Назар­ба­ев­тың елді отыз жыл ойран­даға­нын, сай­ран­даға­нын, тай­раң­даға­нын айт­паған­ды дұрыс деп есеп­тей­міз. Сон­дай шын­ды­қты жасы­ру үшін қаңтар­да көше­ге тер­ро­ри­стер, экс­тре­ми­стер, бұзы­қтар шықты делін­ді. Қаңтар­ды «халы­қтың ризық несі­бесін тона­у­шы­ларға қоғам­ның нара­зы­лы­ғы» делін­беді. Яғни, шын­дық жартыкеш.

 Тіп­ті қаңтар­ды билік­тің ауы­суы­на мүд­делі топ­тар­дың әре­кеті деп, оқиға­лар­дың негіз­дері бұр­ма­лан­ды. Ал қазір­дің өзін­де қаңтарға қаты­су­шы­ларға рақым­шы­лық жари­я­лан­ды деген сөз­ден қаңтар оқиға­сы­на қаты­су­шы­лар қыл­мыс­кер­лер бола­тын деген ой туа­ды. Олар қыл­мыс­кер­лер емес еді. Олар – өз құқы­қта­рын қорғау үшін, әділет үшін көше­ге шыққан азаматтар.

Ал ресми тер­геу құжат­та­рын­да сол аза­мат­тар­дың рухын сын­ды­рып, жан­шып, үтік­теп, енді қай­тіп көше­ге шық­пай­тын­дай жаса­дық. Сон­ды­қтан олар­ды үйлеріне қай­та­ра­мыз деп айтыл­са, шын­ды­ққа жана­сым­ды болар еді.

Қанағат Жүкеш сай­ла­удың әділет­сіз өтуіне шек кел­тір­мей­ді. Ол «әділет­сіз сай­ла­у­мен демо­кра­тия орна­та­тын адам­ның билік­ке келуін күту­де­міз» деп­ті. Оған қар­сы­лық жоқ, қар­сы келер шама жоқ. Бірақ Тоқа­ев мыр­за демо­кра­ти­я­ның иша­ра­сын жасап, сай­ла­у­ал­ды бағ­дар­ла­ма­сын бас­пасөз арқы­лы тарат­са, қатып кетер еді. Ондай бағ­дар­ла­ма бол­ма­ды. Ол бағ­дар­ла­ма­да ескі Қаза­қстан тарихы; қаңтар оқиға­ла­ры­ның ғылы­ми сарап­та­ма­сы, аза­мат­тық қоғам, демо­кра­ти­я­ның елесі (при­зрак демо­кра­тии) мен нақты демо­кра­тия тура­лы, сөй­ле­су алаң­да­ры тура­лы ой-пікір­лері жинақтал­са, митин­гілер­ге лау­а­зым­ды, жау­ап­ты адам­дар келіп жау­ап беріп тұр­са, Сай­лау тура­лы заң қай­та­дан жасал­са, Халы­қты атпау тура­лы заң шыға­рыл­са – жақ­сы болар еді.

Тоқа­ев мыр­за қан­дай қажет­тілік­тер­ге жеті жыл сұрап отыр? Соны айтса…

 Тағы бір мәсе­ле: «ескі» Қаза­қстан тара­пы­нан Тоқа­ев мыр­за­ға қастан­дық жасалған жағ­дай­да (ол кісі көп уақыт біре­удің айда­уы­мен жүре алмай­ды, сон­ды­қтан бұлқы­ныс шыға­руы мүм­кін, сол кез­де өзін қожай­ын санаған клан оны жаза­ла­уы ғажап емес), пре­зи­дент­тің орны­на авто­мат­ты түр­де сенат спи­кері неме­се басқа лау­а­зым­гер­дің келуі – мем­ле­кет­тік билік үшін өте қауіп­ті. Сон­ды­қтан ел заң­на­ма­сын­да жаңа пре­зи­дент­ті шұғыл сай­лау жүй­есі жазы­лып, қай­та­дан пре­зи­дент сай­ла­уы өткізілуі керек. Бұл «ескі» Қаза­қстан жақтан жаса­ла­тын қауіп-қатер­дің алдын алуға алғы­шарт бола­тын заң актілері­мен қам­та­ма­сыз етілетін мәсе­ле болуы тиіс.

Жалпы, қазақ халқын­да билік­тің ауы­суы жөнін­де түсінік жоқ. Мыса­лы, 2019 жылы өткен сай­ла­уда Әмір­жан Қоса­нов жеңіс­ке жет­кен жағ­дай­да билік­ке қалай келер еді? Біз билік­тен тыс адам­ның пре­зи­дент­тік постқа келу прак­ти­ка­сы­нан өтпе­ген елміз. Біз­де билік­ті ауы­сты­ру про­це­ду­ра­сы­ның жол-жоба­сы жаса­лын­баған. Билік «Ама­нат» пар­ти­я­сы­ның уысы­нан шық­пай­тын­дай етіп құжат­талған. Сон­ды­қтан «Ама­нат» пар­ти­я­сын тең екі­ге бөліп, олар билік­ке тала­са­тын­дай, бірін-бірі төрт жыл­да бір рет ауы­сты­рған жағ­дай­да Қаза­қстан­да демо­кра­ти­я­ның елесі, билік ауы­суы­ның қағи­дат­та­ры пай­да болар еді.

Жеті жыл пре­зи­дент болған адам­ның тақ-тамы­ры тым жуан­дап, терең­ге жай­ы­лып кете­ді. Ол өмір бойы билеп-төсте­гісі келеді. Біздің Кон­сти­ту­ция тұрақты емес, өзгер­те салуға жеңіл. Төңіре­гіне жан­дай­шап­тар мен жан­ты­қтар­ды жинау қиын емес. Елдің есін­де шығар, Назар­ба­евқа сол кез­де­гі жан­ты­қтар: «Мынау рефор­ма­лар­ды өзіңіз баста­ды­ңыз, сіз аяқта­уға тиіс­сіз» деп өзе­уреді. Ол демо­кра­ти­я­ны бауы­здау деген сөз.

Шын­дап кел­ген­де, бірін­ші пре­зи­дент өзінің мәң­гілік мекеніне жай­ға­сып, тыны­штал­май, Қаза­қстан мем­ле­кетін­де тұрақты­лық орна­уы – өте қиын мәсе­ле. Қазір­гі жағ­дай­да мүм­кін емес.

Әйт­пе­се кезек­тен тыс пре­зи­дент сай­ла­уы деген про­бле­ма­ның тари­хи тамы­ры, әлдебір оқиға­ларға ұқса­сты­ғы сіз­ге ешқан­дай ой сал­май ма? Қазір­гі жағ­дай­да біз­ге Аме­ри­ка­ның Кон­сти­ту­ци­я­сын қазақ тіліне ауда­рып, қазақ жағ­дай­ы­на бей­ім­деп қабыл­дау керек. Ал бұған Жүкеш мыр­за не дейді?

Аман­гел­ді НЕСІПБАЕВ