– Инга бике, Жанболатқа қатысты сот процесі тағы да белгісіз уақытқа созылды деген хабар тарады. Сіздер бұл созбалақтаудың себебін біле алдыңыздар ма?
– Расында, Жанболаттың соты басталғанына, міне, бір айдан асты, әлі күнге дейін нақты шешім қабылданған жоқ. Шешім қабылдамақ түгілі, дәл қазір сотты белгісіз мерзімге кері ысырды. «Саясаттанушының сараптамасы» керек деп, сот кейінге қалды. Ал ол «саясаттанушы» өз жұмысын бір айда бітіре ме, әлде екі ай жаза ма, тіпті бес айға соза ма – оны ешкім білмейді. Әрине, Ақордадан басқа. Себебі Жанболаттың сотын соза түсуді тапсырып отырған басқа емес, дәл осы Ақорданың билігі екені сөзсіз.
– Жап-жас жігітке қадалып қалатындай не болды? Сайлау өтті – енді Ақорда қаймығатындай недей қауіп төнуі мүмкін?
– Оның астарында не жатқанын біз жақсы біліп отырмыз. Біріншіден, Жанболат үйқамақта отырса, эфирге шыға алмайды, жақтастарымен кездесе алмайды, қоғамдық жұмысын жүргізуге құқығы жоқ. Кез келген уақытта «үйқамақ режимін бұздың» дейді де, қайтадан абақтыға жауып тастауға биліктің толық мүмкіндігі бар. Яғни, билік осылайша Жанболаттың аузын аштырмай отыр.
Алда билік өлердей қорқатын қос дата – 16 желтоқсан мен Қаңтар қырғынының бір жылдығы келе жатыр. Міне, сотты созу осыған тікелей байланысты деп санаймын.
Екіншіден, осы жылдың аяғында Тоқаев мәжілісті таратып, жаңадан парламент сайлауын өткізеді деген болжам бар. Яғни, парламент сайлауы ақпан айының аяғында не наурыз айының басында өтуі ықтимал. Оппозиция тағы да қапыда қалсын, бірде-бір тәуелсіз саяси партия тіркеліп үлгермесін деп жасалып жатқан әрекет. Партия болмаса да, сол сайлауға Жанболат жеке округтен, яғни мажоритарлы жүйе бойынша түсе алмасын деген оймен жасалып отырған іс. Соты бітпесе, үйқамақта отырса, сайлауға қалай қатысады? Дәл осы себеппен Жанболатты толық бостандыққа шығармай, жіпсіз байлап отыру билікке тиімді.
Үшіншіден, дәл қазір әлемдік қауымдастық, оның ішінде АҚШ сенаторлары мен Ұлыбритания парламентінің депутаттары бар, Қазақстандағы Қаңтар қырғынына халықаралық тергеу жүргізу керек деген мәселені көтеріп отыр. Британ депутаттары Жанболаттың ісі бойынша арнайы комиссия құрғанын да білесіздер. Дәл сол комиссияның баспасөз мәслихатынан соң, бір күннен кейін билік Жанболатты үйқамаққа босатты. Меніңше, бұл пікірді белгілі құқық қорғаушы Евгений Жовтис те айтып отыр: Қаңтар қырғынын халықаралық тергеу ісіне кедергі келтіру үшін, билік Жанболатты кепіл ретінде ұстап отыр.
– Қитұрқысы қызық жағдай екен! Сонда Жанболат Қаңтарға қалай кепіл болмақ?
– Яғни, «біз Жанболатты босаттық, халықаралық қауымдастықтың сөзін жерге қалдырмадық, бірақ Қаңтарды тергемеңдер» дегенді меңзеп отырғанға ұқсайды. Жанболаттың бостандығын Ақорда осылайша саяси саудаға салып отыр. Оның сотын созбақтаудағы гәп те осында. Әйтпесе оның ісінде соншалықты ұзақ тергейтін, шұқшия зерттейтін түк те жоқ! Тіпті қылмыстың құрамы да жоқ! Осы уақытқа дейін айыптаушы тараптың ұсынған куәгерлерінің басым көпшілігі мен жәбірленушілерді сотқа тартты, жауап алды. Біреуі Жанболаттың «қылмысын» дәлелдеп, оның жазықты екенін көрсете алмады! Ендеше бұл істі осынша созудың қандай қажеті бар еді? Тек қана саяси себеппен жасалып отырған әрекет.
– Айтпақшы, соттың ұйғарымымен «саясаттанушылық сараптама» жасау Акбарова деген ханымға тапсырылған екен. Ол бұған дейін сотты болған бірнеше патриот азаматқа қатысты іске араласқаны белгілі еді. Нәтижесінде сол жігіттердің барлығы сотталып кеткенінен хабардар шығарсыз?
– Әрине! Акбарова осыдан он жыл бұрын Жаңаөзен ісі бойынша саясаткер Владимир Козловтан бастап, ресейлік шовинистердің алдында қазақтың ұлттық намысын қорғап, «жазықты» болған патриот белсенді Данат Намазбаевты соттатуға «еңбегін» сіңірген биліктің сарапшысы деп санаймын. Ол бір кездері «Республика» сынды тәуелсіз басылымдарды жабуға да «үлесін» қосқан еді.
Міне, сол Акбарованы Жанболаттың ісі бойынша да «сарапшы» етіп бекітті. Оның қандай «қорытынды» шығаратыны бізге қазірден-ақ белгілі. Біз оған сенімсіздік білдіріп, басқа сарапшыны тарту жөнінде арыз жазамыз. Елімізге кеңінен танымал, білімді әрі білікті саясаттанушылар біздің елде бар. Сондай мықты мамандар қорытынды жасасын. Сараптаманы өзінің атын, атағын қастерлейтін, елге танымал саясаттанушылардан алайық. Қазір соттан соны талап етіп отырмыз. Бірақ биліктің соты оны қанағаттандырмайтыны анық.
– Жалпы, Жанболаттың ісінде саясаттанушының «қорытындысы» не үшін керек болды екен?
– Бірінші себебі – Жанболаттың қылмысын дәлелдейтін бірде-бір ілік таппады. Әрі іздеді, бері іздеді – түк жоқ! Сосын өздерінше «саясаттанушының» сараптамасын жасатып, сотқа сол арқылы айыптау үкімін шығартпақ. Заң бойынша саясаттанушыға сараптама шығарту деген жоқ. Сот тек қана заңға сүйеніп, үкім шығаруы керек.
Екінші себебі – дәл осы «саясаттанушының» арқасында билік, жоғарыда айтқанымыздай, сотты белгісіз мерзімге дейін соза түспек. Басқа қажеттілікті болжап білу мүмкін емес.
– Иә, сот сараптамасын жасаудың техникалық талаптарын еске алатын болсақ, бұл біраз уақытты қажет ететін процесс. Яғни, Жанболаттың сотын келесі жылға созудың амалы жасалып жатқан жоқ па? Ендігі жерде сотты мейілінше соза түсудің басқа қандай мақсаты болуы мүмкін?
– Жалпы, Жанболатты биліктің түрмеден босатуға еш құлқы болған жоқ. Негізгі ойлары – оны бірнеше жылға түрме жазасына кесіп, абақтыда оқшаулап ұстағысы келді. Сегіз айдан астам қамауда ұстап отырғаны да содан. Ешқандай дәлелі болмаса да, Жанболаттың ешбір қылмысқа қатысы болмаса да, Ақорда өздерінің соттары арқылы оны түрме жазасына кесіп, соттағысы келді. Бірақ билікті тоқтатқан ең бірінші себеп – халықаралық қауымдастықтың қысымы. Жанболатты бостандыққа шығаруды талап етіп, беделді халықаралық ұйымдар үндеу жасағанын сіздердің «ДАТ» газеті тұрақты жазып, бізге үнемі қолдау көрсетіп, іс туралы көптеген материал жарияладыңыздар…
– Еуроодақтың сыртқы істер және қорғаныс бойынша жоғары өкілі Жозеп Боррель мырзаға дейін алаңдаушылық білдіргенін жаздық…
– Журналистер қауымына алғысымыз шексіз! Бірақ билік Жанболатты жартылай бостандыққа шығарып алып, енді ары қарай не істерін білмей отырғанға ұқсайды. Қамайын десе, қысым күшейді. Қамамайын десе, Жанболаттың еңсесі түзіп, езіліп отырған жоқ, керісінше, «еш қылмыс жасаған жоқпын, кінәмді мойындамаймын» деп қасқайып отыр. Енді бұл жағдайда билік не істейді? Сотты созып, Жанболатты үйқамақта ұзағырақ ұстай бермек. Тырп ете алмасын, өз ойын айта алмасын, ашық пікірін жазбасын деп. Одан кейін парламент сайлауы келе жатыр. Оны да Мамайдың қатысуынсыз, оның партиясын тіркемей өткізсек деген ойлары бар. Оның үстіне бұл – психологиялық қысымның бір түрі ғой!
«Шешім әлі қабылданған жоқ, қайта қамауымыз мүмкін» деп, қорқытып-үркітпек. Бірақ бұл еш нәтижесіз іс екенін Ақорда түсінуі керек деп санаймыз.
– Бұдан біраз уақыт бұрын біздің редакцияға «Жанболаттың ісін» Кәрім Мәсімовтың сотына байланыстырудың амалы жасалып жатыр деген инсайдерлік ақпарат келіп түскен еді. Инсайдердің айтуы бойынша, мақсат – «Қаңтар оқиғасын ұйымдастырушы Кәрім Мәсімов пен Жанболаттың халықты наразылық шеруіне «шақыруы» бір-біріне байланысты іс екенін көрсету». Бұл нақақ қитұрқылық әрекеттің Жанболат үшін қатері болуы мүмкін деп ойламайсыз ба?
– Әлбетте, Ақорданың ойында не болғанын дәл болжап айту қиын. Бірақ Жанболатты ҰҚК-нің бұрынғы төрағасы Кәрім Мәсімовке қосу – еш ақылға сыймайтын, тіпті қиялы ұшқыр ешбір фантаст жазушының ойына келмейтін сценарий. Мәсімов ҰҚК төрағасы болып тұрғанда Жанболаттың партиясын тіркеді ме? Егер соған қатысы болса, неге партиясын тіркеп, оның саясатпен еркін айналысуына жол ашпады?
Сосын екеуі «сыбайлас» болса, қандай да дәлел болу керек қой. Кездесу керек, сөйлесу керек деген сияқты. Соның бір дәлелі бар ма? Тым құрығанда, Мәсімовтің адамымен кездесіп көріп пе? Жоқ, әрине. Бірде-бір факт, бірде-бір дәлел жоқ. Ол тіпті мүмкін емес жағдай. Жанболат Назарбаевтың адамдарымен, оның айналасымен кездеспейтін де еді. Себебі Демпартия жетекшісінің Қаңтарға дейінгі іс-әрекетін қарасаңыз, түгелдей назарбаевтарға қарсы әрекет етті, әділдік үшін күресті. Бір ғана назарбаевшыл Байбектің былығын әшкере еткені жетпей ме? Сондықтан мұндай қойылымға ешкім сенбес едім.
Одан кейін, егер де Жанболаттың Мәсімовке қатысы болса, онда ҰҚК бұрынғы басшысы сотқа келіп, соны растауы керек емес пе еді? Болмаған істі мойнына алып, соншама бейшара қалге түсуге Мәсімов барар ма еді? Қазіргі жария болып жатқан ақпаратқа қарағанда, ол өз кінәсін де мойындап отырған жоқ. Сондықтан бұл Ақорда тарапынан мүлдем ақылға қонымсыз әрекет болар еді. Қалай болғанда да, Жанболатты оған байланыстыра алмайды, бұл тіпті мүмкін емес болжам деп ойлаймын.
– Әрине, мұндай инсайдерлік жоралғының бетін ары қылсын деп тілейміз. Дегенмен Айгерім Тілеужанованы «аэропортты басып алуды ұйымдастырушы» ретінде көрсету – Мәсімовтың мәселесіне қатысты деген тағы бір инсайдерлік хабар бар. Біз бұл сұраққа мүмкін болар қатердің алдын алу үшін, биліктің басқаруындағы тергеу мен соттың нақақ әрекетін ел-жұртқа алдын ала құлақтандыру мақсатында жауап тапқымыз келеді. Бұл орайда сіз қандай пайым айтар едіңіз?
– Әуежай ісі бойынша білетінім – «әуежайды» басып алды деген күдікпен дәл қазір тергеу абақтысында тарих пәнінің мұғалімі Қалас Нұрпейісов отыр. Оны құдды бір «терроршы» сияқты түрмеге қамап тастады. Жанболатқа түрмеге барып жүргенде, оның әйелі Жанармен де таныстым, сөйлесіп тұрамыз. Оның сөзінше, Қаластың әуежайды басып алуға ешқандай қатысы жоқ. Мен өз басым Жанарға сенемін, Қаласты қылмыскер деп санамаймын.
Осы сияқты Қаңтарға қатыссыз біраз адам, өкінішке қарай, қазір абақтыда отыр. Біразы түрме жазасына кесіліп, бірнеше жылға сотталды. Сонда Алматыға басып кірген 20 мың террорист қайда? Неге біреуі ұсталмады? Айтып отырған «террорисі» жаңағы Қалас па? Оған кім сенеді? Ертең «әуежайды басып алған тарих пәнінің мұғалімі» деп Қалас Нұрпейісовты көрсеткенде, халық бұған сене ме? Жоқ, әрине.
– Әлбетте, сіздің сұрақтарыңыз әбден орынды. Бірақ билік осы сұрақтарды заңсыз іс-әрекетіне байланысты өз-өзіне қойып көрді ме екен?
– Меніңше, Қаңтар қырғынына қатысты объективті, ашық тергеу жүргізілген жоқ. «Мемлекеттік төңкеріс жасамақ болды» деген версияның да нақты дәлелін әлі күнге дейін Ақорда көрсете алмай отыр. Ол үшін Мәсімовтің соты ашық болуы керек еді. Бәріміз көрейік, тыңдайық. «Мемлекеттік төңкерісті қалай, кімдер жасамақ» болғанын білейік. Оған кімдердің қатысы барын дәлелдесін.
Егер мемлекеттік төңкеріс расында да дайындалған болса, оған сөзсіз Назарбаевтың да қатысы болуы керек еді. Олай болса, неге оны сотқа тартпады? Мәсімовтің бірінші орынбасары болған Самат Әбіш неге жауапқа тартылмайды? Осындай шикіліктерді көрген соң, Қаңтар қасіретін әділетті тергеп жатыр дегенге кім сенеді? Әрине, сұрақ көп, бірақ жауап жоқ. Егер билік бұл сұрақтарға ашық жауап бермесе, халықаралық тергеу басталуы мүмкін. Ал олай болса, қазіргі биліктің жағдайы өте қиынға соғары сөзсіз.
– Ашық айтылған ой-пікіріңізге рақмет, Инга бике! Жанболаттың толық ақталып шығуына тілектеспіз!
Айсұлу ОСПАН,
«DАТ»
