Кассациялық соттар елдегі құқықтық мәдениетті айтарлықтай жақсартады

Қазір­гі таң­да Қаза­қстан­ның сот жүй­есін­де қан­дай оң өзгерістер орын алу­да, олар халы­қтың әділет­ке қол жет­кі­зуін қалай жеңіл­де­те­ді, сот­тар­дың жұмысын­да ашы­қты­қты қалай қам­та­ма­сыз ете­ді? Осы тура­лы біз Пав­ло­дар қала­лық соты­ның судья­сы Әлия Аса­но­ва­мен әңгімелестік.

-Әлия Ерга­зы­қы­зы, құқы­қтық мем­ле­кет­ті құру­да құқық қорғау орган­да­ры­ның тиім­ді жұмысын ұйым­да­сты­ру өте маңы­зды. Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның Пре­зи­ден­ті Қасым-Жомарт Тоқа­ев судья­лар­дың IX съезін­де онлайн-сот оты­ры­ста­ры халы­қтың құқы­қтық сау­ат­ты­лы­ғын арт­ты­руға ықпал ететінін атап өтті. Цифр­лан­ды­ру про­цес­сі сот жүй­есіне деген сенім­ді арт­ты­ра ала ма?

- Мем­ле­кет бас­шы­сы­ның пікірі­мен мен келі­се­мін. Онлайн фор­мат­тағы сот оты­ры­ста­ры аза­мат­тар­дың құқы­қтық сау­ат­ты­лы­ғын арт­ты­ру үшін үлкен маңы­зға ие. Адам­дар сот қалай өтетінін, шешім­дер қалай қабыл­да­на­ты­нын көре алса, бұл оларға құқы­қтық про­це­стер­ді түсі­ну­ге көмек­те­седі. Соны­мен қатар, бұл сотқа аза­мат­тар­мен тіке­лей бай­ла­ныс орна­туға мүм­кін­дік береді, олар­ды сот про­цесіне қол­жетім­ді ету­ге жағ­дай жасай­ды. Онлайн-сот оты­ры­ста­ры шалғай аймақтар­да тұра­тын және сот залын­да бола алмай­тын адам­дар үшін өте пай­да­лы бола­ты­нын атап өту маңызды.

- Онлайн фор­матқа өту сот жүй­есі үшін тағы қан­дай арты­қ­шы­лы­қтар береді?

- Әрине, бұл ашы­қты­қты арт­ты­ра­ды. Бар­лық ақпа­рат нақты уақыт­та қол­жетім­ді бола­ды, құжат­тар­ды жібе­ру және қабыл­дау кідіріс­сіз жүзе­ге аса­ды. Соны­мен қатар, онлайн-плат­фор­ма­лар іс жүр­гі­зу про­цесін айтар­лы­қтай жыл­дам­да­та­ды. Сотқа баруға уақыт жұм­са­маудың арқа­сын­да бұл, әрине, про­це­стің қаты­су­шы­ла­ры мен судья­лар үшін уақыт­ты үнем­де­у­ге оң әсер ете­ді. Бұдан басқа, бұл сот­тарға жүк­те­мені азай­туға және істер­ді жыл­дам қара­уға ықпал етеді.

- Сіз про­це­сті жедел­де­ту тура­лы айт­ты­ңыз. Онлайн-сот оты­ры­ста­ры сот талқы­ла­у­ын қалай жедел­де­тетінін мысал­дар­мен түсін­ді­ре ала­сыз ба?

- Әрине. Мыса­лы, сот про­цесінің қаты­су­шы­ла­ры елі­міздің әртүр­лі аймақта­рын­да орна­ласқан жағ­дай­да, онлайн-сот оты­ры­сы сапар­лар­ды ұйым­да­сты­руға және күту­ге уақыт жұм­са­удың қажеті жоқ. Осы­лай­ша, тарап­тар­дың сотқа келуін күтіп, істер­ді жыл­дам қара­уға мүм­кін­дік туа­ды. Соны­мен қатар, бар­лық құжат­тар элек­трон­дық жүйе арқы­лы алдын ала тап­сы­рыл­са, бюро­кра­ти­я­лық про­це­ду­ра­лар­дан туын­дай­тын кідірістер­ді бол­дыр­мауға болады.

- Онлайн фор­мат­та сот про­цесінің қаты­су­шы­ла­рын қорғау және қауіп­сіздік қалай қам­та­ма­сыз етіледі?

- Про­цесс қаты­су­шы­ла­ры­ның қауіп­сізді­гі мен құқы­қта­ры­ның қорға­луы – басты мәсе­ле. Осы мақ­сат­та арнайы жоға­ры дең­гей­де­гі деректер­ді қорғау жүй­есі бар бағ­дар­ла­ма­лық қам­та­ма­сыз ету пай­да­ла­ны­ла­ды. Про­цесс қаты­су­шы­ла­ры, соның ішін­де судья­лар, адво­кат­тар және куә­гер­лер, жеке тұлға­сын рас­тау про­це­ду­ра­сы­нан өту­ге мін­дет­ті, бұл тұлға­лар­ды ауы­сты­ру мүм­кін­ді­гін бол­дыр­май­ды. Соны­мен қатар, про­це­сті бей­не­маз­мұн­дау бар­лық нор­ма­лар мен стан­дарт­тар­дың сақта­луын қам­та­ма­сыз ететін қосым­ша кепіл­дік болып табылады.

- Онлайн-сот оты­ры­ста­рын одан әрі дамы­ту кезін­де бола­шақта қан­дай қиын­ды­қтар туын­да­уы мүмкін?

- Негіз­гі қиын­дық — бар­лық аза­мат­тарға, олар­дың табыс дең­гейі неме­се тұра­тын жеріне қара­ма­стан, тех­но­ло­ги­я­ларға тең қол­жетім­ділік­ті қам­та­ма­сыз ету. Біз, тіп­ті елдің ең шалғай аудан­да­рын­да тұра­тын адам­дар­дың да интер­нет­ке және қажет­ті құры­лғы­ларға қол жет­кі­зе ала­ты­ны­на сенім­ді болуы­мыз керек. Сон­дай-ақ, кей­бір про­цесс қаты­су­шы­ла­ры­ның, оның ішін­де судья­лар­дың цифр­лық дағ­ды­ла­рын жетіл­ді­ру қажет­тілі­гі де болуы мүм­кін. Бірақ халы­қтың цифр­лық сау­ат­ты­лы­ғы мен сот жүй­есінің дамуы­мен бұл мәсе­ле­лер бір­тін­деп шешіледі деп ойлаймын.

- Әлия Ерга­зы­қы­зы, 2025 жыл­дан бастап Қаза­қстан­да жаңа кас­са­ци­я­лық сот­тар жүй­есі енгізіл­мек. Бұл үлкен рефор­ма. Сот-құқы­қтық жүй­е­де тағы қан­дай өзгерістер енгізілу­де және олар адам құқы­қта­ры мен бостан­ды­қта­рын жүзе­ге асы­руға қалай әсер етеді?

- Шынын­да да, кас­са­ци­я­лық сот­тар­ды енгі­зу — елі­міздің сот жүй­есін жетіл­діру­де­гі маңы­зды қадам. Кас­са­ци­я­лық сот­тар­ды енгі­зу сот шешім­дерінің сапа­сын айтар­лы­қтай арт­ты­рып, аза­мат­тар­дың құқы­қта­рын қосым­ша қорға­уды қам­та­ма­сыз ете­ді. Кас­са­ци­я­лық сот төмен­гі инстан­ци­я­лар­дың шешім­дерін заңға және әділет­тілік­ке сәй­кест­і­гі тұрғы­сы­нан тек­се­ретін сүз­гі рөлін атқа­ра­ды. Бұл құқы­қтық жүй­е­ге деген сенім­ді арт­ты­ра­ды және мүм­кін бола­тын сот қателік­терінің алдын алуға көмектеседі.

- Кас­са­ци­я­лық сот­тар жұмыс істей бас­та­са, іс жүзін­де қан­дай өзгерістер бола­ды? Бұл аза­мат­тарға қалай әсер етеді?

- Прак­ти­ка­да кас­са­ци­я­лық сот­тар бірін­ші неме­се апел­ля­ци­я­лық инстан­ци­я­ның шеші­мі заң бұзу­шы­лы­қ­пен қабыл­данған деп санай­тын аза­мат­тар мен заң­ды тұлға­ларға кас­са­ци­я­лық шағым беру мүм­кін­ді­гін береді. Кас­са­ци­я­лық сот­тар тек істің нақты жағ­дай­ла­рын ғана емес, соны­мен қатар заң­на­ма­ны қол­да­ну­дың заң­ды­лы­ғын да тек­се­реді. Егер шешім заңға қай­шы екені аны­қтал­са, ол жой­ы­лып неме­се өзгер­тілуі мүм­кін. Бұл аза­мат­тарға бар­лық сот инстан­ци­я­ла­рын­да олар­дың құқы­қта­ры­ның қорға­ла­ты­ны­на қосым­ша кепіл­дік береді.

- Бұл адам құқы­қта­рын қорға­уды жақ­сар­ту­дың қан­дай нақты нәти­же­леріне әке­луі мүмкін?

- Бірін­ші­ден, мыса­лы, аза­мат аудан­дық сот­тың шеші­мін заң­сыз деп санап шағым­дан­са, онда ол кас­са­ци­я­лық сотқа жүгі­ну­ге мүм­кін­дік ала­ды. Егер апел­ля­ци­я­лық сот та қателік­ті түзет­пе­се, енді кас­са­ци­я­лық сот оған қара­уға мүм­кін­дік береді. Кас­са­ци­я­лық сот­тар сот­тар маңы­зды дәлел­дер­ді ескер­ме­уі неме­се заң нор­ма­ла­рын дұрыс түсін­дір­ме­уі мүм­кін екенін бай­қап, шешім­ді жоюға негіз бола­тын себеп­тер­ді аны­қта­уы мүм­кін. Мұн­дай меха­низмдер аза­мат­тар­дың құқы­қта­рын қорғап қана қой­май, судья­лар­дың тәжіри­бесін жетіл­діру­ге де көмектеседі.

Тағы бір маңы­зды жәйт — бұл қыл­мыстық істер бой­ын­ша адам құқы­қта­рын қорғау. Мыса­лы, егер ада­мға айып­тау үкі­мі шыға­ры­лып, ол судья­ның фак­тілер­ді аны­қта­уда үлкен қателік­тер жібер­генін есеп­те­се, енді ол бұл істі кас­са­ци­я­лық дең­гей­де қай­та қара­уды сұрай алады.

          Қазір­гі уақыт­та көп­шілік талап-ары­здар мен өтіні­ш­тер элек­трон­ды фор­мат­та қабыл­да­нып, элек­трон­дық аза­мат­тық істер қозға­ла­ды. Бұл қағаз құжат­тар­дан бас тар­ту­ды қам­та­ма­сыз ете­ді. Сотқа қаты­са алмай­тын тарап­тар, үйде оты­рып, интер­нет-ресурс арқы­лы істің мате­ри­ал­да­ры­мен элек­трон­ды түр­де таны­са ала­ды. Қазір аза­мат­тық про­це­стік кодек­сте «экс­тер­ри­то­ри­я­лық сот­ты­лық» деген жаңа ұғым енгізіл­ді. Мыса­лы, егер тарап­тар әртүр­лі аймақтар­да бол­са, олар іс жүр­гі­зу құзы­ретін өзгер­ту үшін өтініш біл­ді­ре ала­ды. Алдағы уақыт­та бұл прин­цип әкім­шілік істер­ді қарау кезін­де де қол­да­ны­ла­тын бола­ды. Алай­да, бұл жағ­дай­да өтініш тек талап­кер тара­пы­нан берілуі мүм­кін. Сот онлайн-режим­де кез кел­ген басқа жер­де өте­ді. Бұл сот­тар­дың бей­та­рап­ты­ғын қам­та­ма­сыз ету­ге тағы бір қадам болады.

          Соны­мен қатар, келесі жыл­дан бастап кас­са­ци­я­лық сот­тың бір­тұ­тас жүй­есі енгізіледі. Сот актісін кас­са­ци­я­лық тәр­тіп­те қай­та қарау тура­лы өтіні­шті алдын ала қарау жой­ы­ла­ды. Енді бар­лық істер бір­тұ­тас кас­са­ци­ядан өтетін бола­ды. Бұрын Жоғарғы сот алды­мен істі қарап, кас­са­ци­я­лық инстан­ци­яға жібе­ретін неме­се дұрыс қабыл­данған сот актілерін қай­та­ра­тын. Енді алдын ала қарау бол­май­ды, іс мәні бой­ын­ша қара­лып, бірін­ші неме­се екін­ші инстан­ци­я­ның сот актілері жой­ы­лып неме­се өзгер­тіледі. Кас­са­ци­я­лық сот­тар қыл­мыстық, аза­мат­тық және әкім­шілік істер бой­ын­ша тек Аста­на­да орна­ла­са­тын болады.

- Судья­лар­дың жүк­те­месі қалай өзге­ретін болады?

- Әрине, кас­са­ци­я­лық сот­тар­дың енгізілуі судья­ларға жаңа жүк­те­ме жүк­тей­ді, себебі олар төмен­гі инстан­ци­я­лар­да қаралған істер­ді тек­се­ретін бола­ды. Бірақ, бұл істер­ді мұқи­ят қара­уға және алды­ңғы саты­лар­да жіберіл­ген қателік­тер­дің санын азай­туға мүм­кін­дік береді. Соны­мен қатар, кас­са­ци­я­лық сот­тар тек істің заң­дық құра­мын, ал оның нақты жағ­дай­ла­рын тек­се­ру­мен айна­лы­са­тын бола­ды, бұл про­це­сті жедел­де­те­ді және оны дәл әрі тиім­ді етеді.

- Кас­са­ци­я­лық сот­тар­дың енгізілуі сот жүй­есін­де тағы да қан­дай оң өзгерістер әке­луі мүм­кін деп ойлайсыз?

- Кас­са­ци­я­лық сот­тар­дың ең үлкен оң әсер­лерінің бірі қоғам­ның сот жүй­есіне деген сені­мін нығай­ту бола­ды. Аза­мат­тар шағым­да­ры­ның жоға­ры инстан­ци­я­лар­мен қара­ла­ты­нын көріп, бұл жал­пы әділет­ке деген сенім­ді арт­ты­ра­ды. Соны­мен қатар, кас­са­ци­я­лық сот­тар арқы­лы сот прак­ти­ка­сын тереңірек тал­дап, заң­на­ма­ны қол­да­ну­дағы әлсіз тұстар­ды аны­қта­уға бола­ды. Бұл тек жеке­ле­ген қателік­тер­ді түзетіп қана қой­май, құқық қорғау жүй­есін жақ­сар­туға мүм­кін­дік береді.

- Сіз қалай ойлай­сыз, кас­са­ци­я­лық сот рефор­ма­сы Қаза­қстан үшін ұзақ мерзім­ді оң нәти­же­лер­ге әке­ле ме?

- Әрине. Ұзақ мерзім­ді пер­спек­ти­ва­да кас­са­ци­я­лық сот­тар елде­гі құқы­қтық мәде­ни­ет­ті айтар­лы­қтай жақ­сар­тып, әділ және негіз­дел­ген шешім­дер қабыл­да­уды қам­та­ма­сыз ете­ді. Бұл Қаза­қстанға тек ішкі әділет­тілік­ті нығай­тып қана қой­май, халы­қа­ра­лық аре­на­да да адам құқы­қта­ры мен бостан­ды­қта­рын құр­мет­тей­тін, сапа­лы сот қорға­уы­на қол­жетім­ділік­ті қам­та­ма­сыз ететін мем­ле­кет ретін­де беделін арт­ты­руға мүм­кін­дік береді. Айгүл Қал­кенқы­зы