Қазіргі таңда Қазақстанның сот жүйесінде қандай оң өзгерістер орын алуда, олар халықтың әділетке қол жеткізуін қалай жеңілдетеді, соттардың жұмысында ашықтықты қалай қамтамасыз етеді? Осы туралы біз Павлодар қалалық сотының судьясы Әлия Асановамен әңгімелестік.
—Әлия Ергазықызы, құқықтық мемлекетті құруда құқық қорғау органдарының тиімді жұмысын ұйымдастыру өте маңызды. Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев судьялардың IX съезінде онлайн-сот отырыстары халықтың құқықтық сауаттылығын арттыруға ықпал ететінін атап өтті. Цифрландыру процессі сот жүйесіне деген сенімді арттыра ала ма?
— Мемлекет басшысының пікірімен мен келісемін. Онлайн форматтағы сот отырыстары азаматтардың құқықтық сауаттылығын арттыру үшін үлкен маңызға ие. Адамдар сот қалай өтетінін, шешімдер қалай қабылданатынын көре алса, бұл оларға құқықтық процестерді түсінуге көмектеседі. Сонымен қатар, бұл сотқа азаматтармен тікелей байланыс орнатуға мүмкіндік береді, оларды сот процесіне қолжетімді етуге жағдай жасайды. Онлайн-сот отырыстары шалғай аймақтарда тұратын және сот залында бола алмайтын адамдар үшін өте пайдалы болатынын атап өту маңызды.
— Онлайн форматқа өту сот жүйесі үшін тағы қандай артықшылықтар береді?
— Әрине, бұл ашықтықты арттырады. Барлық ақпарат нақты уақытта қолжетімді болады, құжаттарды жіберу және қабылдау кідіріссіз жүзеге асады. Сонымен қатар, онлайн-платформалар іс жүргізу процесін айтарлықтай жылдамдатады. Сотқа баруға уақыт жұмсамаудың арқасында бұл, әрине, процестің қатысушылары мен судьялар үшін уақытты үнемдеуге оң әсер етеді. Бұдан басқа, бұл соттарға жүктемені азайтуға және істерді жылдам қарауға ықпал етеді.
— Сіз процесті жеделдету туралы айттыңыз. Онлайн-сот отырыстары сот талқылауын қалай жеделдететінін мысалдармен түсіндіре аласыз ба?
— Әрине. Мысалы, сот процесінің қатысушылары еліміздің әртүрлі аймақтарында орналасқан жағдайда, онлайн-сот отырысы сапарларды ұйымдастыруға және күтуге уақыт жұмсаудың қажеті жоқ. Осылайша, тараптардың сотқа келуін күтіп, істерді жылдам қарауға мүмкіндік туады. Сонымен қатар, барлық құжаттар электрондық жүйе арқылы алдын ала тапсырылса, бюрократиялық процедуралардан туындайтын кідірістерді болдырмауға болады.
— Онлайн форматта сот процесінің қатысушыларын қорғау және қауіпсіздік қалай қамтамасыз етіледі?
— Процесс қатысушыларының қауіпсіздігі мен құқықтарының қорғалуы – басты мәселе. Осы мақсатта арнайы жоғары деңгейдегі деректерді қорғау жүйесі бар бағдарламалық қамтамасыз ету пайдаланылады. Процесс қатысушылары, соның ішінде судьялар, адвокаттар және куәгерлер, жеке тұлғасын растау процедурасынан өтуге міндетті, бұл тұлғаларды ауыстыру мүмкіндігін болдырмайды. Сонымен қатар, процесті бейнемазмұндау барлық нормалар мен стандарттардың сақталуын қамтамасыз ететін қосымша кепілдік болып табылады.
— Онлайн-сот отырыстарын одан әрі дамыту кезінде болашақта қандай қиындықтар туындауы мүмкін?
— Негізгі қиындық — барлық азаматтарға, олардың табыс деңгейі немесе тұратын жеріне қарамастан, технологияларға тең қолжетімділікті қамтамасыз ету. Біз, тіпті елдің ең шалғай аудандарында тұратын адамдардың да интернетке және қажетті құрылғыларға қол жеткізе алатынына сенімді болуымыз керек. Сондай-ақ, кейбір процесс қатысушыларының, оның ішінде судьялардың цифрлық дағдыларын жетілдіру қажеттілігі де болуы мүмкін. Бірақ халықтың цифрлық сауаттылығы мен сот жүйесінің дамуымен бұл мәселелер біртіндеп шешіледі деп ойлаймын.
— Әлия Ергазықызы, 2025 жылдан бастап Қазақстанда жаңа кассациялық соттар жүйесі енгізілмек. Бұл үлкен реформа. Сот-құқықтық жүйеде тағы қандай өзгерістер енгізілуде және олар адам құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруға қалай әсер етеді?
— Шынында да, кассациялық соттарды енгізу — еліміздің сот жүйесін жетілдірудегі маңызды қадам. Кассациялық соттарды енгізу сот шешімдерінің сапасын айтарлықтай арттырып, азаматтардың құқықтарын қосымша қорғауды қамтамасыз етеді. Кассациялық сот төменгі инстанциялардың шешімдерін заңға және әділеттілікке сәйкестігі тұрғысынан тексеретін сүзгі рөлін атқарады. Бұл құқықтық жүйеге деген сенімді арттырады және мүмкін болатын сот қателіктерінің алдын алуға көмектеседі.
— Кассациялық соттар жұмыс істей бастаса, іс жүзінде қандай өзгерістер болады? Бұл азаматтарға қалай әсер етеді?
— Практикада кассациялық соттар бірінші немесе апелляциялық инстанцияның шешімі заң бұзушылықпен қабылданған деп санайтын азаматтар мен заңды тұлғаларға кассациялық шағым беру мүмкіндігін береді. Кассациялық соттар тек істің нақты жағдайларын ғана емес, сонымен қатар заңнаманы қолданудың заңдылығын да тексереді. Егер шешім заңға қайшы екені анықталса, ол жойылып немесе өзгертілуі мүмкін. Бұл азаматтарға барлық сот инстанцияларында олардың құқықтарының қорғалатынына қосымша кепілдік береді.
— Бұл адам құқықтарын қорғауды жақсартудың қандай нақты нәтижелеріне әкелуі мүмкін?
— Біріншіден, мысалы, азамат аудандық соттың шешімін заңсыз деп санап шағымданса, онда ол кассациялық сотқа жүгінуге мүмкіндік алады. Егер апелляциялық сот та қателікті түзетпесе, енді кассациялық сот оған қарауға мүмкіндік береді. Кассациялық соттар соттар маңызды дәлелдерді ескермеуі немесе заң нормаларын дұрыс түсіндірмеуі мүмкін екенін байқап, шешімді жоюға негіз болатын себептерді анықтауы мүмкін. Мұндай механизмдер азаматтардың құқықтарын қорғап қана қоймай, судьялардың тәжірибесін жетілдіруге де көмектеседі.
Тағы бір маңызды жәйт — бұл қылмыстық істер бойынша адам құқықтарын қорғау. Мысалы, егер адамға айыптау үкімі шығарылып, ол судьяның фактілерді анықтауда үлкен қателіктер жібергенін есептесе, енді ол бұл істі кассациялық деңгейде қайта қарауды сұрай алады.
Қазіргі уақытта көпшілік талап-арыздар мен өтініштер электронды форматта қабылданып, электрондық азаматтық істер қозғалады. Бұл қағаз құжаттардан бас тартуды қамтамасыз етеді. Сотқа қатыса алмайтын тараптар, үйде отырып, интернет-ресурс арқылы істің материалдарымен электронды түрде таныса алады. Қазір азаматтық процестік кодексте «экстерриториялық соттылық» деген жаңа ұғым енгізілді. Мысалы, егер тараптар әртүрлі аймақтарда болса, олар іс жүргізу құзыретін өзгерту үшін өтініш білдіре алады. Алдағы уақытта бұл принцип әкімшілік істерді қарау кезінде де қолданылатын болады. Алайда, бұл жағдайда өтініш тек талапкер тарапынан берілуі мүмкін. Сот онлайн-режимде кез келген басқа жерде өтеді. Бұл соттардың бейтараптығын қамтамасыз етуге тағы бір қадам болады.
Сонымен қатар, келесі жылдан бастап кассациялық соттың біртұтас жүйесі енгізіледі. Сот актісін кассациялық тәртіпте қайта қарау туралы өтінішті алдын ала қарау жойылады. Енді барлық істер біртұтас кассациядан өтетін болады. Бұрын Жоғарғы сот алдымен істі қарап, кассациялық инстанцияға жіберетін немесе дұрыс қабылданған сот актілерін қайтаратын. Енді алдын ала қарау болмайды, іс мәні бойынша қаралып, бірінші немесе екінші инстанцияның сот актілері жойылып немесе өзгертіледі. Кассациялық соттар қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша тек Астанада орналасатын болады.
— Судьялардың жүктемесі қалай өзгеретін болады?
— Әрине, кассациялық соттардың енгізілуі судьяларға жаңа жүктеме жүктейді, себебі олар төменгі инстанцияларда қаралған істерді тексеретін болады. Бірақ, бұл істерді мұқият қарауға және алдыңғы сатыларда жіберілген қателіктердің санын азайтуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, кассациялық соттар тек істің заңдық құрамын, ал оның нақты жағдайларын тексерумен айналысатын болады, бұл процесті жеделдетеді және оны дәл әрі тиімді етеді.
— Кассациялық соттардың енгізілуі сот жүйесінде тағы да қандай оң өзгерістер әкелуі мүмкін деп ойлайсыз?
— Кассациялық соттардың ең үлкен оң әсерлерінің бірі қоғамның сот жүйесіне деген сенімін нығайту болады. Азаматтар шағымдарының жоғары инстанциялармен қаралатынын көріп, бұл жалпы әділетке деген сенімді арттырады. Сонымен қатар, кассациялық соттар арқылы сот практикасын тереңірек талдап, заңнаманы қолданудағы әлсіз тұстарды анықтауға болады. Бұл тек жекелеген қателіктерді түзетіп қана қоймай, құқық қорғау жүйесін жақсартуға мүмкіндік береді.
— Сіз қалай ойлайсыз, кассациялық сот реформасы Қазақстан үшін ұзақ мерзімді оң нәтижелерге әкеле ме?
— Әрине. Ұзақ мерзімді перспективада кассациялық соттар елдегі құқықтық мәдениетті айтарлықтай жақсартып, әділ және негізделген шешімдер қабылдауды қамтамасыз етеді. Бұл Қазақстанға тек ішкі әділеттілікті нығайтып қана қоймай, халықаралық аренада да адам құқықтары мен бостандықтарын құрметтейтін, сапалы сот қорғауына қолжетімділікті қамтамасыз ететін мемлекет ретінде беделін арттыруға мүмкіндік береді. Айгүл Қалкенқызы
