- Бүгінгі күндері елді дүрліктіріп, көпшіліктің билікке деген наразылық отына май құйып жіберуге дайын тұрған түйткіл мәселелердің бірі – ол қарашаның 20-сында өткізілетін «кезектен тыс» президенттік сайлаудың бұрынғыша заңға қайшы әділетсіз, алдау-арбау сценарийі бойынша өткізілуінде.
Өйткені Ақорда билігінің бұл жолғы сайлау процесіне дайындаған ережелері бойынша, президенттікке үміткер кандидаттар қысқа 2 айлық мерзімде керекті құжаттары мен өздерінің сайлауалды бағдарламаларын дайындап, 10 күннің ішінде республиканың барлық өңірлерінен 120 мың қол жинап, т.т. оларды Орталық сайлау комиссиясына (ОСК) тапсырып, тіркетіп үлгірулері керек.
Одан кейін өңірлерге барып, ол бағдарламаларын көпшілікке таныстыру жұмысы: өндірістік кәсіпорындарда, ауыл шаруашылық кешендерінде еңбек адамдарымен кездесу және аудан, қала, облыс орталықтарындағы азаматтық қоғам өкілдерімен кездесіп, олардың ықыласына ие болу үшін, кем дегенде 1 жылдай уақыт керек болатын. Және үміткер саяси партиялар мен республикалық қоғамдық бірлестіктерден ұсынылмаса, ОСК тіркемейді.
Сондықтан «жалғыз шауып, бәйге алатын», сайлау кезінде президенттік лауазымын тоқтатпай, қызметінде отырған Қ.-Ж. Тоқаев мырзаға ғана жол ашып қойған. Оның қолында әкімшілік, идеологиялық, ұйымдық, байланыс, ақпараттық, қаржылық, көліктік, т.т. ресурстардан басқа өзін кандидаттыққа ұсынған сайлаушылар коалициясының тірегі – «Аманат» партиясы бар. Атын өзгерткені болмаса, ол бұрынғы 25 жыл Назарбаевқа жұмыс атқарып келген «Нұр Отан» партиясы. Бұның құрамында миллионға жуық мүшесі бар. Республикамыздың барлық өңірлерінде 4 мыңға жуық бөлімшесі бар «Аманат» партиясы Тоқаев мырзаның сайлау алдындағы штабы ретінде жұмыс істеп отыр. Оған қоса, аудан, қала, облыс орталықтарындағы кеңсе ғимараттарында партия аппараттары отыр, сайлау процесінің тізгіні де солардың қолдарында. Бұл партия еліміздегі салық төлеушілердің есебінен 7,882 млрд теңге қаржыға иелік етеді.
Сондай-ақ кандидаттың мемлекеттік қызметте істеген 5 жылдық өтілімі болуы сайлауға түсетін азаматтардың 95 %-ның жолын кессе, ал болашақ президенттің бір ғана мерзімге, 7 жылға шектелуі де талантына ақылы сай, мемлекеттегі қоғамдық қатынастарды заң жүзінде реттей алатын, экономикасын қалыптастырудың қыр-сырын білетін, халықтың мұң-мұқтажына адалдықпен қызмет істейтін, иманды, мейірімді адамдардың да жолын кеседі.
Мысалы, АҚШ тарихындағы «ұлы депрессия» деп аталған (1929–1933 жж.) елін аман-есен алып шыққан Франклин Рузвельт ІІ Дүниежүзілік соғыс жүріп жатқан кездің өзінде де сайлауды өз кезекті мерзімінде өткізген. Сол 1932-43 жж. сайлауларда ол жеңіске жетіп, Америка тарихында қатарынан 4 рет президент болып сайланған болатын.
Сондықтан ел басқаратын президент халқына адал, білікті, талантты болса, мемлекетті прогресті жолға бағыттап, онысын әрдайым халықтың талабына сай ұштастыра алатын адамды халқы сол мемлекет басқаратын ең жоғарғы билік тұғырына қанша рет сайлайын десе – өз еркі емес пе?!
Рузвельттің де адами қасиеттері мен тума таланттарының ерекшеліктерінің бірі – оның мемлекеттік қызметтерге лайықты адамдарды іріктеп, таңдауында қателеспейтіндігінде болыпты. Біреумен сәл ғана сөйлесіп, пікір алысқанда, оның жан дүниесін танып, қолынан не жұмыс, қандай іс келетінін бағамдай білген.
Соның арқасында Рузвельт екі аяғынан мүгедек болса да, өзі басқарып отырған мемлекеттің күнделікті тыныс-тіршілігін біліп отыруға арнайы қызметкерлерінің алдына әкеліп қоятын ақпарат-мағлұматтардан басқа күнделікті 6-7 түрлі газет басылымдарын оқып, біліп, өзінше тұжырым жасап отырады екен.
Біздегі назарбаевша қойылып жатқан сайлау сценарийінің ойынына қатыстырылған кандидаттардың қайсысы қанша пайыздық дауысқа ие болатыны алдын ала жоспарланып қойылатыны айтпасақ та түсінікті ғой.
Өйткені ОСК-дан бастап, төменгі сайлау учаскелеріне шейін сайлау процесін ұйымдастыратын құрылым – биліктің өзі тағайындайтын адамдар. Солардың дауыс беру бюллетеньдерін санауы мен қорытындысын шығарып, хаттамаларын толтырып, жұртқа жариялау да жоспар бойынша өткізіледі.
Енді бір қызығы, бұл жолғы сайлауға халықты молырақ қатыстыру мақсатында 2019 жылғы сайлауға бөлінген 9,4 млрд теңге қаржыдан екі есе артық етіп 20,5 млрд теңге бөліп отыр. Алайда бұл қойылымға қосылған бес кандидаттың өмір жолы мен қоғамда атқарған қызметіне қарасаңыз, қызығатын ештеңе жоқ. Өздерін бұрын-соңды сайлаушы қауым біліп, танымаған. Сайлауалды бағдарламалары – екінің бірі бұрыннан жалпылама айтып жүрген, әбден жауыр болған мәселелер.
Мысалы, Жигули Дайрабаев мырза Қазақстанды аграрлық державаға айналдырғысы келеді екен. Ал ол қирап жатқан ауыл шаруашылығы өндірісін держава түгілі, аяғынан қайта тұрғызу мәселесін, егістік жердің 50%-ы топырақ эрозиясына ұшырап, жайылымның 80%-ы күтімсіздіктен, сусыздықтан қурап жатқанын біле ме екен?
Сол сияқты Нұрлан Әуесбаев та Қазақстан президенті болса, қазақстандықтардың өмір сүру сапасының стандартын енгізіп, онда адамның негізгі қажеттіліктері ескерілмек. Ол бүгінгі қазақ халқының қандай өмір сүріп жатқанын білсе, орташа айлық – 50 мың теңгеге күн көріп, онысы айлығы мен шайлығына жетпей, жастардың денсаулық индексі 3 есе төмендеп, 5 млн-ға жуық отбасында балалар кедейшілікте, 600 мыңы тұрмыстың тауқыметін тартып жатқанда, халықтың 90%-ы таза ауыз суға жарымай, аурудың індетіне ұшырап жатқанда, қандай өмір сүру стандартын енгізбек?!
Енді біреулері журналистердің: «Сіз бұл бағдарламаңызбен қалай президент болмақшысыз?» деген сұрағына : «Мен президент болу үшін емес, тек қатысу үшін ғана келгенмін», – деп жауап беріпті. Сонда Ақорданың таңдап, сайлау додасына қосқан бұл кандидаттары жұртқа қалай мазақ болмасын?!
Бұрынғы президент Назарбаев та өзін-өзі 5 рет сайлатып, қарсыласын 97,6 пайыз дауыспен жеңіп жүргенде де, кезекті бір сайлауында өзіне балама қарсылас ретінде эколог Мэлс Елеусізовты, телеэкранда «стақан сындырғыш» Ғани Қасымовты, тіпті көшеде «аттандап», лағып жүрген Амантай қажыны да додаға қоспап па еді? Тоқаев мырза да сол үрдістен алыстап кетпеді.
Сонымен, бұл қойылымның да аяқталу мерзімі жақындады. Жуықта «Хабар» ТВ-арнасында бұл қойылымның бір бөлігі – үміткерлердің теледебаты көрсетілді. Оған бес «қосақ» кандидатпен бірге мәжіліс спикері әрі «Аманат» партиясының жетекшісі, президент Тоқаевтың сайлау штабын басқарушысы Ерлан Қошанов мырза қатысты. «Ақшасын кім төлесе, музыканы сол ойнайды» дегендей, кандидаттар өздеріне берген рөлдерін сценарий бойынша ойнап шықты. Сол дебаттан белгілі болғандай, бес үміткер халықпен 15–30-дың арасында кездесу өткізіпті. Ал президент Тоқаевтың өкілдері ондай кездесулердің санын 10 мыңнан асырыпты.
Теледебатта Қошанов мырзаға: «Елімізде түбегейлі саяси реформалар қашан жасалып, оның нәтижесін халық қашан көреді?» – деген сыңайлы сұрақ қойылды. Бұған «штаб бастығы»: «Осы жүріп жатқан президенттік сайлау да, жаз айында өткен жалпыхалықтық референдум да және бұл жөнінде парламентте біраз заңдардың қабылдануы да реформаның жүріп жатқанын көрсетеді», – деп, қысқа қайырды.
Сонда ол қабылданып жатқан қағаз жүзіндегі құнды шешімдерді кім жүзеге асырады? Тоқаев мырза президенттік лауазымға келген үш жылдан бері өз орындарында мызғымай отырған бұрынғы Назарбаевтың кадрлары ма? Егер дәл бүгінгі жағдайдағыдай ол «ескі-құсқы» кадрлар өздерінің байлығын қорғап отыра беретін болса, елде ештеңе де өзгермейді!
Біз осындай құрғақ уәделердің соңында жүріп, бір ұрпақтың өмірін жоғалтып, ең артта қалған мемлекеттің қатарына түстік. Бүгінде қазақ ұлты өз жерінде тұрып, өзінікін өзімдікі дей алмайтын өгей баланың күнін кешуде. Кедейшілік те, жоқшылық та, баспанасыздық та, жұмыссыздық та, жетім-жесірлер мен зар жылаған аналар да, көз жасы көл болған сәбилер де, коррупционер шенеуніктер де бізде жыртылып айырылады. Халықтың 90%-ның жүйкесі тозған, өз-өзіне қол жұмсаудан Қазақстан әлемнің алдыңғы орындарының бірінде тұр.
Қазақстанды терең саяси-экономикалық тоқыраудан алып шығып, рухани жаңғыртамыз десек, алдымен түбегейлі өзгерістер жасалуы керек! Сол өзгерістің бірегейі – тіл мәселесі. Халықаралық қағидалар бойынша, мемлекетте негізгі ұлт құрушы халықтың тілінде сөйлемейтін билік – сол мемлекетке қызмет ететін билік бола алмайды!
Тіл – ұлттың геномы, рухы, өмір сүру, тіршілік айдыны. Ұлт – тілі, ділі, моральдық және барлық тұрмыс-тіршілік, мәдени көркемөнер саласы бойынша ортақ, яғни бірегей тәрбие алған адамдар тұратын бірлестік. Ұлт – нәсілдік те, қоғамдық та, жағрапиялық та, саяси да ортақ түрде құрылған топ емес.
Заң жүзінде мемлекеттік тіл қазақ тілі болып бекітілгеннен кейін, ол мемлекет аумағында тұрып жатқан барлық жұртқа ортақ тіл — қазақ тілі болуы тиіс. Осы қағидаларды біле тұра, біздегі билік 30 жылдан бері бұл мәселені түбегейлі шешуге, қазақ тілі жөнінде жаңадан заң қабылдап, оның мәртебесін өзінің тиісті мемлекеттік деңгейіне қоюға қабілеті де, батылы да жетпей келеді.
Қазақ ұлт ретінде жоғалудың алдында тұрған халық екенін мойындауымыз керек. Еліміздегі қазақтың 60%-ы қалалық жерде тұрса, оның 80%-ы өз тілінде сөйлемесе, таратылып жатқан, телеарналардан берілетін хабарлардың 90%-ы, дүкендер мен дүңгіршектегі сатылатын әртүрлі кітап, басылымдар, газет-журнал, жарнамалық материалдардың 95%-ы орыс тілінде таратылады. Ал мектеп оқушыларының жартысынан көбі ауылдың есебінен ғана қазақ тілінде оқытылады, қалғаны орыс тілі мен басқа тілде.
Сонда елімізде тұратын 17% ғана орыс диаспорасына сонша басымдылық беретін тәуелсіз мемлекетте қандай ұлттық саясат болуы мүмкін? Неге біздегі жаңадан салынған типтік мектептерде орыс балалары бір ауысымда ғана оқиды да, ал қазақ балалары 5068 мектепте екі ауысымда, 169 мектепте үш ауысымда, 35 апаттық мектепте оқиды?
Ал 2010 жылдан бері жабылып қалған мектептің санының өзі 1182 болса, оның арғы жағында Кеңес дәуірінен кейін жабылған мектептің саны 3 мыңнан асады. Оған қоса мектеп табалдырығын жаңа аттап, 1-сыныпқа келген 40-45 бүлдіршінді қазақ мұғалім байғұс қайтіп оқытады, қайтіп тәрбиелейді?
285 елді мекенде электр жарығы жоқ, 735-інде білім ошағы, 3290 елді мекендерде медициналық қызмет жоқ. Жалпы халықтың 90%-ы таза суға зәру, аурудың 80%-ы судан болатынын ескерсек, мұндай жағдайда тұрып, өскен, оқыған, ер жеткен ауыл балалары келешекте заманауи технологияны қайдан көріп, қайтіп игереді, қайтіп бәсекеге сай болады? Бұған кім жауап береді?
Елде жүргізілуі тиіс саяси реформа халықтық қазынаны талан-таражға және ысырапқорлыққа салудан құтқаруы тиіс. Айталық, біздегі қос палаталы парламентті ұстап тұру үшін, жылына 100 млрд теңге, әр депутатқа 93,5 млн, тамағына 7,7 млн шығындалады. Ал «Нұр Отаннан» «Аманатқа» айналған партияның жылдық бюджеті – 7,882 млрд теңге. Қазақстан халқы ассамблеясына 2,9 млрд теңге бөлінеді. Егер есепсіз кетіп жатқан бұл шығынға Әлем діндері сиезіне жұмсалған қаржыны қоссаңыз, ширек ғасырдан бері елімізде жүздеген балабақша, мектеп, аурухана салуға болар еді.
Мақсұт ҚАЛЫБАЕВ,
қоғам зерттеуші, Қазақстанға ерекше еңбегі сіңген зейнеткер
