Кешегі кеңестік немесе бүгінгі егемендік кезең болсын, Мажарстан дегенде мен үшін бір түрлі қандастық, туыстық белгілер алыстан белгі беріп, осы елге деген қызығушылығым арта түсуші еді. Өйткені бұл өлкеге IX ғасырда барған мадиярларды этникалық жағынан қазақтармен қатар қойып жүргендіктен, оларды жан-жақты білгім келіп жүретін. Бірақ мен өзімнің табиғи жаратылысымда қай жаққа болмасын саяхат жасауды жоспарлап, әлдеқандай болуды мүлде ұната қоймайтын адаммын. 2014 жылы Меккеге барсам, мұсылман ретіндегі негізгі парызымды өтеу үшін барған едім. 1990 жылдардың басында Стамбул қаласына сапарласам, сол кезде болған КСРО-дағы саяси-қоғамдық өзгеріске байланысты тұрмыс тауқыметі итермелеген еді. Ал Өзбекстан, Қырғызстан мен Әзербайжан сияқты елдерге денсаулықтың сыр беруіне байланысты барған болатынмын. Сондай-ақ егемендік алған жылдардың басында Еуропаның бірнеше еліне халықаралық ғылыми конференциялардың делегаты ретінде барсам, бұл жолы ем-дом алу үшін Венгрияның Хефист деп аталатын қаласынан бір-ақ шықтым. Сол қаладағы көлдің бірінде буын-буынға ем болатын термальды шипалық су бар екен. Ол жаққа аттанғанда, осыны қаперге алған едік.
Бір жасқа енді толатын Айдана атты немерем бар, бір үйден 4 адам алдымен ұшақпен арабтар тұратын Қатар елінің Доха қаласына 5 сағаттай ұшып бардық. Баяғы кеңестік мектепте жүргенде, бейшара деп оқытатын негрлер керемет бай тұрады екен. Басқасын айтпағанда, кішкене қаласындағы әуежайдың өзін ат шаптырым жерге салыпты. Тіпті ұшы-қиыры жоқ.
Ұшақтан түскенде ыстық жел соғып тұрды. Ұшақ тоқтаған жерден әуежайдың дәл өзіне дейін автобуста жарты сағат жүріп бардық. Жерінде топырақтан гөрі ақшылдау құм басым көрінді. Соған қарамастан ағаштар да жоқ емес. Төңіректегі осындай таңғажайып құбылысты тамашалай отырып, әуежайдың ішіне кіргенде, жұмақтың төрін көргендей боласың. Міне керемет: сырттағы ауаның ыстығы мұнда мүлде білінбейді, барынша ойластырылып жасалған кондиционерлер ауаны бір қалыпты ұстап тұрғаны соншалық, кәдімгі самал желімен сергітіп жіберетін кішігірім орманда жүргендей әсер аласың; бірнеше шақырым етіп салынған терминалдар сені баратын жеріңе өзі жетелейді. Ойпырмай, қиыр шеттегі бізге тиісті секцияға бару үшін, әуежай ішінде терминалдан шығып, жаяу жүріске көшкенде, ертегіде айтатын саябаққа тап болдық; онда күркіреме іспеттес су бұрғақтары сенің назарыңды өзіне тартып алса, бірінен-бірі әдемі болып өскен пальма ағаштарынан бастап, өсімдіктің неше түрі жайнап, тотықұс сияқты құстардан бастап, оның әлденеше дауыс шығаратын түрлері сенің көз алдыңда сайрап тұрады екен…
Немерем өте көңілшек, ешкімге жатырқамайтын жайдары сәби еді. Адам баласы жақындаса болды, екі қолын шапалақтап, әлгі адамға қарай ұмтылатын жақсы әдеті бар болатын. Сонысына бола тіл-көз болмасын деп, жолға шығарда Алматының бас мешітіне барып, құлшылық етуді де есімізден шығармаған едік. Ал енді сол немере қызым ойламаған жерден Қатардағы негрлердің өте сыпайы мейіріміне қарамастан, әлгілер қараса болды, өмірінде көмірдей қара адамды көрмегендіктен бе білмеймін, еңіреп жылап, бәрімізді кәдімгідей әлекке салды. Тіпті көз жасы көл боп кетті. Қарасаң жаның ашиды. Әп-сәтте адамдардың бәрін қарамен бояп қойғандай әсер алған Айдананы жұбату мүмкін болмай кетті. Әйтеуір амалдап жүріп, бір бұрышқа барып әрең күн көрумен болдық… Осылайша әупірімдеп, 3 сағат көлеміндегі ауыс-түйістен кейін басқа самалетпен Будапештке тағы да 5 сағат ұшып барып, одан әрі жеңіл машинамен 2 сағат мөлшерінде Хефист қаласындағы «Еуропа фист» шипажайына барғанда, жол қашықтығын жалпылай есептегенде, Алматыдан осы араға дейінгі барып-жету уақыты 15 сағатқа созылды. Бір жасқа толмаған Айдана осының бәрін көтеріп, ауырмай-сырқамай, жетер жерге келдік-ау әйтеуір…
Хефист қаласының шетіне ілінгеннен байқағаным ауасының ерекшелігі болды. Бұны жай сөзбен айтып жеткізудің өзі өте қиын: жол қысқарсын деген оймен көлік жүргізушісінен Венгрияда туып-өсіп, осы арадан аты әлемге белгілі болған ғажайып түрколог – Эвтуан Қоңыр Мандоки туралы сұрап едім, ол жауап бере алмады. Өзінің түбі мадияр бола тұра, оның есесіне келіп-кетіп жүрген туристерге гид болып жүрсе де, әлем халқы білетін Эвтуаннан хабарының жоқтығына таңқалып, ұйқым ашылып кетті. Менің кенеттен сергіп шыға келгенімді байқаған ол да дереу интернеттен Эвтуан Қоңыр туралы мәлімет тауып-білгеннен кейін, менен кешірім сұрады. Бірақ мен бәрібір әлгінің Эвтуанды білмеген бейқамдығына бір түрлі құлазып қалдым. Ол менің көңілімді аулаған болып, оң жағымызда жарқырап жатқан Балатон көлі мен Дунай өзені туралы әңгімеге ауысты. Байқағаным – Дунай өзені өзі кесіп өтетін Еуропа елдерінің ішінде Венгрияны 400 шақырымнан аса аралап шығатын көрінеді. Біздің гид-жүргізуші бір жерге келгенде жолдан ауытқып, осы арадағы 100 шақырымға жуық биіктікке салынған көпірдің ең жақсы көрінетін жеріне апарып біздерге тамашалатты. Бір қызығы – көпір өзен немесе көл үстіне емес, бір-бірінен алыс орналасқан үлкен екі төбенің үстіне салыныпты. Таныстырушының сөзіне қарағанда, көпірді бұлай етіп салу – жолды қысқарту үшін және туристерді қызықтыру үшін екен. Жолаушыларын әкеле жатқан Анатолий есімді әлгі біздің гид біздерді осы елдегі ауыл шаруашылығының жайымен де таныстырғанда, бұл арада картоптың алты түрі өсетінін және халқы картоптан дәмді тамақ жасауды ұнататынын ұғындым. Ол бұл елдің ауыл шаруашылығына қатысты картоп, балық, жүгері, жүзім, құс және сиыр мәселесін тілі жеткенше баяндап берді. Өндірістік жетістігі жағынан металл өңдеумен аты шығып, туристік «КамАЗ» автобусын сырт елдерге импорттаумен мақтанатындарын да айтып жатқанмен, оның әңгімесінің дәмсіздігі мені бәрібір қызықтырмады.
Әлгі шешеннің айтысында, Венгрияда 12 миллион халық тұрса, оның 97 пайызы бір ұлттан тұратын венгрлер екен. Сонда сонау VI ғасырдағы Аттила (Еділ) бастап келген хундар (гун), IX ғасырдағы мадиярлар мен печенектер (полын-половцы-жусан иістілер), XIII ғасырда мұңғыл-татарларға бағынбай, Көтен хан бастап келген 40 мың қыпшақтар мен одан кейін 150 жыл бойы үстемдік еткен сельжүк түріктерінің белгісі қайда? Мысалы, біздер – көп ұлтты елміз деп айқайлап-мақтанып, бөркімізді аспанға атамыз. Онда олай емес екен: «Бізде тек венгрлер тұрады» деп шаттанып, «біз – бір ұлттымыз» деп, сонысымен мақтанады екен. Сонда мұнда сан ғасыр жортуылдаған түркілердің заты тұрмақ, ізі де жоқ. Тіпті олардың тарихына қатысты не мешіт, не тілдік белгілерді бейнелейтін дәнеңе де жоқ. Айналып келгенде, мұнда құмға сіңген су сияқты венгрлерден басқа ұлт дегеніңіздің қарасы да білінбейді. Дегенмен, бұл жерде «Біз – мадиярмыз» дегендер жоқ емес. Алайда олар Венгрия мемлекетіндегі жеке ұлтқа кірмейді екен. Ал біз жоғарыда айтқан 40 мың қыпшақтар осы күні жоқ дегенде 1 миллионнан асуы керек болса да, менің мадиярлық серігімнің айтысы бойынша, олар өздерін «венгрлерміз» деп өмір сүріп жатқандарының куәсі болдым…
Кенеттен жол жиегінен кездескен темір жолдың ескі рельсін байқап, оның мәнісін серігімнен сұрағанымда, соғыстан кейін КСРО тарапынан салынған осы жолдың құпиясын бәрібір дұрыс ашып бере алмады. Ішім қылп ете қалды. Өйткені тарихтан білетінімдей, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін кезіндегі КСРО-ның Украина, Молдавия сияқты батыс республикаларының бірқатарының қуаңшылыққа ұшырауына байланысты Қазақстан мен Орталық Азия елдерінен оларға деп бағытталған азық-түліктің мол қоры шын мәнінде оларға емес, Кеңес билігінің ұйғарымымен социализмге жаңадан бұрылған осы Венгрия сияқты мемлекеттерге жөнелтілгенде, жаңағы пойыз жолдың осында салынған жасырын станциялары сондағы бізден жеткен азықтың мол қорын қабылдаған екен-ау-ау деген ой сап ете қалды. Жасырын демекші, бұның өзі сол кездері АҚШ пен КСРО-ның тайталасынан барып, капиталистік және социалистік мемлекеттер арасында өрістей бастаған «қырғи қабақ соғыс» саясатына орай аштыққа ұрынған біздің батыс республика халқына білдірмеу үшін қалтарыстағы осы жерді таңдаған болып шықты. Айналып келгенде, біздің аузымыздан жырып, ашыққан кеңестік республика халқына емес, әкелінген сондағы азық-түліктің мол қорын социалистік жолға түсе бастаған бірнеше Еуропа мемлекеттерінің халқына КСРО билігі тарапынан көрсетілген «адалдықтың» жымысқы түріне жатқызуға болады. Дәл осы көріністен кезіндегі социалистік жүйе тарихындағы «ақтаңдақтардың» үлкен бір түрін де сезуге болады. Бұдан бөлек, сондағы социалистік жолға түскен осы Венгрия сияқты елдердің қираған қалалары мен бүлінген шаруашылығын қалпына келтіруде Орталық Азия сияқты Қазақстан халқының да орасан зор көмегінің болғаны халықаралық тарихта айтылмай келсе, бұл жерде де батыс елдеріндегі күні бүгінге дейін жасырынып келген «ақтаңдақтардың» табы сезіледі. Оны былай қойғанда, екінші дүниежүзілік соғыстан 10 жылдан кейінгі, нақтырақ айтқанда, 1956 жылы венгрлер жаппай көтеріліп, социалистік тірлікті ұнатпайтындай пейіл білдірсе, бұл шын мәнінде социалистік жүйеге қарсы тұру емес, кеңестік биліктің өктемшіл саясатына алғашқылардың бірі болған наразылық еді. Хош делік…
Хефист қаласына бас сұққандағы әлгі таза ауаға тұншыққаным болар, әрі серігімнің тартымсыз әңгімесінен жалыққан болуым керек, көлік ішінде қайта-қайта көзім іліне берді. Төңіректің бәрі орман-тоғай, бірнеше шағын көлдерге қарасаң, көз тоймайды. Осындайда Көкшетаудағы 80 көл еске түсіп, біз де құр алақан емес екенбіз ғой деген ойға шомдым. Мұнда сапырылысып, біздегідей ойқастап жүйткіген көліктер шамалы. Хефист қаласына кіргенде, көлік иесінен сұрап-білгенім, осы қаланың бар жетістігі бүкіл Венгрия еліне тән шипажайлық қасиетімен ерекшеленетінін ұғындым. Иә, бұл қала шынымен біздегі Сарыағаш рөлін атқаратынына осы жерде 12 күн бойы емделгенде әбден көзім жетті. Бірақ Сарыағашты еске түсіргенде, бұл жердегі шипажайлар мен қала келбеті бір-бірінің шырайын ашып, барлық салтанатты құрылыстар өзара жарасымдылық тапқаны соншалық, қаланың инфрақұрылымы, біріншіден, мұндағы шипажайлардың әрқайсысының көркін арттырып, сән беріп тұрса, екіншіден, жүргінші туристердің көңілін кәдімгідей сергітіп тастайды екен. Бір сөзбен айтқанда, қала мен демалыс орындарының үйлесімділігінде шек жоқ. Осы арада еріксіз, әттегенайдан басқа ой болмады. Неге деймін-ау, Көкшетаудағы 80 көлдің ең болмаса біреуінің шипажайлық қасиеті жоқ. Болған күннің өзінде оның инфрақұрылымы адам және оның игілігінен құралақан болып тұрған жоқ па? Шындығы, Көкше өлкесіне басқалар оның өзіндік табиғи келбетіне бола қызықтап келетіні жасырын емес. Ондағы шипажайлар адам игілігі үшін деп салынғанмен, коррупцияға малынған жеке адамдардың мүддесі басым. Бұны заман талабы дегенмен, көпшіліктіңкөңілсіз тіршілік етіп жатқаны қабырғаны қайыстырады. КСРО тарағаннан кейінгі жекешелендірудің үлесі бәріне тең бөлінбегендіктен болу керек, мұндағы қарапайым адамдардың жүздерінен шаттанып-шабыттану лебін сезіну мүмкін емес. Саны бар да, сапасы жоқ дегендей, айналып келгенде, «80 көліміз» біздегі жер жәннатының бірі саналатын Көкше өлкесінің көсегесін көгерте алмай, қолдағы бар алтынның қадірін кетіріп отырғанымызды көріп келеміз.
Көкшеге ұқсас Сарыағаштағы шипажайлардың сән-салтанаты бірінен-бірі өтеді. Біреуі екіншісінен кем емес. Заңғар, биік, еңселілік жағынан да, сәулеті мен ішкі тартымдылығы жағынан да, ауласының кеңдігі жағынан да бірі екіншісіне орын беріп тұрған жоқ. Бірақ қала мен жаңағы шипажайлардың өзара үйлесімділігінің сиқы мен сәні кетіп, өзіндік байланысының ретсіздігі алыстан мен мұндалап тұратыны тағы да рас. Сарыағаш қаласын аралап, ондағы жаппай берекесіздіктерді көргенде, түскен жеріңе қаладан еріксіз еңсең түсіп ораласың. Иә, шын мәнінде Сарыағаш қаласы қаңырап, мүлде құлазып тұрған жоқ. Саябақ та, монша да, дәріхана, дүңгіршіктер мен асханалардан бастап, базар мен дүкен де – бәрі-бәрі бар. Алайда неге екені белгісіз, бұлардың бәрінің тартымдылығы шамалы, келген адамның қызығушылығын арттырып, тамаша көңіл-күйге бөлемейді. Бұл бір жағынан сол баяғы ескі жүйені елестетеді: көшелері көріксіз, жолдары ретсіз; ойдым-ойдым шұңқырлар аттаған сайын кездеседі; мәдени ескерткіштер жоқтың қасы; саябақтарда реттілік жоқ; оның іштерінде таңғажайып су бұрқақтары тұрмақ, қарапайым демалыс орындарын көрмейсің. Айналып келгенде, мұндағы құрылыстың негізгі дені қаланы көркейту үшін емес, шипажайларды көбейтуге негізделген. Моншасына барсаңыз, жуынбақ түгілі тезірек қашып шыққыңыз келеді. Саябақтан сая, қала ішінен пана таппаған соң, жатқан жеріңе қарай салың суға кеткендей қайтасың. Мұнда қарқылдаған қарғалар мен саңқылдаған иттерден басқа рахаттанып демалып жүрген адамдардың қарасын көрмейсің. Керісінше, әйтеуір күнкөрістің күйімен бұйығып, тіршіліктің күйбеңімен шұбырып, жүздерінде қуаныштың ізі жоқ адамдар тобырын ғана көруге болады. Бір сөзбен айтқанда, осы арадағы шипажайлар ансамблі тәуелсіздік алғаннан кейін іске кіріскен кейбір қолы ұзын адамдар шоғырының астамшылдығының басымдылығымен өзінше, ал қаланың сәнсіз ажарына бой үйреткен адамдар тобыры мен жергілікті халық мүлде бөлек, екі жақ екі ұдай тіршілік етіп жатқандай әсер аласың. Осыған орай қала халқы Кеңес кезінде КСРО-ға шипалылығымен даңқы шыққан Сарыағаш сияқты қаласымен мақтанбай, тек сол шипажайларды місе тұтып, оның иелеріне қызмет етуді қанағат етіп келгені кімге болса да жасырын емес. Ал оның иелерінің негізгі дені министрлер мен облыстың басшыларынан бастап, Кеңес кезінен бүгінгі өмірге дейін әжәптәуір лауазымды қызмет еткен кілең бір «дөкейлер».
Өкінішке орай, қаланың сәні мен шипажайлардың даңқы үйлеспеген Сарыағаш сияқты демалыс орындарына келетіндердің қатары жылдан-жылға кеміп, олардың көбі адамдар мен шипажайлардың өзара жарасымын тапқан басқа елдерге ағылып кетіп жатқанын біздегі құзырлы мекемелердің басшылары байқай бермейді. Өйткені әлгі зәулім шипажай иелері олардың мысын басып, қимылын тұсап отырған жерде қандай да бір әрекеттен қайыр болмайтынын да мойындаған абзал. Түбі дәл осындай тірліктер жалғаса берсе, шипажайларға ие болып отырған біздегі бүкіл ауқатты адамдар банкротқа ұшырап, олардың қызметкерлері жағалай жұмыссыз қалуы әбден мүмкін. Ал қаланың көркіне көңіл бөлінбеген жерде олардың бәрінің кейінгі жылдары бомба түскендей болып қаңырап қалған сан мыңдаған қала типтес ауылдар санын көбейтуден басқа бәлендей болашағын көріп тұрған жоқпын…
«Жер жәннаты Жетісудағы» Жаркент шипажайын алайық. Мен бұл шипажайға 20 жылдан бері жиі барып жүрмін. Бұрынғы Кеңес кезінде салынған шипажайдың екі қабатты екі, төрт қабатты бір ғимараты болған екен. Қазір коттедж іспеттес тағы бір сәнді де сәулетті демалыс үйі пайда болды. КСРО ыдырағанда, бұл мекемелердің алдыңғылары қараусыз қалған көрінеді. Карл деген бас дәрігер бұған жол бермей, өзінің тікелей бақылауына алмаса, мүлде жойылғандай екен. Бүгінде Карл ақсақал әупірімдеп жүріп қазіргі күйіне жеткізген тарихы да жоқ емес.
Шипажай – табиғаттың өзі сыйлаған ерекше бір тау сілемдері қоршаған қазан шұңқырда орналасқан. Жиегінен сарқырап Қулық деп аталатын өзен ағады. Өзеннің Қулық деп аталу себебі – жергілікті адамдардың айтуынша, оның ағысы таудың әр жерінен тесіп шығып, өз арнасын жиі өзгертетін көрінеді. Бұл шипажайға Кеңес кезінде белгілі қоғам қайраткері, қазақтың біртуар ұлдарының бірі Д.А. Қонаев келіп, демалып қайтады екен. Мұнда қазірге дейін «Д.А. Қонаев емделген» деп аталатын бір қабатты шағын үй бар. Кезінде бірнеше бөлмелі осы үйде мемлекет қайраткеріне арнайы қызмет көрсетіліпті. Көпшілікке көрсетілген барлық ем-дом түрлері дәл осы үйде оған оңаша жүргізілген. Өкінішке орай, қазіргі күні осы киелі орынның сиқы кетіп, сәні бұзылып, мүлде қараусыз тұр. Тіпті мұнда Д.А. Қонаев сияқты алып тұлға тұрыпты деудің өзі тым ұят. Талай жыл жөндеу көрмеген бұл үйдің іші қоқысқа толы. Бөлмелерінің сау тамтығы қалмаған. Әбден көнерген қабырғалары құлауға айналған. Мұнда бұрынғы медициналық бұйымдардың жұрнағы да қалмаған. Қоқыс үйінділерінің арасында құрт-құмырсқа мен егеуқұйрықтар, тышқандар мен жыландар жосып жүр. Қайраткерге көрсетілген осыншалықты мазаққа кім кінәлі десең, мұндай сұраққа ешкімнен жауап ала алмай қиналасың. «Өзі жоқтың, көзі жоқ» дегеніміздің өзі де осы болар, «іс бітті, қу кетті» дегендей, осы уақытқа дейін Алматы облысы мен Панфилов ауданын басқарған әкім-қаралардың біреуінің де бұған көңіл бөлмеуіне қарағанда, бұрынғы республика басшысының қабағынан қаймыққан болу керек десек те, бүгінде әлгі «қазанның қақпағының» сол күйі жабық жатқанын түсіну тағы да қиын.
Біздің ойымызша, қазіргі мемлекет басшысына осы меселені жеткізбей отырған өңірдің басқа басшыларының әрекетсіздігін түсіну тіпті қиын. Биылғы су тасқынынан опат болған бірнеше облыстағы үйлерді дереу қалпына келтіріп жатқанда, Д.А. Қонаев сияқты тұлғалы азаматтың аты мен затын жоғарыда айтқандай көп уақыт бойы көпе-көрнеу қорлау – бүкіл республика жұртшылығының бетіне басылған таңба емес пе? Қазір ол үйді дереу қалпына келтіріп, оны Д.А. Қонаев атындағы мұражайға айналдырса да артық емес. Расында, қазір үш дүркін Еңбек Ері болған Дінмұхамед Ахметұлы сияқты елімізге аса қадірлі, біртуар азаматтың ұстаған заттары мен пайдаланған мүліктері әр жерге шашылып кеткені де жасырын емес. Немесе ол бұйымдардың біразын кейбіреулер жеке бас пайдасына айналдырып отырғанын да дүйім жұртшылық біледі. Сондықтан бұл бейбастыққа нүкте қоятын уақыт жетті. Мәселені дереу қолға алып, батыл іске кіріспесек, Д.А. Қонаев емес, Алланың алдында қадіріміз болмай қалады. Д.А.Қонаевқа көрсетілетін осынау парызымызды, оған деген қарызымызды көпшілік болып өтеу қажет. Егер таяу арада Жаркент арасанында қайраткердің атына мұражай ашылып, талауға түскен оның ұстаған заттарының күллісі осы мекемеге тапсырылса, нұр үстіне нұр болар еді…
«Сырт елге барған сыншы» дегендей, енді Венгрияға барғанда көріп-біліп, көңілге түйгенімді одан әрі жалғастырсам, бұл менің Мажарстанға барған екінші сапарым еді. Бірінші ретте 2014 жылы Түрік елі білім министрлігінің демеушілігімен халықаралық ғылыми конференцияға барғанда, туристік автобуспен бұл елді үстірт аралаған едім. Елдің айтысымен аумағы бір кварталдай жерге салынған моншаға барғаным есімде. Әлгі моншаға осында келген туристердің бәрі бас сұғатын тәрізді. Өйткені моншаның түрлі-түрлі фасондарының бәрінде қаптаған адам. Жабық та ашық қаптаған бассейіндерден халық шықпайды. Сусынның неше түрін қолына ұстаған адамдардың бәрі өзінше еркін демалып жүр. Ашық аспан астындағы үлкен бассейннен шығып, жабық бөлмелерге кірсең, саунаның неше түрін көруге болады: екі адамдықтан бастап, бірнеше адам түсетін сондай сауналарға қосымша қабырғаңнан массаж жасайтын су бұрқақтары денеңді сергітіп, көңіліңді көтеріп тастайды; осылайша жүре берсең, нешетүрлі минералды бассейндерге түсіп жүріп, қайтадан сыртқа шыққаныңды байқамай қаласың; үлкен бір саябақ көлеміндегі осы бір моншаның төңірегіне жағалай, төрт бұрышының бәріне моншаға байланысты үйлер салынған. Байқауымша, осы үйлерде адамның тырнағынан шашына дейін қызмет көрсету мен тамақтану, уақытша дем алу мен кино, видео көруге қосымша дене шынықтырумен айналысу орындары халық игілігі үшін жұмыс істейді екен. Қойшы, сол жолы мен осынау бір алып моншаға үш сағат бойы түссем де, түбіне жете алмағаным есімде.
Қайтар жолда тоқтаған қонақ үйге қолымдағы карта бойынша метромен қайттым. Метро демекші, Венгрияда оның салыну құрылысы, тарихы жағынан Англиядан кейін екінші орын алатын ерекшелігі бар екен. Бірақ жер астында талай ғасыр істеп келе жатса да, бұл метроны мүлде ескі дей алмайсың. Әдетте жер үстіндегі саздың иісі сезілсе де, бұл метрода күлімсі иіс тұрмақ, кемер судың борсыған белгісі де білінбейді; тотыққан темір мен шіріген ағаш дегенді көрмейсің; метро станцияларында тамшылаған су мен ескіріп бүлінген ештеңе жоқ. Метро ішіндегі әрлі-берлі өткелдердің үйлесімділігінен бөлек, кей станцияларда жоғары-төмен жылжитын лифтіге дейін тамаша ойластырғаны соншалық, бұндай механизм сенің барар жеріңе лезде жетуге жайлы да жағымды мүмкіндік береді. Қысқасы, мұндағы тірліктің бәрі күні кеше салынғандай жайнап тұрды. Менің метродан бұдан бөлек алған әсерім – Будапешт қаласындағы халықтың көбі осында жүргендей сезіндім. Өйткені далаға шыққанда байқағаным, қала үстінде біздегідей сапырылысқан халықтың легі жоқ. Бұны өркениеттің үлкен белгісіне жатқызуға әбден болады…
Мұнда келгенде менің бойымдағы ең үлкен кемшілігім тілге қатысты болып шықты. Не жергілікті тілді, не Еуропаның басқа тілін білмей, мүлде мылқаудың кейпімен жүрдім. Оның есесіне, бұл елде орысша сөйлеуді аса ешкім жақтыра қоймайды екен. Жергілікті халық өзара түсінісуге келгенде ағылшын тілінде сайрап тұрды. Сонда деймін-ау, сонау мектептегі жылдары төрт жыл бойы француз тілін не үшін оқығанымды білмей қиналып, әрлі-берлі ақылға салып көрсем, бәрі кеңестік саясаттың кесіріне байланысты екеніне көзім жете түсті.
Турасын айтқанда, бұл әрекетті кезіндегі кеңестік биліктің, әсіресе отаршыл этностың барынша бейпіл және көреалмастық пен озбырлықтан туындайтын қатыгез кесапатына жатқызуға болады. Бүгінгі күні оның төркінін білу логикалық тұрғыдан алғанда соншалықты қиын да емес. Бәрі сонау патшалық жүйедегі ресейлік империяның отарлық пиғылынан туындаса керек. Сол кездері тіпті КСРО халықтарының қарапайым бөлігі басқа елдерге бара алмады. Бара қалса, тілдік қатынастан бездіріп, мектептерде көз алдау үшін ішінара, төрт жыл мөлшерінде ғана кей жерде француз, кей жерде неміс, енді бір мектептерде тек қана сол қатып қалған төрт жыл мөлшерінде ағылшын тілін оқытты. Ал бұның бәрі таза қатігез саясаттың, айналып келгенде, тікелей орыстық мүддеге, былайша айтқанда, табиғатынан соғысқұмар елдің үстемшілдігі мен пиғылының тарлығына байланысты болатын. Қараңыз, егемендік алғанға дейін капиталистік елдердің халқы қаналған, бейшара, сорлы күйінде бейнеленсе, бүгінде олай емес екені белгілі болды: мысалы, дүние жүзінің халқы әліне, күш-қуатына, қарым-қарекетіне қарамастан ағылшын тілін меңгеріп үлгергенде, КСРО халқы одан мұқырым қалды. Неге? Себебі қарапайым халық ағылшынша сөйлеп-білетін басқа елдердегі жайлы да жақсы тұрмысты білмеуі керек. Ол елдердегі, әсіресе басқасын былай қойғанда, ОАР-дағы (ЮАР) тек құл болуға жаратылған деп есептелген негр Нельсон Манделло іспеттес мемлекет басшыларының ел басқарудағы тәжірибесінен мүлде бейхабар болу керек. Ал егер алда-жалда кей адамдар оны сезіп-білсе, артына барлау мен бақылау салды, психикалық жағынан ауытқыған, денсаулығында ақауы бар, мүлде басқаша ойлайтын сенімсіз тұрғыдан қудаланды. Осылайша, Кеңес халқы қайтсе де социализмнің артықшылығын, коммунистік партияның «мейірімін» қабылдап-білсе, бәрі жақсы болады деген түсінікте өмір сүруге мәжбүр болды. Бірақ бүгінде әлгі социализм мен коммунизм немесе коммунистік партия дегендер қайда? Көріп отырмыз, бүгінде ондай мүсіркеушіліктің күллісі келместің кемесіне мініп, ертегі сияқты артта қалып қойған жоқ па?
Қысқасы, сол жолы Еуропа жеріне алғаш аяқ тіреп, кеше ғана социализм үлгісімен өмір сүрген сондағы Венгрияны көріп, ішінара оның біраз қалаларын аралағанда, кеңестік ертегіге көзім жетіп қайтқан едім. Бірақ сол жолғы сапардан оралғанда, мажарлар тұрады деп есептеп жүрген Венгрияға деген жылылығым басылған жоқ болатын. Себебі арнайы бағдарлама бойынша атүсті жүргендіктен, ондағы тіршілікті толық біле алмай, тек Будапешт қаласының көрікті жерлерін, онда да корольдарының жеткен жетістігіне байланысты салынған ескерткіш орындары мен қаптаған шіркеулер салтанатына көпшілікпен бірге көз тігіп қайтқаным есімде. Тіпті сол жолғы саяхаттың қысқалылығынан «қыпшақтар тұрады екен» деп жүрген өлкеге жете алмай, үлкен өкінішпен оралған едім…
Қыпшақтар демекші, ХIII ғасыр басындағы моңғол-татар шапқыншылығынан ығысқан біздің елдегі қыпшақ тайпаларының бір бөлігі, нақтырақ айтқанда, Көтен хан бастаған 40 мың қыпшақ осы Венгрия жеріне кіріп, осында бұрын орныққан хұндар мен мажарлардың түркілік келбетін толықтырғаны бізге тарихтан белгілі. Тіпті X ғасырдағы печенектер мен половцылар, XIV–XV ғасырлардағы сельжүк түріктерінің бір жарым ғасыр бойындағы ықпалын еске түсірсек, бүгінгі Венгрияның түркілік бейнесін көруге болар еді. Алайда сол елге жасалған 15 күндік осы сапарымда бұл елден мажарлардан бөлек, тұтастай түркілік келбет тұрмақ, олардың жұрнағын да көре алмадым. Жасыратыны жоқ, біздің елде бәлен ғасыр бойы атой салып, жортуылдаған орыстың таңбасы әлі батпандай болып тұрса, Мажарстан атанып жүрген бүгінгі Венгрия деген елде түркілердің біздегіден әлденеше есе асып кететін, бақандай 15 ғасырлық тарихының ізін көрмек тұрмақ, сезе де алған жоқпын. Бұл елде түркілік белгі тұрмақ, мұсылмандық сезімді бейнелейтін мешіт те, тарихтан ептеп хабар беретін бекет те жоқ. Бәрі өшіріліп, тарихтан сырғытылған.
Біз айтып отырған Венгрияның екі қыры деп отырғанымыз әсіресе халқының пейілінен білінеді екен. Былайша айтқанда, Американы құрама ел десек, Еуропаның төріндегі осы Мажарстан дегеніңіз де тура сол бүгінгі АҚШ-тан кем емес, «сникерс» іспеттес коктейльдің өзі ме деп қалдым. Өйткені олардың әсіресе 97 пайыз венгер ұлтына жататын халқының өздеріне деген сенімі жоғары. Әркім мемлекет, ел деген түсініктен гөрі ұлтты құрайтын венгр дегендер алдымен өзі үшін тірлік ететін сияқты. Будапешт қаласында жүріп байқағаным – өз намысын басқалардан жоғары қойған венгрлердің менмендігі өте басым болып шықты…
Бірде үлкен бір мегадүкенін аралап жүріп, дәретханада қолымды шайып болып, әлі қолын шайып бітпеген, жасы жағынан кәдімгідей тоқталған венгр жігітінің жанында тұрған кептіргіш системаға келіп, оны іске қосқаным сол еді, әлгі жігіт маған бірдеңе деп безілдеп қоя берді. Менің тілімді ол, оның тілін мен түсінбей, айқайласқан күйімізде сыртқа шықтық. Сыртта тұрған қызым бірдеңе деп кешірім сұрады-ау деймін, айқай басылды. Бірақ ана жігіттің мені атарға оғы жоқ, одырайған күйінде қала берді. Дәл осы оқиға бітер-бітпестен қалың халықтың арасынан өз ретімізбен тамақтануға отырдық. Біздің сол жағымызда отырған бір венгр әйелі «мені тықсырдың» деп тыржың ете қалды. Құдай-ау, соншама құжынаған адамдар арасында отырып, кім бірінші тамағын ішіп бітсе, адамбыз ғой, оның аман-есен тұрып кетуіне мүмкіндік жасамаушы ма едік. Ал мына халықтың болар-болмас нәрсеге бола тәкаппарлық көрсетуі мені осы мақаланы жазуға итермеледі. Әйтеуір тек көзді ашып-жұмғанша өте шыққан әлгіндегі оғаш оқиғалардан кейін, қаладағы тоқтаған жеріме көңіл-күйім құлазып, ішкен-жегенім желкемнен шыққандай оралдым. Оның үстіне осы сапарымда қазақ пен мадиярдың пейіл ұқсастығы мен сан ғасырлық ортақ түркілік белгілерін көре алмай қайттым.
Бақдәулет БЕРЛІБАЕВ,
тарих ғылымдарының докторы,
Спорт және туризм академиясының профессоры