– Ол кезде неше жаста едіңіз?
– «Көкнәр» – эксперимент-роман болатын. Көп нәрсе бәрі басқаша жазылған. Біздің әдеби сын кем дегенде 100 жыл кейін келе жатыр. «Көкнәр» шықты, мен 31 жастамын, оқырман жұртшылық, жастар керемет қабылдады. Бір апта болмай 57 мың тираж өтіп кетті. Өзім қолым жетпей қалып, Аягөзге хабарласып, 10 шақтысын солар тауып берді. Ал сыншылар, әдебиетшілер түгел түрпідей көрді, түгелдей жамандады, оны біздің бәйбіше айтады, көре алмады деп. Көре алмағандық емес, адам өз-өзіне жамандық қылмайды, ұғым-түсінік солай. Біздің жазушылардың, сыншылардың миы жеткен жоқ. Студенттердің, қарапайым ауылдағы оқырмандардың миы жеткен нәрсеге біздің жазушы, сыншылардың миы жеткен жоқ, өйткені, мысалы, қалай жазу жөнінде оларда қалыптасқан өз ұғымы бар, былай болу керек, олай болу керек деген. Ол өлшемге келмейді.
– Сағат Әшімбаев сынады ма «Көкнәрді»?
– Иә. Ал енді біздің әдебиетшілердің өздерінің қойып алған өлшемдері бар, дөрекі, шалағай, сол өлшемге сыймайды. Сөйлемнен бастап түгелдей. Светқали Нұржан бір топ жігіттермен осында келіп кетті, соған байқамай шет жағасын айтып қойыппын: мен осы 83 жасқа келгенде жаңалық аштым деймін, «Алтын Ордадан» кейін. Мен өзім білем, совет адамы болған жоқпын, гомосоветикус деген адамның өзгеше бір түрі, оны орыстар жазды, оның ұғымы, киім киіс, жүріс-тұрысы бәрі басқа. Ал мен әуел бастан совет адамы болғам жоқ. Біріншіден, менің өскен ортам, үлкен әкем данышпан адам болды, менің әжелерім менің 4-5 жасымда ашаршылық, басқа әңгімелерін айтатын, 8 жасымда мен Әуезовтің «Абай жолын» оқыдым, Пушкиннің толық жинағын оқыдым, Чехов, Тургеневтің толық әңгімелерін оқыдым. Батыс әдебиетінің аударылған нұсқаларын оқыдым. Менің жүріс-тұрысым да жұрттан басқаша болды. Менің ұнасымды кейіпкер деп айтуға болатын өте ақылды жігіт, білімді, ұлтшыл, ізденімпаз Едіге деген кейіпкерім, соны ұнамсыз кейіпкер деп жариялады. Соған қайран қалдым, ол халқын сүйеді, дарынды, махаббатта, жеке өмірде тазалықтан басқаны ойламайды.
Сөйтсем, ол менің өзіме ұқсайды екен, Едігені жек көрген жұрт мені де жек көрген, сол жаңалықты осы 80-нен асқанда аштым. Соны Светқали жазыпты, шет жағасын мен айтып қалғам, мен совет адамы болғам жоқ деген. Енді қазір кеңшілік заман, бірақ біздің әдебиетші, сыншы қауым бұрынғы түсінікпен жүр, өте кертартпа, кейін қалған. Мысалы үшін айтайын, мына Бекежан Тілегенов деген жаңашыл емес, дәстүрлі жазушы болды. Мен айтам, менен кейінгі қазақтың үлкен жазушысы Бекежан болды деп. Өйткені Бекежан екі роман жазды, 90-шы жылы совет өкіметі құламай тұрған шақта полигон туралы «Қара жер» деген роман жазды. Одан кейін «86-шы жыл» деген роман жазды 90-шы жылы ма, ол Желтоқсан туралы емес, партноменклатура туралы. Бұл екі роман да – теңдесі жоқ романдар. Мен жаздым, біз жаза алмай қалған тақырыпты жазды деп. Мен айттым, егер қазақ үлкен халық болса, Семей полигоны – қазақ халқы, адамзат үшін үлкен апат болса, ол қазақ әдебиетінде жазылуы керек еді. Соны Бекежан жүзеге асырды деп.
Екінші – партноменклатура. Бекежан ЦК-да инструктор болып, Орталық партия комитетінде сектор басы болып қызмет атқарған. Біздің үлкен жазушылар қызмет атқарған, Әбіш Кекілбаев болды, Сайын Мұратбеков, Төлен Әбдіков, екінші қатардағы жазушыларды айтпағанда. Бірақ солардың ешқайсысы істеген қызметінен жиіркенген жоқ. Ал Бекежан барғаннан бастап сол қызметтен жиіркенген екен. Соны «Тұйық өмірдің құпиясы» деп, 89-шы жылы ма, перестройканың кезінде роман жазды. Сонда Орталық партия комитетінің қазаққа қарсы, оның басшысы Есенәлиев, Имашевтардың қазаққа қарсы қылмыскер екенін, мінез-құлықтарына дейін түгелдей ашып жазды. Бұл – өмірлік материал.
Осы Бекежанды үлкен жазушы деп мен жазғанда, жұрттың бәрі қабылдаған жоқ, жерлес болған соң дейді. Ал Бекежанмен тіршілігімізде сыйыса алғамыз жоқ, мен жазғанды басудан қорқатын, талай рет ұрысып, ренжісіп қалдық. Менің алдымда «Жұлдыздың» редакторы болды, мен келгеннен кейін бір жылдан соң қатынасымыз дұрыс болған жоқ, ал «Қара жерді» Тұрысбек Сәукетаевқа әкеп беріпті. Мен әкеп берген күні оқып шықтым да, сол күні терімге жібердім. Ол кезде компьютер жоқ. Типографияға теруге жібердім, ол кезде 4-5 айдан кейін шығады. Содан бір күні Ахат Жақсыбаев, жауапты секретарь, телефон соғатын көрінеді, Бекежан сонда ғой. «Беке, келіп, романыңыздың терімін оқып кетіңіз» деп. Таңданып, қайран қалыпты, «мен қашан жауабын айтады деп жүргенде, теріліп, келіп тұр» деп. Басылып шықты. Ол үлкен, ірі роман.
– Назарбаев туралы жазылған алғашқы романдардың бірі ме?
– Иә. Ал енді соның бәрі басқа атпен көрсетілген кейіпкер ретінде. Сонда сөйлеген кезде бірінші шөгіп кетті дейді, бір уақытта еңсесін жазып алып, меңірейіп қалды дейді, жаңағы Айбаров па, өзінің тәрбиелеген, өсірген адамы түк болмағандай келіп, қасына отырды дейді. Содан бүкіл айныма, сатқын Орталық партия комитетін, партия мектебін көрсетеді. Ешкім оны жасай алған жоқ. Мен жаза алмаймын, өйткені Орталық Комитетте болған жоқпын, Бекежаннан басқа ешкім жазған жоқ, мен соны айтқанда, жұрттың бәрі жерлес болғаннан кейін мақтап жатыр деді, ешкімнің миына қонған жоқ. Осы былтыр ғой деймін, Кеңшілік Мырзабеков деген жігіт бар, қазір 50-ден асып кетті ғой деймін, баспасөз тұтқасында болғанында, бір талқылауда отырған кезде: «Бейімбет Майлин жазушы емес деп айтты Мағауин», – дейді. Мен олай дегем жоқ, Бейімбет нашар жазушы және Бейімбетке еліктеушілердің бәрі теріс бағыт, әдебиет дамуындағы теріс бағыт. Ол өз алдына, жарайды, жазушы емес, нашар дедік. «Бекежан үлкен жазушы деп айтты», – деп күледі. Мен күлетін адам емеспін, мені жек көруге болады, қабылдамауға болады, оның үстіне өзіміздің алдымызда өскен бала. Әлі күнге қабылдаған жоқ. Бекежан Тілегенов үлкен жазушы екенін біздің жазушы қазақ әлі қабылдаған жоқ. Ол ғасырдың шежіресін жасаған адам. Сыншылар сол 1971-72 жылдардан бастап жамандады, 50 жылдан кейін енді ғана ұнамды пікір айтыла бастады.
Сондықтан біздің оқырман жұртшылықты адастырады, бірақ оқушылар оған қарап жатқан жоқ. Баяғыда біреулер ауылға барғанда, конференция ма, жиналыс па, Есенберлинді жамандап жатса, біреу айтыпты: «Біз үнді шайы мен грузин шайының айырмасын білеміз, Есенберлин біз үшін үлкен жазушы», – деп. Оқырманның өз пікірі бар.
– Кез келген көркем шығарма өз заманының жемісі деп өзіңіз де айтасыз ғой, қазір сол дәуір шежіресі туралы айтып отырсыз. Жалпы, тәуелсіздіктен кейінгі қазақ әдебиеті өз үдесінен шыға алды ма? Не жазылды, не жазылмады?
– Тәуелсіздіктен кейін құлдырап кеттік дейді, олай емес, сол ғасырдың алғашқы он жылдығында бұрын жазылмаған шығармалар жазылды. Бір Бекежанның өзі жетіп жатыр. Әдебиет туралы айтқанда, кезеңді шығармалар болады. Мысалы, 20-жылдар әдебиетінде Мағжан бірінші, оған ешкім таласпайды. Прозаны Аймауытов, Мұқаң бастаған, ол да жақсы. Ал енді 30-жылдардың әдебиетінде біз мақтап жүрген ақындардың бәрі шамалы, оның ішінде Сейфуллин дегендер жалпы ешбір жобаға келмейді. 30-жылдардың ең үлкен ақыны – Иса Байзақов. Халықтың қалауын тапқан, жақсы дастандар жазған. Иса Байзақов бағаланған жоқ. 40-жылдан бастап Мұқаң көтерілді, «Абай жолы», одан кейін барып үлкен бір шығарма. Алғашқы кітабы 1951 жылы шыққан Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебі», «Менің мектептерім» деген бірінші үлкен кітап. Сондай жекелеген шығармалар болды. Әр онжылдықта біреу, екеу. Ал енді ХХ ғасырдың аяғында 90-жылдан бастап қаншама жақсы шығармалар жазылды. Жаңағы Бекежанның өзі жетіп жатыр. Біздің жазушылардың бәрі, мен атап айтпайын, бұрынғыдан басқаша жаза бастады, тәуелсіздіктің лебі деген бірден байқалды. Еркін ой. Біздің сыншылар оған жетпей жатыр, кейін белгілер.
Енді екінші мәселе бар. 2001 жыл ғой деймін, бір әдеби кеш өткіздік. Жаңылмасам, бұрын қайтыс болып кеткен Артықәлі Ибраев деген жас ақын, соның демеушілері бәйге тағайындап, жас жазушылармен кеңес өткіздік. Содан кейін менің сөйлеген сөзім басылып шықты ғой деймін, кейінгі жазушылар бұрын жақсы болып еді, қазір дүние тар деп шағым айтады дедім. Бұрын сенің әрбір сөзіңді аңдып отыратын, әрбір шығармаңның өтуі тозақ болатын, қазір цензура жоқ, толық еркіндік, не жазам десе де, жазушыға толық мүмкіндік бар. Одан артық не керек, ал тұрмыс қиындығы деген бәрімізде болды. Біз де тиын санадық, біз де алғашқы қаламақыларымызға қолымыз әрең жетіп жүрді. Сондықтан әдебиеттің алдынан үлкен мүмкіндік ашылды дедім. Бірақ сол кездегі заманға өкпелеп жүрген жігіттердің қатарынан ешкім шыққан жоқ, міне, 20 жыл болды. Сол кездегі 30-дағылар ғой. Ал енді қазір мен байқап отырмын, соңғы 5-6 жылдан бері қаулап қаншама жас прозашы шықты.
– Кімдерді айтасыз?
– Мен арнап айтпайын, мына «Дауыс» деген жинақ ішінде 10 жас қаламгер бар, мен онда да ешкімнің атын атағам жоқ, жаздым. Өйткені мәселе былай, мен тізім жасап әлі болғам жоқ, 40-50 жас прозашының тізімін жасаймын, солардың ішінен әлденеше классик шығады, оның үстіне қазір мақтап жүргендер емес, көлеңкеде басқа біреулер бар. Мен өзімнің тағдырымды алсам, әдебиеттік жолымды алсам, алғашқы әңгімелерімнен бастап «Аласапыранға» дейін мені ешкім жазушы деген жоқ. Мен классикалық шығармалар жаздым, алғашқы әңгімелерімнен бастап, «Тірекші», «Көкбалақты» айтпағанда, көп әңгімелер жаздым. «Аласапыраннан» кейін мойындамау мүмкін емес болып қалды.
– Мүсіреповтың бағалауы «Қазақ әдебиетіне» шықты.
– «Аласапыран» жұртқа бірден әсер етті. Сондықтан қазір атаусыз жүрген жазушылардың ішінде үлкендері барына мен күмәнданбаймын. Тізім жасап жатырмын, 40 прозашының, солардың ішінен 5-6 әлемдік классик шығады,15-20 қазақ классигі шығады, ішінде жаманы болмайды. Өйткені тақырып игеру, талап күшті, ең бастысы толық еркіндік бар, қазақтың бай тілі бар, елде жоқ қазақтың бай тілі. Олардың алды 30-дың ішінде болу керек, алда да тәуір прозашылар бар, осы жігіттермен әдебиеттің жаңа дәуірі басталады.
– Арасында қыздар бар ма? Әдебиетті тек жігіттер жасай ма?
– Қыздар да бар. Жаңағы 10-ның ішінде бір қыз жүрді. Айттым, мен атап айтпаймын. Өйткені дәп баса алмай қалуым мүмкін. Сенің айтқаның жақсы жазушы болуы мүмкін, сен атамағаның одан да жақсы жазушы болуы мүмкін.
– Шекара асқаннан кейінгі жазылған еңбектеріңіздің бірі, көлемдісі – «Естеліктер» кітабы. Ол «Жұлдызға» ғана басылды.
– «Мен» деген естелік кітап. Оның бірінші кітабы – менің жазушылық жолым, екінші кітабым – ғылымдағы жол. Содан кейін барып бір ақсақ адамдар жөнінде айтуым керек болды да, содан бастап жаздым, 3 том болды. Әуезовтен бастаймыз, содан кейін Есенберлин туралы, бірге өскен Әбіш туралы.
– Мұқағали мен Ғабит Мүсіреповті де атап өтесіз. Жалпы, солардың ішінде кімдерді ерекше атап өтер едіңіз?
– Мәселе былай, естелік жазу мәдениеті, мемуар орыс әдебиетінде жақсы қалыптасқан, батыс әдебиетінде де бар. Орыс әдебиетінде мемуар үздіктері бар. «Болғандар мен ойлар» дегеннен бастап, кейінгі Буниннің жазғандары, Чехов, одан бұрынғы Гогольдің айтқандары бар. Мектеп бар, Короленконың естеліктері бар. Мектеп қалыптасқан, бізде ондай мектеп болған жоқ. Ойдан шығара естелік жазады ғой. Көркем шығарманы да ойдан шығарамыз, естелік сондай болуы керек, өз ыңғайына қарай бар нәрсені іріктеу, топтау болады. Ал енді ойдан шығарылғаннан кейін ол өтірік болады.
Мен бір үлкен жазушының естеліктер кітабын кезінде «Жұлдыз» журналына бастым, 4 нөмірге дейін. Өте жақсы жазылған. Бастапқы, арғы беттен. Кейін бергі бетке келсем, басқаша, ойдан шығарғандары бар. Бір нәрсені әр адам әртүрлі көреді ғой. «Орман алаңында» деген атақты әңгіме бар. Бір оқиғаны әр адам әртүрлі көреді, ол өз алдына. Ал ойдан шығару деген мемуарға жараспайды. Бізде ол қалыптаспай жатыр. Бекежан Тілегеновтың естеліктері, Ахат Жақсыбайдың жекелеген естеліктері бар. Ал басқасы Сәбит Мұқановтан бастап бұзылған. «Өрнек» деген бірінші кітабы жақсы, кейінгі аяқ жағында Алашорданы, Мағжанды жамандайды, сөйтіп бізде қалыптасып кетті.
Сондықтан естеліктің танымдық қана емес, кейінгі жастарға үлгілі қызметі де бар деп ойлаймын. Қазақ әдебиетінде мұндай естеліктер жазылған жоқ. Америкада бір әдебиетші «Голос Америкида» қызмет атқарады, үлкен әкесі әдебиет үйінің директоры болған, Алексей Пим деген, сонымен әңгімелесіп отырғанда, «я скромностью не отличаюсь» дедім, алғашында таң көрінді, кейін қабылдады. Кейде шынды айту керек, Абай атам айтқан, оны Мұхаң да айтқан: «Менде Абай тілінің мәдениеті бар» деп. Ол еш жерде жазылған жоқ.
– Қазір ең танымал пікірге айналды.
– Сосын мен де мақтандым: менде Абай мен Әуезов тілінің мәдениеті бар деп. Естелік жазудың үлгісі мүлде басқа, біздің алдыңғылардан ештеңе шығады деп ойламаймын, кейінгі жастар кейінгі заман туралы жақсы жазуға тиіс. Енді бұл да бір жанр ғой. Қазақ әдебиетінде дамымаған жанр болатын. Теріс бағытта кеткен жанр болатын.
– Енді осыған жалғас менде бір сұрақ бар. Мына «Аласапыранды» жазғанда, қазаққа қаншама сөз енгіздім деп айтасыз. Қазақтың бай, көркем тілі, сөйлеу мәнері, сауаты қазір жыл өткен сайын бұзылып бара жатыр. Қазіргі жазарман қауымда Абай мен Әуезовтің, Мағауин мен Кекілбаев тілінің мәдениеті бар ма? Бар болса, ол қаншалықты?
– Әдебиет алға басады, қазақтың прозасы ХХ ғасырда туды. Абай қанша көркем болғанмен де, тілі қаншама бай болғанмен, де көп сөзді қамти алған жоқ. Ол поэзия ғой. Көп сөз қамтылған мәдениет үлгісі Әуезовте болды. Бірақ Әуезовтің прозасы қазір болмайды, әдебиет алға басады. Мен жақында төрт томды оқып шықтым, жоғары мәдениетіне қайран қаласың, тіл мәдениетіне, табиғат суреттеріне. Мына француз суретшілерінің мәдениеті бар, модернистік мәдениет бар, әлем әдебиетінде, мүмкін, Әуезовке тең келетін пейзажист жоқ. Тұтастай алғанда, біз оған ілесе алмаймыз. Характер, мінездер Әуезовте қалай жасалған! Ғажап! Бірақ сол Әуезовтің өзі, заманы басқа еді ғой. Таршылық заманда өмір сүрді ғой. Сондықтан қазір өріс кең, оның үстіне қырқыншы жылдарда жазылған проза, одан бері 80 жыл өтті. Проза алға басады, тіл мәдениеті, сөйлем құрау басқаша болады. Мен өзім жазу бастаған кезде бірден көп эксперимент деп айтпайын, сөйлемнен бастап жаңаша жазуға тырыстым. Күрделі құрмалас сөйлемдер. Мұқаңда күрделі құрмалас сөйлемдер жоқ екен. Көбіне жай сөйлемдер. Төртінші кітабында ғана құрмалас сөйлемдер бар. Ал енді орыс әдебиетінде, неміс әдебиетінде, жалпы әлем әдебиетінде құрмалас сөйлемнің нешетүрлі үлгілері бар. Дүниеге көзқарас бар.
Мына Рамазан Тоқтаров Абай жөнінде роман жазыпты. Ол өзі дос жігіт, «Жұлдыз» журналында бас редактордың орынбасары болды, оны сыйлыққа ұсынып жатыр дейді. Маған басуға Тұрысбек әкелді. Мен баспаймын дедім. Болды. Әуезовтан соң Абай жөнінде жазу – ол мазақ. Сосын өзімен сөйлескенде айтты, енді жазылды ғой дейді. Мен айттым, бізде жалғыз роман бар, енді сонымен жағаласасың ба? Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылды, Тұрысбек тағы да ортаға жігіттер салды. Сосын мен айттым, Рамазан жақсы, нашар шығармалар жазды, мен кез келген жаман шығармасына көңіл үшін дауыс берер едім, бірақ мынаған қарсы дауыс берем дедім. Сонда не жаңалық бар? Кенесары жоқ, Құнанбай жаман адам болып көрінген. Енді Кенесарыға келсек, Құнанбай жақсы адам, билер оны жақсы көрді. Ол Әуезовтің кемшілігі емес, заманның қыспағының нәтижесі. Ол Рамазанның бір артықшылығы емес, ол – заманның алға озғаны. Сондықтан заман алға озған сайын басқаша жазылады, алға дами береді. Әдебиет бір орнында тоқтап қалмайды.
Мұхаң – қазақ прозасының ең үлкен шыңы, ең ұлы жазушымыз. Ол жөнінде айту өте қиын. Тағдыры өте ауыр болды, соңғы төрт-бес жыл ғана тыныш өтті, ондай жағдайда біз не болар едік, айту қиын. Кезінде Мұқаңа қатты ренжіген, өкпелеген кезім болды, оны «Естелікте» жаздым ғой деймін. 1959 жылы академияда конференция болды, үш күн. Біз барғамыз жоқ, сонда орташа әдебиетшілер Шортанбай, Мұраттарды, Бұқар жырауларды басқаша қарау керек, Омар Қарашты басқаша қарау керек деп айтып жатты. Содан Мұхаң шақырып алып, мынаны тоқтатыңыз деп тапсырма берді. Менің жазған нәрсем – Мұхаң қазақ әдебиеттану ғылымының дамуын 35 жылға тоқтатып қойды дедім. Содан тәуелсіздікке дейін тоқтап қалды ғой.
Енді ол – заманның ыңғайы. Амалсыз түрмеде отырды, қудалауда болды, атылып кететін жағдай болды. Сондықтан көп жағдайды түсінуге болады. Дегенмен, заманның ыңғайына көбірек жығылып кетті. Әрине, Мұхаң қазақтың прозасын жоғары көтерді, бірақ Сәбит Мұқанов та жақсы прозашы болды. Тек бағыты теріс, биылғы жыл басында «Ботагөзді» қайтадан оқып шықтым. Жақсы жерлері бар, Итбай болыс, урядник Кошкин деген бар, губернатор келеді, құс салады – оның бәрі тамаша. Урядник Кошкиннің Кенжетайды, Ботагөздің ағасын, ұратыны, Итбай, 1916 жылғы көтеріліс туралы біраз классикалық жерлері бар, ал бірақ аяғында келіп Алашорданы жамандап, ұлтшылдықты жамандап кететіні бар. Сондықтан «Ботагөз» романын қайыра басып қажеті жоқ, мүмкін, үзіктерін алу керек шығар. Ал «Өрнек» деген бірінші кітабының соңғы бір тарауын алып тастаса, ол ескірмейтін кітап болып шығады, ал екіншісі түгелдей ойдан шығарылған, жалақор кітап деп айтамын. Мүмкіндігі зор болған, өте дарынды адам болған, қазақшылығы да күшті болды. Бірақ оны заман бұзған адам.
Енді Мүсіреповтың «Оянған өлкесі» жақсы, жекелеген әңгімелер бар. Мен Мұстафинді, «Миллионерді» өте жоғары бағалаймын. Ол енді лакировка дейді ғой, сырлап, майлап көрсеткен. Қарасаңыз, бастан-аяқ қандай бейнелер бар, тілі қандай тамаша!
– Қазақ әдебиетінің келешегі туралы сөз қозғап жатырсыз ғой, келешектегі әлем әдебиеті немесе қазақ әдебиеті қандай жанрда дамиды деп ойлайсыз?
– Мәселе былай. Әлем әдебиеті тоқырауға ұшыраған, ғаламат, соғыстың кезіне жетті ме, жетпеді ме, тоқырады, кейінгі мақтап жүрген Жан Кабю,Жан ПолСартрдегендер шамалы ғана жазушылар, ол Ромен Ролланмен бітеді, француз әдебиеті. Ал енді жапон әдебиеті керемет өрледі. Жапон әдебиеті Х ғасырда ұлы роман туғызған, Мурасаки Сикибу, «Гензи туралы хикая», Х ғасырда жазылған. Олар 80-жылдарға дейін қатты көтерілді, ХІХ ғасырдың аяғындаНацумэ Сосеки,Ахутава әлемдік үлкен деңгейге шықты. 15-20 жазушы шықты. Ең соңғы классик жазушы Кобе Абе болды, ол Нобель алмай кетті. Мен оны жоғары бағалаймын. 80-жылдардан кейін жапон әдебиеті де тоқырады.
Латын Америкасы әдебиеті 50-жылдардың басында көтерілді. Мен өте көп оқитын адаммын, әлем әдебиетін, жапон әдебиетін қатарластарымнан бұрын оқыдым, өзіме Латын Америкасы әдебиетін студент кезімде аштым. Төлеу Тілеуханов деген досым болды, соған айттым, алдағы заманда Латын Америкасы әдебиеті өте жоғары деңгейге жетеді деп. Неге? ХІХ ғасырда орыс әдебиеті күрт дамыды, тіл бар, мәдениет бар, батыс әдебиетінің, неміс, француз, ағылшын әдебиетінің үлгісі бар, тақырып мол, табиғат өзгеше, сол жаңа тақырып, жаңа адамдар басқа, соны дамыған Европа әдебиетінің үлгісіне салған кезде Тургеневтен бастап, Гоголь, Достоевский секілді ұлы жазушылар шықты. Оны жазғаным бар, екінші қатардағы жазушылардың өзі әлем әдебиетінде бірінші орынға лайық деп. Сол сияқты Латын Америкасының да өз дәстүрі бар. Сервантес пен испан тілі – дамыған, мәдениетті тіл. Енді мына жаңа құрлықта жаңа тақырыптар, жаңа адамдар бар. Олар бірін-бірі көтеріп әкетті. Бізде өзі болса, басқа ешкімге жол бергісі келмейді, ол – дамымаған елдің, дамымаған әдебиеттің көрінісі. Есенберлин ғана бізде төңірегін түгел жарылқап, көтеріп жүрді. 80-жылдан бастап Латын Америкасы әдебиеті дағдарысқа ұшырады, өйткені жазатын нәрсе қалған жоқ. Ал ағылшын әдебиеті ХІХ ғасырдың соңына таман дағдарысқа ұшыраған болатын. Бұлар жаңа тақырып іздей бастады. Көп нәрсе жазылып қойды. Сосын Киплинг шықты, одан Африка, үндістер тақырыбындағы «Отарлық романдар» деген шықты.
– Өзіңіз де аудардыңыз ғой?
– Иә, соның бәрі әдебиетті тоқыраудан құтқару жолындағы амал-тәсілдер. Ал қазақ әдебиетінде ондай жазылмай қалған нәрсе жоқ. Түгел жазылып кеткен жоқ, жазылатын нәрсе әлі де көп. Бәрі арғы тарихты, айналып келіп қалмақтарды жазды. Қалмақтан май шыққан жоқ, бір жазды, екі жазды, осы кезде Алтын Орданың ыдырау кезі, Ноғай ордасының тарихы. Қазақ хандығының құрылу кезеңіндегі алғашқы тарихы, Бұхармен соғыс, Моғолстан, жаулау, толып жатқан нәрселер бар. Ал енді қазіргі заманды алсақ, тәуелсіздік жарияланған кезден бастап қаншама жаңа адамдар шықты, зұлымдар, жебірлер шықты. Мұның бәрі сұмдық тақырыптар ғой! Назарбаевтан бастап, соның төңірегін жазатын болсақ, жаңа интригалар, заманның өзгеруі – тақырып өте мол.
– Жазушылар неге бармай отыр?
– Өресі жетпей жатыр, жас жазушылардың жазғандары бар шығар, менің қолыма түспеді, романдар, повестер жазылып жатыр дейді. Мен айтқан 40 прозашы бәрін түбіне жеткізеді.
– Жуырда Тұрысбек Сәукетаевтың сұхбатын көріп қалдым. Журналист сұрақ қойды: Нобель сыйлығын алуға лайықты жазушы бар ма қазақта деп. Ол кісі Нобель сыйлығына лайықты бірден-бір жазушы – Мағауин деп атады. Әлемнің ортақ тілі ағылшын тілі, ағылшын тіліне аударылған шығармалардың көбі Нобель сыйлығын алып жатыр. Әлемдегі өзіңіз озық деп санайтын қай жазушылардың алдында мен кейін тұрмын деп өзіңізді бағалар едіңіз?
– Мен ешкімнен кейін тұрған жоқпын, бәрінің алдында тұрмын деп ойлаймын, заманмен өлшеп қарағанда, халқына мен сияқты қызмет еткен қаламгер болған жоқ. Өйткені олардың бәрі отар елдер емес. Мен баяғыда жазғам, отар елден шыққан қаламгердің өз соры да бар, бақыты да бар, өйткені соры – екінші қатардағы әдебиет ретінде ешқашан еленбейді, бірақ та ешкім жазбаған тақырыпты жазады, әлем халықтарының ішінде езілген отар халықтың психологиясын біз ғана жаза аламыз. Оның бәрі салыстырмалы түрде ғой.
Аудару жөнінде айтсам, аударма мақсат емес, аудармамен орташа, екінші дәрежедегі жазушылардың өзі жақсы нәтижеге жете алмайды. Мысалы, біздің заманымызда «Советский писатель» баспасында басылу үлкен мәртебе болатын. Менің төрт том кітабым шықты. Әңгіме, повестер шықты, содан кейін «Известия» баспасынан бір томдығым шықты, жазылымға арналған. «Советский писательден» «Аласапыран» кітабым шықты, ол үлкен мәртебе болатын. Біздің орташа саналатын бір жазушы «Советский писатель» баспасынан шығып кетті, сонда айтты: «Советский писатель» баспасына не болған, ана пәленбай да шықты» деп. Мен айттым, «сендердікі дұрыс емес, «Советский писательде» тамыр-таныстық болмайды, оларда қойылған меже бар, мысалы, 1 метр 50 см-ден қарғып өту керек деген. Рецензияға береді, басылады. Орта Азия әдебиетіндегі ең мықты жазушылар қырғыздың, өзбектің, біздің орташа жазушылардың деңгейінде ғана. Сондықтан басылғаны дұрыс. Мақтаулы жазушылардан бірде-бір кем емес» деп. Бізде отарлық сана, комплекс дейді ғой орыстар, сондай кемшін сана бар, ана жақтан мақталса, ойбай, Белов, Распутин сияқты жазыңдар деп бізге ақыл айтатын. Ол Белов біздің сирағымызға келмейді, Распутин шовинист болатын. Ал өзіміздегі үлкен жазушылардың бағасын мен өз тұрғымнан қарап бағалаймын, жоғары да, төмен де бағалаймын. Бірақ қазақ әдебиетінің деңгейі өте жоғары. Алдағы уақытта үлкен биіктерге жетеді деп ойлаймын. Ең бастысы – өзінің туған халқының қажетін өтеу. Қазір бәрі де аударылып жатыр.
Сұхбаттасқан – Ая Өміртай (Жалғасы бар)
