Мұхтар Тайжан: Бұл түбегейлі емес, ШИКІ РЕФОРМА

Өткен сен­бі күні пре­зи­дент Қ.-Ж. Тоқа­ев мыр­за әріп­те­стерін Ақор­даға шақы­рып, олар­дың көзін­ше бір­не­ше заңға қол қой­ған екен. Бұл заң­дар сая­си рефор­маға бай­ла­ны­сты заңдар.

Әлбет­те, осы хабар арқы­лы басқа да жал­да­ма­лы сая­сат­та­ну­шы­лар қазір оны мақтай­ды, солай болып та жатыр. Бірақ біз бұл заң­дарға мұқи­ят қара­уы­мыз қажет: бұлар шыны­мен де халы­ққа пай­да­лы ма, жоқ әлде зиян­ды ма? Оны сарап­тап, ұғы­нуы­мыз керек.

Мен өткен екі күн ішін­де бұл заң­дар­ды қара­дым, өкініш­ке орай, бұлар­ды не депу­тат­тар, не басқа­сы халы­қ­пен неме­се тәу­ел­сіз сарап­та­ма­шы­лар­мен талқы­лаған жоқ. Бұл заң­дар құпия түр­де қабыл­дан­ды деу­ге бола­ды, ішін­де не айтыл­ды, ешкім біл­мей, біз де бей­ха­бар отырдық.

Енді мен сіз­дер­ге осы заң­дар жөнін­де сіз­дер үшін қан­дай өзгерістер енгізіл­ді, соны баян­дап берей­ін. Бірін­ші, өкініш­ке орай, Назар­ба­ев­тың елба­сы деген ста­ту­сы әлі тұр, оған бай­ла­ны­сты ешқан­дай өзгеріс енгізіл­ген жоқ екен. Оның атақ-дәре­же­лері, /Назарбаев/ қоры, кіта­п­ха­на­сы /сақталған/, оның өзіне, қасын­дағы­ла­ры мен отба­сы­на ешкім заң бой­ын­ша тиі­се алмай­ды, күш-қуа­ты сол қал­пын­да тұр. Мем­ле­кет тара­пы­нан оның өмірі, күн­көрісі, көлік қарым-қаты­на­сы, тұрар мекен-жайы – бәріне мем­ле­кет бюд­жеті­нен қара­жат бөлініп оты­ра­ды. Яғни, заң­ды түр­де Назар­ба­ев өз ста­ту­сы­нан айы­ры­лған жоқ. Менің­ше, көп­шілік мұны біл­мей жатқан сияқты.

2010 жылғы 14 мау­сым­да қабыл­данған «Тұңғыш пре­зи­дент – елба­сы тура­лы» заң жой­ы­луы керек еді. Өйт­кені бұл заң бой­ын­ша бұры­нғы пре­зи­дент Назар­ба­ев отба­сы­мен бір­ге арнайы ста­тусқа ие болып отыр, яғни заң бой­ын­ша іс қозғап, оларға қар­сы ешкім тер­геу жасай алмай­ды. Менің ойым­ша, заң алдын­да оның бүкіл отба­сы басқа аза­мат­тар­мен тең болуы тиіс. Яғни, пре­зи­дент Тоқа­ев Назар­ба­ев­тың осын­дай ресми елба­сы деген ста­ту­сы­на қар­сы шыққан жоқ. Ал рефе­рен­дум­да, естеріңіз­де бол­са, бүкіл халық бұл ста­тусқа қар­сы дауыс бер­ген еді. Бұл – бір.

Екін­ші­ден, енді пре­зи­дент 5 жыл­дан 2 рет емес, бір рет 7 жылға оты­ра­ды екен. Менің­ше, бұл пай­да­сыз, тиім­сіз, бұның демо­кра­ти­яға пай­да­сы шама­лы. Себебі Аме­ри­ка­да, басқа елдер­де пре­зи­дент 7 жылға сай­лан­бай­ды. Ара­сын­да 7 жыл фор­маль­ды түр­де сай­ла­на­тын­дар бар, мыса­лы, Ита­ли­яда. Ал Фран­ци­яда бұрын 7 жыл бол­са, қазір олар 5 жылға ауы­сты. Аме­ри­ка­да 4 жыл­дан екі мез­гіл­ге сай­ла­на алады.

Енді қазір пре­зи­дент 7 жылға сай­ла­на­ды, жұмысын жақ­сы атқа­руы үшін, оның ешқан­дай ынта­сы бол­май­ды. Өйт­кені ол қалай бол­са да, 7 жыл оты­ра­ды да кете­ді. Қай­та сай­лан­бай­тын болған соң, ілгері іске құл­шы­ны­сы да бол­май­ды. Ал Аме­ри­ка­да 4 жыл­дан кей­ін тағы да пре­зи­дент сай­лау бола­ды, сол сай­ла­уда жеңіс­ке жету үшін, елдің қол­да­уы­на лай­ық болу үшін, жақ­сы жұмыс атқа­рып, тер төгуім керек, сон­да халқым мені қол­дап, мен үшін тағы дауыс береді деп, сол үшін тал­пы­нып, ұмты­лыс жасай­ды. Ал біз­де 7 жылға отыр­дың ба, қалай жұмыс істе­сең де – бәрібір 7 жыл оты­рас­ың. Менің­ше, бұл халы­қты алдау.

Енді осы пре­зи­дент­тік сай­лау жөнін­де тағы бір-екі қосар ойым бар. Кей­біре­улер оппо­зи­ци­яға рен­жіп жатыр.

Айт­пақ­шы, билік­тің өкіл­дері Ерлан Қоша­нов пен Ерлан Карин­нің сұх­ба­тын қара­сам, олар: «Оппо­зи­ци­я­ның түрі – осы, ешқан­дай кан­ди­дат­ты шыға­ра алған жоқ, оның жағ­дайы осын­дай» деп кінәлайды.

Мен айтар едім: оппо­зи­ция өз кан­ди­дат­та­рын ұсы­нуға дай­ын, бірақ оған ойын шар­ты /әділетке/ сәй­кес кел­мей­ді. Пре­зи­дент­ке лай­ық болу үшін, мін­дет­ті түр­де 5 жыл мем­ле­кет­тік қыз­мет­те, яғни осы жүй­е­де 5 жыл жұмыс атқа­ру керек. Үміт­кер өз-өзін ұсы­на алмай­ды, біз оны /бүкіл/ оппо­зи­ция болып та ұсы­на алмай­мыз. Тек қана ең кемі /облыстарда/ 9 фили­а­лы бар рес­пуб­ли­ка­лық ұйым ғана ұсы­на ала­ды. Әлбет­те, мұн­дай ұйым­дар­дың бәрі билік­тің қолын­да. Біз­де ондай ұйым­дар жоқ.

Әрі қарай 10 күн­нің ішін­де 120 мың қол жинау керек екен. Ол мүм­кін емес жағ­дай. Тек билік­тің қитұрқы көме­гі­мен ғана жина­уға бола­ды. Өйт­кені ақиқа­тын айт­сақ, 120 мың адам­ды ешкім жинай алмай­ды. Есеп­тей­тін бол­сақ, бір адам қол қою үшін 1 минут қажет десек, сон­да 120 мың минут керек, ал 120 мың минут – ол бір­не­ше ай бола­ды. Қазір 6 кан­ди­дат бар, әрқай­сысы 120 мың қол жина­дық деп айт­ты. Мен оған сен­бей­мін, ол өтірік! Әр кан­ди­дат 120 мың адам­ның қолын жина­ды десек, онда ол 720 мың адам, 720 мың минут бола­ды. Егер таңғы 9‑дан кеш­кі 6‑ға дей­ін қол жина­ды деген­де – 5 ай уақыт керек. Сон­ды­қтан оппо­зи­ция ешқан­дай кан­ди­да­тын ұсы­на алма­ды. Билік осын­дай шар­ттар­мен арнайы кедер­гілер жасап отыр. Осын­дай үміт­кер­лер шар­ты­на куә болу­дың өзі ұят.

Жигу­ли Дай­ра­ба­ев, әрине, рен­жі­месін неме­се басқа­лар бол­сын, халық оларға күліп отыр. Неге? Олар бұл сай­ла­у­ға дей­ін сая­сатқа ара­ласқан жоқ. 2011 жылы Жаңаө­зен мен Шет­пе қан­ды оқиға­сы болған кез­де осы Дай­ра­бай неме­се Мей­рам Қажы­кен, не басқа­ла­ры қай­да бол­ды? 2016 жылы жері­міз­ден айы­ры­лып қала жаз­да­дық, сол мәсе­ле көтеріл­ген кез­де осы сая­сат­кер­мін деген­дер қай­да бол­ды­ң­дар? Үнде­мей, сес­кеніп отыр­ды­ң­дар. Ал қазір пре­зи­дент бола­мыз дей­сіз­дер, бұл күл­кілі, ұят емес пе?!

Бұл кан­ди­дат­тар, менің­ше, «қуыр­шақтар», сахна­да шашпау көте­ретін көп актер­лер­дің бірі екенін өздері де біліп отыр. Маған рен­жі­месін, бірақ шын­дық осы.

Енді пар­ти­яға келей­ік. Пре­зи­дент Тоқа­ев мыр­за пар­ти­я­ларға бай­ла­ны­сты бір заңға қол қой­ды. Бұрын шынайы 1 мың адам­ды бір қалаға жинап алып, жиын өткі­зуі­міз керек еді. Енді 600 болды.

Менің­ше, бірін­ші­ден, бұл жер­де цифр­лық тех­но­ло­гия енгі­зуі­міз керек. Неге халық, мыса­лы, цифр­лық тех­но­ло­ги­я­мен ақша­ны Кас­пи, Хоум банк, «егов», басқа да жол­мен ауда­ра ала­ды? Неге біз пар­ти­я­ны ұйым­да­сты­ру үшін, мін­дет­ті түр­де бір жер­ге халы­қты жина­уы­мыз керек? Қазір біз көлік­ті де онлайн сата ала­мыз, «ЕЦП» арқы­лы құжат­тар­ды ауы­сты­ра ала­мыз. Ал пар­тия /құруға/ кел­ген кез­де неге халы­қты бір жер­ге жинау керек? Өйт­кені 600 адам­ды жинау үшін, қан­ша­ма қара­жат керек және кей­бір адам­дар­дың жағ­дайы кел­ме­уі де мүм­кін. Ал жиы­нға 1 адам кел­мей қал­са, пар­ти­я­ны тір­кей алмай­сың. Бұл тағы да билік­тің арнайы жасап оты­рған қитұрқы кедергісі.

Менің ұсы­ны­сым: Тоқа­ев мыр­за шыны­мен сая­си бәсе­ке­ле­стік орна­та­мын десе, онда біз­ге цифр­лық тұрғы­да пар­ти­я­ны тір­ке­у­ге жол ашып бер­сін. Неге цифр­лық тұрғы­да біз қол қоя алмай­мыз? 600 адам­ды жинау үшін, қан­ша­ма қонақ үй, зал­ды жалға алу керек және 600 адам кез кел­ген залға сыя бер­мей­ді, үлкен зал­дың бәрі билік­ке қарай­ды. Бұл шарт та, біздің­ше, мүм­кін емес. Сон­ды­қтан біз толы­қтай рефор­ма енгізіл­ді деп айта алмаймыз.

Енді сай­лау тура­лы. Иә, мажо­ри­тар­лы жүй­ені, Кон­сти­ту­ци­я­лық сот­ты енгізіп жатыр, ол дұрыс қадам деп есептеймін.

Бірақ сай­лау қалай өтуі керек? Мажо­ри­тар­лы түр­де бол­сын, жақ­сы, бірақ сай­ла­удың әділет­тілі­гі ашық түр­де өтуі керек. Қазір­гі таң­да мына сай­ла­уды жай бақы­ла­у­шы­лар бақы­лай алмай­ды. Олар мін­дет­ті түр­де тір­ке­уден өтуі керек, яғни билік сенің ұйы­мың бақы­лау жасай ала­ды деген рұқ­сат беруі керек. Оны «аккре­ди­та­ция» дейді.

Сон­да біз бәрі­міз неге бақы­лау жасай алмай­мыз, ол біздің құқы­ғы­мыз ғой?! Неге сай­ла­уды цифр­лық тұрғы­да өткіз­бес­ке? Сон­да әр адам­ның дау­сы қалай санал­ды – оны өзі тек­се­ре ала­ды. Онлайн режим уақы­тын­да көр­се­тетін гра­фик жаса­уға бола­ды. Мен – Мұх­тар Тай­жан цифр­лық жүй­е­мен дауыс бер­сем, оны ешкім өші­ре алмай­ды, өйт­кені мен бәрін көріп, өз дауы­сым­ды бақы­лап оты­ра­мын. Соған билік бар­май отыр.

Ондай мүм­кін­дік бар екенін олар да біліп отыр. Неге соны енгіз­бей жатыр? Өйт­кені қағаз про­то­кол­дар­ды ауы­сты­руға бола­ды, әсіре­се дауыс беруді бақы­ла­у­ға тәу­ел­сіз бақы­ла­у­шы­лар қаты­спа­са. Ал енді оған аккре­ди­та­ци­ядан өткен бақы­ла­у­шы­лар ғана қаты­са ала­ды. Яғни, бұл түбе­гей­лі өзгерістер емес, демо­кра­ти­яға жол аша алмайды.

Бізге демо­кра­тия не үшін керек? Кей­бір ағай­ын­дар айта­ды: пат­ша бәрін шешуі керек, біз пат­шаға бағы­нуы­мыз керек дей­ді. Мен мұны­мен келіс­пей­мін, біз­де ешқан­дай пат­ша жоқ, пре­зи­дент халы­ққа бағы­нуы керек. Пат­ша Ресей импе­ри­я­сы­ның дәуірін­де болған, біз­де хандар бол­ды. Хандар­ды біз сай­лап отыр­дық, олар заңға бағы­нып отыр­ды, өйт­кені хандар да билер­дің үкім­деріне бағынатын.

«Сөз еркін­ді­гі» қаза­ққа Баты­стан кел­ген ұғым емес, ол біздің ежел­гі түр­кі зама­ны­нан келе жатқан мем­ле­кет­тік салт-дәстүрі­міз. Сон­ды­қтан біз­де пат­ша жоқ. Пре­зи­дент Тоқа­ев мыр­за халы­ққа бағы­нуы керек.

Не үшін ұлт өзінің ұлт­тық мем­ле­кетін құрай­ды? Қан­дай мақ­сат­пен? Мақ­сат – сол мем­ле­кет арқы­лы халы­қтың күн­көрісін жақ­сар­ту, қауіп­сізді­гін қам­та­ма­сыз ету. Ол, әлбет­те, мем­ле­кет­тің жұмыс мақ­са­ты. Ал мем­ле­кет арт­та қалған дик­та­тор­лық, авто­ри­тар­лық жүйе бол­са, онда ешқан­дай про­гресс бол­май­ды. Мыса­лы, мен халы­қтың алды­на айфон, интер­нет, ютуб, фейс­бук, инста­грам арқы­лы шығып отыр­мын. Мен зама­на­уи көлік­ке оты­ра­мын. Осы­ны түгел демо­кра­ти­я­лық елдер шығарған. Неге? Өйт­кені демо­кра­тия осын­дай про­грес­ке сай жүйе. Біз­ге де сон­дай демо­кра­тия керек.

Ал нақты айтқан­да, демо­кра­тия деген не? Демо­кра­тия – ол өз билі­гін халық анда-сан­да ауы­сты­ра ала­тын жүйе. Біз қазір, мыса­лы, пре­зи­дент­ті ауы­сты­ра алмай­мыз. Сай­ла­удың адал өтетініне мен сен­бей­мін, өйт­кені ол әуел бастан өтірік ұйым­да­сты­ры­лған, бізді қаты­стыр­май, «қуыр­шақ» кан­ди­дат­тар­ды шыға­ра­ды да, қой­ы­лым арқы­лы сай­ла­на­ды. Біз 7 жыл бойы пре­зи­дент­ті ауы­сты­ра алмай­мыз. Әкім­дер­ді де біз ауы­сты­ра алмаймыз.

Айтпақ­шы, пре­зи­дент мыр­за қол қой­ған заң бой­ын­ша біз тіп­ті аудан әкім­дерін тек қана 2025 жыл­дан бастап сай­лай ала­тын бола­мыз. Не олай? Егер халық өзінің жер­гілік­ті билі­гін ауы­сты­ра алма­са, жер мәсе­лесі де, бала бақ­ша, мек­теп, ауру­ха­на – ештеңе шешіл­мей­ді. Өйт­кені сол әкім халы­ққа емес, өз басты­қта­ры­на қарап отырады.

Тоқа­ев мыр­за қол қой­ған заң­дар бой­ын­ша, аудан әкім­дері неге 2025 жыл­дан бастап сай­ла­на­ды? Неге біз 3 жыл күтуі­міз керек? Неге аудан әкім­дерін келесі жылы-ақ сай­ла­май­мыз? Халық надан ба? Жоқ, әрине!

Сай­лау біз­ге сырт­тан кел­ген жоқ, ол біздің қаны­мы­зда бар, ата-баба­мы­здың дәстүрі. Хандар мен билері­мізді де өзі­міз сай­лап отырдық.

Міне, сон­ды­қтан мына заң­дарға менің көңілім тол­май отыр, ол түбе­гей­лі рефор­ма емес, шикілік деп білем. Мен өз пікірім­ді сіз­дер­ге жет­кі­зуді мін­детім деп тап­тым. Әлбет­те, халы­қты көше­ге шыға­руға қолым жет­пе­се де, шын­ды­қты айту – менің міндетім.

• Видео-мәлім­де­менің газет­тік нұсқа­сын дай­ын­даған Алма Жақ­сы­лы­ққы­зы – «D»
• «DAT». 10.10.2022.