Өткен сенбі күні президент Қ.-Ж. Тоқаев мырза әріптестерін Ақордаға шақырып, олардың көзінше бірнеше заңға қол қойған екен. Бұл заңдар саяси реформаға байланысты заңдар.
Әлбетте, осы хабар арқылы басқа да жалдамалы саясаттанушылар қазір оны мақтайды, солай болып та жатыр. Бірақ біз бұл заңдарға мұқият қарауымыз қажет: бұлар шынымен де халыққа пайдалы ма, жоқ әлде зиянды ма? Оны сараптап, ұғынуымыз керек.
Мен өткен екі күн ішінде бұл заңдарды қарадым, өкінішке орай, бұларды не депутаттар, не басқасы халықпен немесе тәуелсіз сараптамашылармен талқылаған жоқ. Бұл заңдар құпия түрде қабылданды деуге болады, ішінде не айтылды, ешкім білмей, біз де бейхабар отырдық.
Енді мен сіздерге осы заңдар жөнінде сіздер үшін қандай өзгерістер енгізілді, соны баяндап берейін. Бірінші, өкінішке орай, Назарбаевтың елбасы деген статусы әлі тұр, оған байланысты ешқандай өзгеріс енгізілген жоқ екен. Оның атақ-дәрежелері, /Назарбаев/ қоры, кітапханасы /сақталған/, оның өзіне, қасындағылары мен отбасына ешкім заң бойынша тиісе алмайды, күш-қуаты сол қалпында тұр. Мемлекет тарапынан оның өмірі, күнкөрісі, көлік қарым-қатынасы, тұрар мекен-жайы – бәріне мемлекет бюджетінен қаражат бөлініп отырады. Яғни, заңды түрде Назарбаев өз статусынан айырылған жоқ. Меніңше, көпшілік мұны білмей жатқан сияқты.
2010 жылғы 14 маусымда қабылданған «Тұңғыш президент – елбасы туралы» заң жойылуы керек еді. Өйткені бұл заң бойынша бұрынғы президент Назарбаев отбасымен бірге арнайы статусқа ие болып отыр, яғни заң бойынша іс қозғап, оларға қарсы ешкім тергеу жасай алмайды. Менің ойымша, заң алдында оның бүкіл отбасы басқа азаматтармен тең болуы тиіс. Яғни, президент Тоқаев Назарбаевтың осындай ресми елбасы деген статусына қарсы шыққан жоқ. Ал референдумда, естеріңізде болса, бүкіл халық бұл статусқа қарсы дауыс берген еді. Бұл – бір.
Екіншіден, енді президент 5 жылдан 2 рет емес, бір рет 7 жылға отырады екен. Меніңше, бұл пайдасыз, тиімсіз, бұның демократияға пайдасы шамалы. Себебі Америкада, басқа елдерде президент 7 жылға сайланбайды. Арасында 7 жыл формальды түрде сайланатындар бар, мысалы, Италияда. Ал Францияда бұрын 7 жыл болса, қазір олар 5 жылға ауысты. Америкада 4 жылдан екі мезгілге сайлана алады.
Енді қазір президент 7 жылға сайланады, жұмысын жақсы атқаруы үшін, оның ешқандай ынтасы болмайды. Өйткені ол қалай болса да, 7 жыл отырады да кетеді. Қайта сайланбайтын болған соң, ілгері іске құлшынысы да болмайды. Ал Америкада 4 жылдан кейін тағы да президент сайлау болады, сол сайлауда жеңіске жету үшін, елдің қолдауына лайық болу үшін, жақсы жұмыс атқарып, тер төгуім керек, сонда халқым мені қолдап, мен үшін тағы дауыс береді деп, сол үшін талпынып, ұмтылыс жасайды. Ал бізде 7 жылға отырдың ба, қалай жұмыс істесең де – бәрібір 7 жыл отырасың. Меніңше, бұл халықты алдау.
Енді осы президенттік сайлау жөнінде тағы бір-екі қосар ойым бар. Кейбіреулер оппозицияға ренжіп жатыр.
Айтпақшы, биліктің өкілдері Ерлан Қошанов пен Ерлан Кариннің сұхбатын қарасам, олар: «Оппозицияның түрі – осы, ешқандай кандидатты шығара алған жоқ, оның жағдайы осындай» деп кінәлайды.
Мен айтар едім: оппозиция өз кандидаттарын ұсынуға дайын, бірақ оған ойын шарты /әділетке/ сәйкес келмейді. Президентке лайық болу үшін, міндетті түрде 5 жыл мемлекеттік қызметте, яғни осы жүйеде 5 жыл жұмыс атқару керек. Үміткер өз-өзін ұсына алмайды, біз оны /бүкіл/ оппозиция болып та ұсына алмаймыз. Тек қана ең кемі /облыстарда/ 9 филиалы бар республикалық ұйым ғана ұсына алады. Әлбетте, мұндай ұйымдардың бәрі биліктің қолында. Бізде ондай ұйымдар жоқ.
Әрі қарай 10 күннің ішінде 120 мың қол жинау керек екен. Ол мүмкін емес жағдай. Тек биліктің қитұрқы көмегімен ғана жинауға болады. Өйткені ақиқатын айтсақ, 120 мың адамды ешкім жинай алмайды. Есептейтін болсақ, бір адам қол қою үшін 1 минут қажет десек, сонда 120 мың минут керек, ал 120 мың минут – ол бірнеше ай болады. Қазір 6 кандидат бар, әрқайсысы 120 мың қол жинадық деп айтты. Мен оған сенбеймін, ол өтірік! Әр кандидат 120 мың адамның қолын жинады десек, онда ол 720 мың адам, 720 мың минут болады. Егер таңғы 9-дан кешкі 6-ға дейін қол жинады дегенде – 5 ай уақыт керек. Сондықтан оппозиция ешқандай кандидатын ұсына алмады. Билік осындай шарттармен арнайы кедергілер жасап отыр. Осындай үміткерлер шартына куә болудың өзі ұят.
Жигули Дайрабаев, әрине, ренжімесін немесе басқалар болсын, халық оларға күліп отыр. Неге? Олар бұл сайлауға дейін саясатқа араласқан жоқ. 2011 жылы Жаңаөзен мен Шетпе қанды оқиғасы болған кезде осы Дайрабай немесе Мейрам Қажыкен, не басқалары қайда болды? 2016 жылы жерімізден айырылып қала жаздадық, сол мәселе көтерілген кезде осы саясаткермін дегендер қайда болдыңдар? Үндемей, сескеніп отырдыңдар. Ал қазір президент боламыз дейсіздер, бұл күлкілі, ұят емес пе?!
Бұл кандидаттар, меніңше, «қуыршақтар», сахнада шашпау көтеретін көп актерлердің бірі екенін өздері де біліп отыр. Маған ренжімесін, бірақ шындық осы.
Енді партияға келейік. Президент Тоқаев мырза партияларға байланысты бір заңға қол қойды. Бұрын шынайы 1 мың адамды бір қалаға жинап алып, жиын өткізуіміз керек еді. Енді 600 болды.
Меніңше, біріншіден, бұл жерде цифрлық технология енгізуіміз керек. Неге халық, мысалы, цифрлық технологиямен ақшаны Каспи, Хоум банк, «егов», басқа да жолмен аудара алады? Неге біз партияны ұйымдастыру үшін, міндетті түрде бір жерге халықты жинауымыз керек? Қазір біз көлікті де онлайн сата аламыз, «ЕЦП» арқылы құжаттарды ауыстыра аламыз. Ал партия /құруға/ келген кезде неге халықты бір жерге жинау керек? Өйткені 600 адамды жинау үшін, қаншама қаражат керек және кейбір адамдардың жағдайы келмеуі де мүмкін. Ал жиынға 1 адам келмей қалса, партияны тіркей алмайсың. Бұл тағы да биліктің арнайы жасап отырған қитұрқы кедергісі.
Менің ұсынысым: Тоқаев мырза шынымен саяси бәсекелестік орнатамын десе, онда бізге цифрлық тұрғыда партияны тіркеуге жол ашып берсін. Неге цифрлық тұрғыда біз қол қоя алмаймыз? 600 адамды жинау үшін, қаншама қонақ үй, залды жалға алу керек және 600 адам кез келген залға сыя бермейді, үлкен залдың бәрі билікке қарайды. Бұл шарт та, біздіңше, мүмкін емес. Сондықтан біз толықтай реформа енгізілді деп айта алмаймыз.
Енді сайлау туралы. Иә, мажоритарлы жүйені, Конституциялық сотты енгізіп жатыр, ол дұрыс қадам деп есептеймін.
Бірақ сайлау қалай өтуі керек? Мажоритарлы түрде болсын, жақсы, бірақ сайлаудың әділеттілігі ашық түрде өтуі керек. Қазіргі таңда мына сайлауды жай бақылаушылар бақылай алмайды. Олар міндетті түрде тіркеуден өтуі керек, яғни билік сенің ұйымың бақылау жасай алады деген рұқсат беруі керек. Оны «аккредитация» дейді.
Сонда біз бәріміз неге бақылау жасай алмаймыз, ол біздің құқығымыз ғой?! Неге сайлауды цифрлық тұрғыда өткізбеске? Сонда әр адамның даусы қалай саналды – оны өзі тексере алады. Онлайн режим уақытында көрсететін график жасауға болады. Мен – Мұхтар Тайжан цифрлық жүйемен дауыс берсем, оны ешкім өшіре алмайды, өйткені мен бәрін көріп, өз дауысымды бақылап отырамын. Соған билік бармай отыр.
Ондай мүмкіндік бар екенін олар да біліп отыр. Неге соны енгізбей жатыр? Өйткені қағаз протоколдарды ауыстыруға болады, әсіресе дауыс беруді бақылауға тәуелсіз бақылаушылар қатыспаса. Ал енді оған аккредитациядан өткен бақылаушылар ғана қатыса алады. Яғни, бұл түбегейлі өзгерістер емес, демократияға жол аша алмайды.
Бізге демократия не үшін керек? Кейбір ағайындар айтады: патша бәрін шешуі керек, біз патшаға бағынуымыз керек дейді. Мен мұнымен келіспеймін, бізде ешқандай патша жоқ, президент халыққа бағынуы керек. Патша Ресей империясының дәуірінде болған, бізде хандар болды. Хандарды біз сайлап отырдық, олар заңға бағынып отырды, өйткені хандар да билердің үкімдеріне бағынатын.
«Сөз еркіндігі» қазаққа Батыстан келген ұғым емес, ол біздің ежелгі түркі заманынан келе жатқан мемлекеттік салт-дәстүріміз. Сондықтан бізде патша жоқ. Президент Тоқаев мырза халыққа бағынуы керек.
Не үшін ұлт өзінің ұлттық мемлекетін құрайды? Қандай мақсатпен? Мақсат – сол мемлекет арқылы халықтың күнкөрісін жақсарту, қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Ол, әлбетте, мемлекеттің жұмыс мақсаты. Ал мемлекет артта қалған диктаторлық, авторитарлық жүйе болса, онда ешқандай прогресс болмайды. Мысалы, мен халықтың алдына айфон, интернет, ютуб, фейсбук, инстаграм арқылы шығып отырмын. Мен заманауи көлікке отырамын. Осыны түгел демократиялық елдер шығарған. Неге? Өйткені демократия осындай прогреске сай жүйе. Бізге де сондай демократия керек.
Ал нақты айтқанда, демократия деген не? Демократия – ол өз билігін халық анда-санда ауыстыра алатын жүйе. Біз қазір, мысалы, президентті ауыстыра алмаймыз. Сайлаудың адал өтетініне мен сенбеймін, өйткені ол әуел бастан өтірік ұйымдастырылған, бізді қатыстырмай, «қуыршақ» кандидаттарды шығарады да, қойылым арқылы сайланады. Біз 7 жыл бойы президентті ауыстыра алмаймыз. Әкімдерді де біз ауыстыра алмаймыз.
Айтпақшы, президент мырза қол қойған заң бойынша біз тіпті аудан әкімдерін тек қана 2025 жылдан бастап сайлай алатын боламыз. Не олай? Егер халық өзінің жергілікті билігін ауыстыра алмаса, жер мәселесі де, бала бақша, мектеп, аурухана – ештеңе шешілмейді. Өйткені сол әкім халыққа емес, өз бастықтарына қарап отырады.
Тоқаев мырза қол қойған заңдар бойынша, аудан әкімдері неге 2025 жылдан бастап сайланады? Неге біз 3 жыл күтуіміз керек? Неге аудан әкімдерін келесі жылы-ақ сайламаймыз? Халық надан ба? Жоқ, әрине!
Сайлау бізге сырттан келген жоқ, ол біздің қанымызда бар, ата-бабамыздың дәстүрі. Хандар мен билерімізді де өзіміз сайлап отырдық.
Міне, сондықтан мына заңдарға менің көңілім толмай отыр, ол түбегейлі реформа емес, шикілік деп білем. Мен өз пікірімді сіздерге жеткізуді міндетім деп таптым. Әлбетте, халықты көшеге шығаруға қолым жетпесе де, шындықты айту – менің міндетім.
