Мұхтар ТАЙЖАН: Тоқаев – біз үшін әзірше ЕҢ ҚОЛАЙЛЫ ТҰЛҒА

Өткен апта­да Қаза­қстан Арда­гер­лер одағы елге таны­мал қоғам қай­рат­кері Мұх­тар Тай­жан­ды ҚР пре­зи­дент­ті­гіне үміт­кер ретін­де сай­ла­у­ға ұсы­на­ты­ны жөнін­де хабар тараған еді. 

Бірақ кей­ін­нен Мұх­тар мыр­за­ның өзі сай­лау заң­на­ма­ла­ры бой­ын­ша, мем­ле­кет­тік қыз­мет өтілі бес жылға тол­май­ты­нын көл­де­нең тар­тып, бұл ұсы­ны­стан бас тар­тқан бола­тын. Осы мәсе­ленің жай-жап­са­рын білу үшін және пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға қаты­сты басқа да мәсе­ле­лер­ді қозға­уға қолқа салып, Мұх­тар Тай­жан­ды сұх­батқа шақы­рған едік.

– Мұх­тар мыр­за, сізді пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға үміт­кер ретін­де ұсын­бақ болған Арда­гер­лер одағы­ның баста­ма­сы­нан бас тар­тқа­ны­ңы­зды біле­міз. Бұған себеп болған 5 жыл­дық мем­ле­кет­тік қыз­мет өтілі ғана ма, әлде мерзім­сіз сай­ла­у­ға жал­пы қар­сы­лы­қтың бел­гісі ме? 

– Қаза­қстан­да бір­не­ше арда­гер­лер қоға­мы бар, сон­ды­қтан алды­мен мені қай қоғам ұсын­ды деген сұраққа тоқта­ла кетей­ін. Мені пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға ұсы­нған – Ауған-тәжік соғы­сы­на қаты­сқан арда­гер­лер қоға­мы бол­ды. Егер мен заң­да көр­сетіл­ген талап­тарға сай кел­генім­де, сай­ла­у­ға бара­тын едім. Алай­да менің мем­ле­кет­тік қыз­мет­те­гі 5 жыл­дық өтілім бол­маған­ды­қтан, бұл додаға қаты­са алмай­мын. Ол жөнін­де мен осы хабар шығы­сы­мен, соғыс арда­гер­лері маған бола уақыт­та­рын жоғалт­пай, басқа үміт­кер­ді ұсын­сын деген оймен өз пікірім­ді біл­дір­ген едім. 

– Пре­зи­дент­тік­ке үміт­кер­лер­ге қаты­сты заңға енгізіл­ген жаңа талап­тар қан­ша­лы­қты заң­ды және әділ деп ойлайсыз? 

– Бұл заң­нан әділет­тілік­тің иісі де шық­пай­ды. Өйт­кені бұл талап­тар сай­лау еркін­ді­гіне мүл­де қай­шы. Жаңа­дан енгізіл­ген өзгерістер пре­зи­дент­тік сай­ла­у­ға Қаза­қстан халқы­ның тек 1 пай­ы­зы ғана қаты­суға мүм­кін­дік береді. Яғни, пре­зи­дент­тік­ке үміт­кер мем­ле­кет­тік шене­унік­тер­дің іші­нен шығуы керек деген­ді біл­діреді. Бұл заң­ды демо­кра­ти­я­лық нор­ма­ларға сәй­кестен­діріп өзгер­ту қажет! 

– Ал билік­тің өзіне ғана қолай­лы ойын тәр­тібі­мен өтетін сай­ла­у­ға аза­мат­тық қоғам­ның үміт­кері қаты­суы керек пе, жоқ әлде жап­пай бой­кот жари­я­лаған дұрыс па? 

– Бұл сұрақ өте күр­делі. Менің бірқа­тар елге таны­мал үзең­гіле­стерім алдағы сай­ла­у­ға бой­кот жари­я­лау керек десе, кей­біре­уі сай­лау әділет­ті бол­маған­ның өзін­де де, оған мін­дет­ті түр­де қаты­сып, тәжіри­бе жинау керек деп отыр. Өз пікірі­ме келер бол­сам, бұл сай­ла­у­ға қаты­су қажет. Сая­сат­та ешқа­шан мін­сіз ойын шар­тта­ры болған емес. Ол тек сая­сат­та ғана емес, биз­нес пен өмір­де де дәл солай. Егер оты­рып алып, әділет­ті шар­ттар­дың орнаға­нын күтетін бол­сақ, сай­ла­у­ға ешқа­шан қаты­спай кете­міз. Сон­ды­қтан қол­да бар кез кел­ген нақты мүм­кін­дік­ті пай­да­ла­нып, мұн­дай дода­лар­дан тыс қал­маға­ны­мыз дұрыс. Деген­мен, бүгін­гі жағ­дай­да бой­кот жари­я­лау керек деген ұста­ным­ды қол­даған адам­дар­ды да түсі­ну­ге болады.

– Олай бол­са, оппо­зи­ция өкіліне сай­ла­удың нәти­же­сін­де нөл бүтін­нен төмен дауыс жазып беретін билік­тің сая­си ойы­ны­на леги­ти­ма­ция жасау қажет пе?

– Менің­ше, аза­мат­тық қоғам пре­зи­дент­тік дода­ны қадаға­лау үшін бақы­лау про­цесін өз қолы­на алуы тиіс. Егер сай­лау науқа­ны кезін­де пай­да­ла­ны­ла­тын кару­сель, бюл­ле­тень­ді топ­тап лақты­ру, сай­лау қат­та­ма­сын бұр­ма­лап тол­ты­ру секіл­ді қитұрқы жағ­дай­лар болып жат­са, олар­ды аны­қтап, жария етіп отыр­сақ, сай­ла­удың қалай өткен­ді­гі айқын­да­ла­ды. Сол кез­де халық та, халы­қа­ра­лық ұйым­дар да біз­де­гі сай­ла­у­ға өз баға­сын береді. 

– Ал қоғам­дағы про­те­стік ұйым­дар мен қауым­да­сты­қтар біре­гей кан­ди­дат ұсы­ну үшін баста­рын неге қоса алмай жатыр деп ойлай­сыз? Бұл билік­тің полит­тех­но­ло­ги­я­лық әдісінің сал­да­ры ма, әлде аза­мат­тық қоғам­дағы біра­уы­зды­лы­қтың жоқты­ғы­нан ба?

– Бір нәр­сені түсініп алу қажет: аза­мат­тық қоғам­да ешқа­шан бір ауы­зды­лық бол­май­ды, болған да емес. Бұны біз Укра­ни­наға, Гру­зи­яға, Поль­шаға, Қырғыз­станға қарап, бай­қап отыр­мыз. Аза­мат­тық қоғам­да ауы­з­бір­шілік орнай­ды деген­ге сену – жас бала­ның аңғырт­ты­ғы­мен пара-пар. Ол табиғат­та жоқ дүние. Мыса­лы, Укра­и­на­да Май­данға бір­ге шыққан сая­си күш­тер бүгін бір-біріне бәсе­ке­лес. Кезін­де олар­ды бір ортақ мақ­сат бірік­тіріп алаңға шығар­са, сай­ла­у­ға кел­ген­де, олар­дың әрқай­сысы­ның өз үміт­кері бар. 

Ондай жағ­дай Қаза­қстан­да да бол­ды. Осы­дан бірер жыл бұрын жер мәсе­лесі аза­мат­тық қоғам­ды бірік­тіріп, бір май­данға шығар­ды деп айтуға бола­ды. Сол күн­дері сен оңшыл­сың ба, сол­шыл­сың ба – бәрібір бол­ды. Өйт­кені жер­дің тағ­ды­ры – халы­қтың ортақ мәсе­лесіне айнал­ды. Одан бұрын, 2012 жылы Жаңаө­зен­ге қаты­сты митинг болған кез­де де солай болды. 

Ал сай­ла­у­ға келетін бол­сақ, әр сая­си күш өз үміт­кер­лерін ұсы­нуға мүд­делі. Сон­ды­қтан аза­мат­тық қоғам аты­нан тек жалғыз үміт­кер бола­ды деп айту қиын. Өйт­кені сая­си алаң­да жүр­ген таны­мал тұлға­лар­дың ара­сын­да бір-біріне деген сенім­сіздік бар. Тіп­ті кей­бірі жер мен Жаңаө­зен мәсе­лесіне кел­ген­де үнсіз қал­ды. Өз басым ондай адам­дарға сене алмай­мын. Себебі дәл сон­дай жағ­дай қай­та­ла­нып жат­са, олар тағы баста­рын көтер­мей­ді. Ондай­ды мен сатқын­ды­ққа теңей­мін. Осын­дай күр­делі, қиын-қыстау жағ­дай­да сая­сат­кер­лер­дің шынайы бет-пер­десі мен ұста­ным­да­рын бай­қай аламыз. 

Мыса­лы, өздерін оппо­зи­ци­я­мыз деп айтып жүр­ген адам­дар осы­дан екі жыл бұрын «Руха­ни жаңғы­ру» бағ­дар­ла­ма­сын наси­хат­тап, Қаза­қстан­ды ара­лап шықты. Сол адам­дар қазір тағы да өздерін оппо­зи­ци­я­мыз деп жүр. Ол қалай болға­ны?! Сон­ды­қтан олар­дың оппо­зи­ция екен­ді­гіне өз басым мүл­де сене алмай­мын. Біраз таны­мал тұлға­ла­ры­мыз Жаңаө­зен мен жер мәсе­лесіне кел­ген­де үн қат­па­ды. Енді ол адам­дар тура­лы не ойла­у­ға болады?! 

– Егер алда-жал­да аза­мат­тық қоғам­ның бір­лес­кен жиы­ны өте қалған жағ­дай­да сіз кімді/кімдерді үміт­кер­лік­ке ұсы­нар едіңіз?

– Құдай­ға шүкір, елі­міз­де өзінің ұста­ны­мы­на берік, рухы биік аға­ла­ры­мыз жоқ емес. Бірақ біздің билік ол кісілер­дің сай­ла­у­ға қаты­суы­на ешқа­шан жол бер­мей­ді. Зия­ны тиіп кет­пе­сін деп, ол адам­да­рың есім­дерін ата­май-ақ қояйын.

– Өткен­де Қауіп­сіздік кеңесінің оты­ры­сын­да мем­ле­кет бас­шы­сы Қасым-Жомарт Тоқа­ев мыр­за Н.Назарбаевтың қата­рын­да отыр­маға­ны, үстел басы­на жиналған көп­тің бірі болға­нын қалай қабылдадыңыз?

– Бұл жағ­дай бүгін­гі Қаза­қстан­ның сая­си аху­а­лы­на сай деп есеп­тей­мін. Өйт­кені, заң бой­ын­ша, елба­сы мәң­гілік титул болып тұр. Бүгін­гі заң бой­ын­ша, Назар­ба­ев­тан бұл мәр­те­бені ешкім тар­тып ала алмай­ды. Елба­сы­нан жоға­ры тұрған лау­а­зым да, тұлға да жоқ, оның мәр­те­бесі пре­зи­дент­тен де жоға­ры болып тұр. Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тың үстел­дің төрін­де жай­ға­суы да содан. 

– Осы жағ­дай­ды дұрыс деп есеп­тей­сіз бе? 

– Әрине, дұрыс емес! Мем­ле­кет­тің ең жоғарғы лау­а­зы­мы – пре­зи­дент болуы тиіс. Ал билік халы­қтың құлы болуы керек. Өйт­кені билік­ті сай­лай­тын халық қой. Бірақ біз­де­гі жағ­дай­дың Иран­мен ұқсас бір ерекшелі­гі бар. Иран­да руха­ни көш­бас­шы –Аятол­ла Хомей­ни бол­са, Қаза­қстан­да елба­сы – Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев деп шеге­леніп қой­ған. Пре­зи­дент­тер келіп-кетіп жат­са да, руха­ни көш­бас­шы мен елба­сы мәр­те­бесі ауы­спай­ды. Меніңше,

бұл қате, қайт­кен­де де демо­кра­ти­я­лық жүй­ені ұста­ну қажет. Әйт­пе­се жағ­дай­ы­мыз алға баспайды. 

– Бұл сай­ла­у­ға «Нұр Отан» Тоқа­ев­ты ұсы­нар бол­са, оған Назар­ба­ев, өзіне жаз­ды­рып алған­дай, 97 пай­ыз дауыс жаз­ды­руға дәті бара ма?

– Біздің билік­тің өзіне ұнаған кез кел­ген пай­ы­зды жаз­ды­руға құдіреті бар. Бірақ, менің ойым­ша, 90 пай­ы­здан жоға­ры көр­сет­кіш тек Нұр­сұл­тан Назар­ба­ев­тан басқа ешкім­ге жазыл­май­ды. Сон­ды­қтан Тоқа­ев мыр­за сай­ла­у­ға түс­кен жағ­дай­да, оның көр­сет­кі­ші 70–80 пай­ы­здан аспайды.

Деген­мен, Қаза­қстан­ның бүгін­гі жағ­дай­ын­да билік­тің алма­су түрі жаман болған жоқ деген ойда­мын. Рево­лю­ция болып, билік­те­гі адам­дар түгелі­мен кетіп, орын­да­ры­на түгел­дей жаңа адам­дар келеді деген пікір – қате. Сон­ды­қтан билік­тің тіз­гінін бір­тін­деп беру жолы – біз үшін ең қолай­лы шешім. Ал егер елба­сы билік тағы­на өз отба­сы­ның мүше­лерін оты­рғы­за­мын десе, ол үлкен қателік бола­ды. Өйт­кені ол монар­хи­яға апа­ра­тын жол. Ондай қадам елі­міздің бола­шағы­на бал­та шабады. 

Тоқа­ев – әзір­ше біз үшін ең қолай­лы тұлға болып тұр. Ол кісінің жемқор­лық дау-дамай­ла­ры­на қаты­сты­лы­ғын бай­қаған жоқ­пыз. Оли­гарх деп те айта алмай­мыз. Қажет­ті білі­мі мен тәжіри­бесі және шетел­дік аре­на­да таны­мал­ды­ғы бар сая­сат­кер. Менің­ше, Тоқа­ев – Қаза­қстан­ның сая­си эли­та­сы­ның ішін­де­гі пре­зи­дент­тік­ке сай ең қолай­лы тұлға.

– Айт­пақ­шы, осы сұх­бат­та­суы­мы­зды пай­да­ла­нып, сіз­ден жер мәсе­лесі не болып жатыр деп сұрағы­мыз келіп отыр. Үкі­мет жақта жер­ге қаты­сты не істеліп жатыр? Халық қай­ыр күтетін­дей жаңа­лық бар ма?

– Ол жөнін­де мен үне­мі «Фейс­бук­тағы» парақ­ша­ма жазып жүре­мін. Бірақ соңғы бір-екі ай ішін­де өзгерістер бол­маған­ды­қтан, жаза­тын да ақпа­рат бол­ма­ды. Естеріңіз­де бол­са, халық – жер ешкім­ге сатыл­мауы тиіс және шетел­дік­тір­ге жалға беріл­ме­уі керек деген негіз­гі тала­бын қой­ды. Халы­қтың келіс­кені тек жер­ді жалға беру құқы. Онда да тек қана Қаза­қстан аза­мат­та­ры мен заң­ды тұлға­ла­ры­на және 49 жылға дей­ін­гі мерзім­ге ғана. Мен үшін бұл отан­даста­рым­ның бұй­ры­ғы бол­ды. Осы талап­тар­дың заңға енуіне бар қауқа­ры­мы­зды салып, пре­зи­дент­тің мора­то­рий жари­я­ла­у­ы­на қол жет­кіздік. Осы жыл­дың ақпан айын­да мен халық қой­ған талап­тар­ды пар­ла­мент мін­бесін­де көтер­дім. Біздің көз­де­ген басты мақ­са­ты­мыз – ауыл шару­а­шы­лық жер­лер­ге қаты­сты жеке мен­шік инсти­ту­тын алып тастап, оның орны­на 49 жылға дей­ін­гі жалға беру инсти­ту­тын орна­ту болып отыр. 

– Осы уақы­тқа дей­ін­гі жеке мен­шік­ке өтіп кет­кен жер­лер­дің тағ­ды­ры қалай болмақ? 

– Нақты дерек кел­тіріп айтар бол­сақ, ауыл шару­а­шы­лық жер­лерінің жеке мен­шік­ке өтіп кет­кен үлесі сон­ша­лы­қты көп емес: 0,6 %-ды құрай­ды. Заң­ның кері күші жоқ болған­ды­қтан, біре­удің жеке мен­ші­гін тар­тып ала алмай­сың. Зай­ыр­лы мем­ле­кет болам десең, тек сот шеші­мінің негізін­де ғана қай­та­ра ала­сың. Деген­мен, енді ауыл шару­а­шы­лық жер­лерінің жеке мен­шік­ке өтуіне тосқа­уыл қоюы­мыз қажет. Ол үшін, жаңа айтып өткенім­дей, ауыл шару­а­шы­лық жер­леріне жеке мен­шік инсти­ту­тын алып тасап, тек жал инсти­ту­тын қал­ды­ру керек. 

Бүгін­гі таң­да ондай жер­дің көле­мі 200 млн гек­тар. Оның 100 млн гек­та­рын пай­да­ла­нып отыр­сақ, тең жар­ты­сы бос жатыр. Ал жеке мен­шік­ке өтіп кет­кен жер­дің көле­мі 1,3 млн гек­тар. Оның басым бөлі­гі бау-бақ­ша. Бұл 200 млн гек­тар­дың 0,6%-ын құрайды. 

Біз айқа­сып жүр­ген лати­фун­ди­стер де өз жер­лерін сатып алған жоқ. Олар­дың қол­да­рын­да тек жалға алу келісім-шар­тта­ры ғана бар. Жаңа айтқан 200 млн гек­тар ауыл шару­а­шы­лық жер­лерінің 100 млн гек­та­ры жалға өтіп кет­кен. Ал қалға­ны мем­ле­кет­тің иелі­гін­де, бірақ ол жер пай­да­ла­ну­сыз жатыр. Тіп­ті жалға өтіп кет­кен 100 млн гек­тар жер­дің басым бөлі­гі де қағаз жүзін­де ғана игеріліп отыр. 

– Ал осы ресми түр­де жалға өтіп кет­кен 100 млн гек­тар жер­дің қан­дай бөлі­гі шынайы пайдаланылуда? 

– Бұл өте орын­ды сұрақ! Оның жау­а­бын жаңа тех­но­ло­ги­я­лар бере ала­ды. Ол үшін кос­мо­мо­ни­то­ринг­ті, жер серік­тері арқы­лы алы­нған мәлі­мет­тер­ді заң­да­сты­руы­мыз қажет. Өйт­кені бүгін­гі таң­да біздің жер­дің қалай пай­да­ла­ны­лып жатқа­нын тек комис­си­я­ның қағаз­да көр­сетіл­ген мәлі­меті арқы­лы ғана біліп отыр­мыз. Жер­гілік­ті шене­унік тіп­ті өзінің каби­неті­нен шығып, жер­дің басы­на барған­ның өзін­де ол 5 мың гек­тар жер­ді ара­лап, тек­се­ре алмай­ды ғой. Оның үстіне біз­де­гі жағ­дай айт­па­са да бел­гілі. Тек­се­ру­ге кел­ген адам­дарға «мынау қағазға қол қоя салы­ңыз, барып ет жей­ік» деумен тір­лік бітеді. 

Оның үстіне үлкен көлем­де­гі жер­лер бөтен адам­дарға беріл­мей­ді. Әр лати­фун­дист – біре­удің құда­сы, біре­удің сынып­та­сы, біре­удің досы деген­дей. Бір өкіні­штісі – өңдел­мей жатқан жер­ді арам­шөп басып, басқа жер­лер­ге зия­нын тигізіп жатыр. Ал екі қолға бір күрек алып, жер­ді иге­ре­мін деп оты­рған халық ол жер­ге қолы жет­пей­ді. Өйт­кені жер­дің бәрін лати­фун­ди­стер басып алған. 

– Бос жатқан жер­лер­дің өңдел­мей жатқа­нын аны­қтап, мем­ле­кет­ке қай­та­ру­дың теті­гі бар ма? 

– Бұл жер­лер­ді кері қай­та­ру үшін, бірін­ші кезек­те объ­ек­тив­ті мәлі­мет­тер керек. Жер­гілік­ті комис­си­я­лар­дың мәлі­мет­тері сенім­сіздік туды­ра­ды. Өз басым оларға сен­бей­мін. Лати­фун­ди­стер дегені­міз – жер­гілік­ті «блат­ной­лар». Ал жер жөнін­де­гі түр­лі комис­си­я­ларға олар­дың ықпа­лы күшті. Егер сіз, мына жер­лер бос жатыр, оны ешкім игеріп жатқан жоқ деп, сотқа шағым­дан­саңыз және кос­мо­мо­ни­то­ринг түсірілім­дерін ұсын­саңыз, сот сіз­ге кос­мо­мо­ни­то­ринг мәлі­мет­терінің заң­ды күші жоқ, ал менің қолым­да жер­гілік­ті комис­си­я­ның актісі бар, онда сіз айтып оты­рған жер­лер игеріліп жатыр деп жау­ап береді. 

Шын­ды­ғы­на кел­ген­де, сол комис­си­я­лар­дың актілерін­де­гі мәлі­мет­тер­ді тек­сер­се, көп жағ­дай­да өтірік болып шыға­ды. Сон­ды­қтан кос­мо­түсірілім­дер әкім­шілік пен сот үшін заң­ды негіз болуы шарт. Сон­да жағ­дай бір­ден өзге­реді. Осы кос­мо­мо­ни­то­ринг мәлі­мет­терін заң­да­сты­ру­ды пар­ла­мет­ке ұсындым. 

Лати­фун­дизмды азай­ту­дың тағы бір жолы – біры­ңғай аграр­лық салы­қты енгі­зу. Бүгін­гі таң­да фер­мер жер­ді игеріп, өнім алып отыр­са, ол бір­не­ше салық түрін төлей­ді. Ал жер­ді алып алып, оны игер­мей, лати­фун­дист болып отыр­саң, еш салық жоқ. Тек жылы­на бір рет жер салы­ғын төле­сең бол­ды. Оның өзінің мөл­шері де өте аз. Осы­дан екі жыл бұрын, егер жер­ді өңде­ме­сең, жер салы­ғы он есе өссін деген өзгер­туді шай­қа­сып жүріп енгіздік. Бірақ оның өзі лати­фун­ди­стер үшін түк емес. 

Менің ұсы­нып оты­рға­ным – жер­ге қаты­сты қазір­гі 7–8 салық түрін бірік­тіріп, біры­ңғай аграр­лық салы­қты енгі­зу. Мыса­лы, жер­ді алдың ба, сол жыл­дан бастап ол жер­ді игер­сең де, игер­ме­сең де, салық төле­у­ге тиіс­сің. Сон­да ғана жер­дің иесі алған жерін иге­ру­ге мәж­бүр бола­ды. Ал игер­мей­сің ба, жер­ді мем­ле­кет­ке қай­та­руға мүд­делі бола­сың. Сон­да бос жатқан жер болмайды. 

Осы ұсы­ны­ста­рым­ды пар­ла­мент­те мини­стр­лер мен депу­тат­тар­дың алдын­да айт­тым. Енді­гі тәр­тіп бой­ын­ша, түс­кен ұсы­ны­сты үкі­мет­ке, кей­ін­нен пре­зи­дент әкім­шілі­гіне жол­дай­ды. Менің осы айтып өткен ұсы­ны­ста­рым пре­зи­дент әкім­шілі­гін­де жатыр. Бірақ өзіңіз білесіз, біз­де үкі­мет те, пре­зи­дент әкім­шілі­гі де, тіп­ті пре­зи­ден­ті­міз де ауы­сты. Сол себеп­ті бұл ұсы­ны­стар­ды қара­уға қол­да­ры тимей жатқан болу керек. 

– Өзіңіз был­ты­рғы жылы етене жақын жұмыс істес­кен мәжіліс депу­та­ты Сапар­хан Ома­ров ауыл шару­а­шы­лы­ғы мини­стрі болып тағай­ын­дал­ды. Ол агро­са­ла­ның про­бле­ма­сын әбден зерт­те­ген маман ретін­де өзгерістер жасай ала­ды деп ойлай­сыз ба, әлде Назар­ба­ев бел­гілеп бер­ген план­ка­дан жоға­ры­ға секі­ру мүм­кін­ді­гі жоқ па?

– Сапар­хан Ома­ро­вты жақ­сы тани­тым себебім – ол кісі мини­стр­лік­ке кел­ген­ге дей­ін пар­ла­мент­те Аграр­лық коми­тет­тің төраға­сы болып жұмыс жаса­ды. Соңғы Жер заңын Сапар­хан мыр­за­мен бір­лесіп дай­ын­дап, қабыл­дат­тық. Сон­ды­қтан ол кісі жер мәсе­лесін өте жақ­сы біледі. Жер­ге қаты­сты жұмысты аяғы­на дей­ін апа­ра­мыз деген үмітім бар. 

Деген­мен, жер мәсе­лесі бірін­ші кезек­те сая­си шешім екенін ұмыт­паған жөн. Ондай шешім­дер пре­зи­дент­тің дең­гей­ін­де ғана қабыл­да­на­ды. Сон­ды­қтан Тоқа­ев мыр­за жер мәсе­лесінің жәй-жап­са­рын зерт­теп, мем­ле­кет бас­шы­сы ретін­де­гі өз шеші­мін қабыл­да­уы тиіс. 

Мәсе­ле тіп­ті де Мұх­тар Тай­жан­да емес, жер­ді халы­қтың өзі де сатқы­з­бай­ды. Халық тек жалға және тек Қаза­қстан аза­мат­та­ры мен заң­ды тұлға­ла­ры­на ғана беру­ге келі­седі. Осы мәсе­лені мора­то­рий секіл­ді, уақыт­ша емес, түбе­гей­лі шешіп таста­уы­мыз керек. Егер жер мәсе­лесі шешіл­се, қаза­қтың да мәсе­лесі шешіледі. Өйт­кені халы­қтың жар­ты­сы ауыл­да тұра­ды. Жұмыс­сызды­қ­пен күре­су үшін, халы­ққа жер беру керек. Ал ол үшін лати­фун­ди­стер­дің бос жатқан жер­лерін аны­қтап, қай­та­ру ама­лын іске асы­ру қажет. 

Тағы бір алаң­да­та­тын мәсе­ле – банк­тер­де­гі кепіл­дік­те тұрған жер­лер. Ол да бір шеші­мін табуы тиіс. Егер жаңа айтып өткен біры­ңғай аграр­лық салы­қты енгі­зетін бол­сақ, банк­тер бұл жер­лер­ді ыстық тоқаш сатқан­дай қай­та­рып береді. Қайт­кен­де де, жер мәсе­лесін тек жан-жақты қам­тып, жүй­елі түр­де ғана шешу­ге болады. 

– Жер мәсе­лесі қозғалған­да, кей­ін­гі кез­дері «Мұх­тар билік­ке сата­лып кет­ті» деген әңгі­ме­лер ара-тұра естіліп қалады… 

– Шыным­ды айтай­ын: менің бар көз­де­генім және аңсаға­ным – жер мәсе­лесін анық-қанық зерт­теп, оның шеші­мін аяғы­на дей­ін жет­кі­зу бол­ды. Құдай­ға шүкір, осы мәсе­ле­де мен жалғыз емес­пін. Қол­да­у­шы­ла­рым­ның ара­сын­да тіп­ті мем­ле­кет­тік қыз­мет­кер­лер де бар. Олар­дың көбі жұмысын жетік білетін мықты маман­дар. Жер мәсе­лесіне қаты­сты дай­ын­даған ұсы­ны­ста­рым осы маман­дар­дан алған ақпа­рат пен кеңе­стер­дің негізін­де жасалған. Маман­дар­дың ара­сын­да жүріп, өзіңнің де ой-дең­гей­ін өсе бастай­ды. Бұрын біл­ме­ген нәр­се­лер­ді біле бастай­сың. Алма­ты­да оты­рып, «Фейс­бук­тағы» жазу­мен, бос дау­ры­ғу­мен мәсе­ле шешіл­мей­ді. Сол үшін Аста­наға да көштім. Сон­ды­қтан, аман бол­сақ, жер мәсе­лесін сіз болып, біз болып аяғы­на дей­ін жет­кі­зе­міз. Айна­лып кел­ген­де, жер менің ғана мәсе­лем емес, ол халы­қтың мәселесі. 

– Жер­ге қаты­сты сіз жасаған ұсы­ны­старға жоға­ры жақтағы біре­улер­дің тежеу жасап жатқа­ны сезі­ле ме? 

– Әрине! Лати­фун­ди­стер үлкен қар­сы­лық таны­тып отыр. Осы­ған дей­ін біраз депу­тат­тар қар­сы еді, енді оларға Әділет мини­стр­лі­гі қосыл­ды. Бүгін­гі таң­да кос­мо­мо­ни­то­ринг­ті заң­да­сты­руға Әділет мини­стр­лі­гі қар­сы болып отыр. 

Біз жос­пар­лап оты­рған өзгерістер­ді енгі­зетін бол­сақ, лати­фун­ди­стер дым­сыз кала­ды. Олар ием­деніп оты­рған жер­лерін бала­ла­ры­ма қал­ды­рып кет­сем деп жос­пар­лап қой­ған. Тіп­ті сол лати­фун­ди­стер­дің біра­зы шетел­дер­де тұра­ды. Ал олар­дың жер­лері бос жатыр. Жер­гілік­ті халық ол жер­ді пай­да­ла­на алмай­ды, өйт­кені ол біре­удің жері. 

Айтып оты­рған кос­мо­мо­ни­то­ринг тек қана жер­дің суретін емес, ол тіп­ті бір­не­ше жыл­дың веге­та­ция про­цесінің бей­несін шыға­рып бере ала­ды. Соған қарап қай жер қалай игеріліп жатқа­нын аны­қта­уға бола­ды. Веге­та­ция жоқ жер қызыл түспен бел­гі­леніп тұра­ды. Яғни, жер­дің 2 жыл бойы игеріл­ме­генін спут­ник арқы­лы дәлел­дей­тін мүм­кін­дік бар. Ол жер­дің кім­дікі екені спут­ник үшін бәрібір. Сон­ды­қтан спут­ник­ке «ет жеп келей­ік» деп айта алмайсың. 

Жер мәсе­лесінің тағы бір қыры – суб­си­дия. Біраз лати­фун­ди­стер еш жұмыс жаса­май-ақ суб­си­дия алып отыр. Бұл – барып тұрған кри­ми­нал. Олар­дың жер­ді басып алып, қай­тар­май оты­рға­ны­ның бір себебі осында. 

– Сон­да жер­гілік­ті әкім­дер лати­фун­ди­стер­ге жері игеріліп жатыр деген құжа­тын беріп, соның негізін­де мем­ле­кет­тен суб­си­дия алып, ол суб­си­ди­я­ны бөлісіп алуға мүм­кін­дік бар болға­ны ғой. 

– Әрине! «Оған тиіс­пе­ң­дер, бұл адам жері­мен жұмыс істеп жатыр. Оған жағар­май­ға, агро­хи­ми­яға суб­си­дия берей­ік» десе бол­ды, біраз ақша­ны шыға­рып ала­ды. Бұл жағ­дай жүй­елі түр­де­гі ақша­ны жуып-шаю меха­низ­мі ретін­де пай­да­ла­ны­лып отыр. Бұрын жер­ді жалға алсаң бол­ды, жыл сай­ын гек­тар­лы суб­си­дия алып оты­ра­тын. Сон­да мың­даған гек­тар жер­ді басып алып оты­рған лати­фун­ди­стер түк жұмыс жаса­май-ақ ақшаға кенелді. 

Кос­мо­мо­ни­то­ринг лати­фун­ди­стер­дің жауы болып тұр, қар­сы­лық та содан! Біз қазір жаңа тех­но­ло­гия мен жемқор­лы­қтың ара­сын­дағы қақты­ғы­стың куә­гері болып отыр­мыз! Бір мысал кел­тірей­ін. Пав­ло­дар облы­сын­да пилот­тық жоба ретін­де кос­мо­мо­ни­то­ринг­ті енгізіп еді, жағар­май­дың шығы­ны бір­ден екі есе­ге азай­ды. Содан кей­ін жер­гілік­ті әкім­дер қағаз жүй­есі қала бер­сін­ші деп, шырыл­дап кет­ті. Осы­ның өзі менің ұсы­ны­ста­рым­ның дұрыс екенінің дәлелі емес пе?!

– Оған дау айта алмай­мыз. Сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет! 

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ – 

«D»