- Биліктің байлауындағы қоғамдық бірлестіктер мен партиялар алдағы президенттік сайлауға өз кандидаттарын бірінен соң бірі ұсынып жатыр. Ал қазақстандық оппозиция тарапынан тырс еткен үн жоқ. Неге?
Осы сұраққа орайластырып, оппозициялық ұйымдар мен қайраткерлер тарапынан құрылған Демократиялық күштер коалициясының бір жетекшісі, танымал қоғам қайраткері Мұхтар Тайжан мырзамен сұхбаттасқан едік. Алдын ала еске сала кетейік, сайлау заңнамалары бойынша, президенттікке үміткерлерді ұсыну мен тіркеу процесі қазанның 11-іне дейін жалғасады.
– Мұхтар мырза, ең алдымен президенттік сайлауға ұсынылып жатқан кандидаттар жөніндегі ойыңыз қандай? Көпшілік біле бермейтін белгісіз үміткерлердің пайда болуына байланысты нендей пікір айтар едіңіз?
– Бұлар биліктің жақтастары дайындап жатқан үміткерлер деп білем. Өйткені бұрын қоғамда танылмаған, тіпті аты-жөні естілмеген, бірде-бір сұхбат беріп, пікір білдірмеген қарапайым адам бірден президенттікке үміткер бола алмайды. 2011 жылы Жаңаөзен мен Шетпе оқиғасы болды, 2016 жылы «жер мәселесі» көтерілді, 2019 жылы әділетсіз сайлауға қатысты қанша митингілер өтіп жатыр, ал мынау тырнақшаның ішіндегі үміткерлер осы саяси оқиғаларда бой көрсетпеген еді. Олар ешбір саясаткер емес – қуыршақтар.
– Ал Демократиялық күштер коалициясы (ДКК) президенттік сайлауға байланысты қандай шешім қабылдайды екен деп, көпшілік қазақстандықтар күтіп отырғаны белгілі. Сонымен, ДКК қандай шешімге келді?
– Біздің коалициямыздың ортақ құжаты бар. Біз қыркүйек айының басында баспасөз мәслихатын өткізіп, оны қоғамға жарияладық. Біз мұндай Конституцияға, мерзімінен бұрын президенттік сайлауды өткізуге түбегейлі қарсымыз. Өйткені ол заңға қайшы. Сондықтан қабылданған ортақ құжатымыз бойынша, бәріміз бұл құжатқа қолымызды қойдық, біз мұндай заңды мерзімінен бұрын өтетін сайлауға қарсымыз. Өйткені бұл сайлау демократияны, Конституцияны, заңды бұзу жағдайында өткелі отыр.
Және де президент Тоқаев мырза осы жылдың басында өзі халық алдында: «Мен Конституцияны бұзбаймын, мен президенттік мерзімдер туралы ешқандай өзгеріс енгізбеймін, бәрі бүгінгі Конституцияға сай болып өтеді», – деген сыңаймен уәде берген еді. Сол уәдесін бұзып отыр. «Жігіттің екі сөйлегені – өлгені» деген сөз бар.
Президент өз сөзін бұзып, осындай Конституцияға қайшы сайлауды өткізетін болса, ол мүлдем ақылға қонбайтын жағдай деп білемін. Сондықтан бүгінгі таңдағы ортақ құжатымыз бойынша, бәріміздің ұстанымымыз осы. Біз бұл сайлауға бірауыздан қарсымыз.
– ДКК-ның мұндай шешімге келуіне басты себеп болған жөнсіз жағдайды атадыңыз, ал коалицияның өз ішіндегі пікірсайыс бойынша қандай тұжырым жасалды?
– Қайталап айтайын, Конституцияны, заңды бұзу және бір адамның билігі үшін Конституцияны өзгерту жағдайында өтетін кезектен тыс сайлаумен келісуге болмайды. Демократия деген не? Демократия – ол заңды процедуралар. Заңның алдында бәріміздің құқығымыз тең.
Ал енді бір адам шығып: «Жоқ, менің ойымша, осындай болуы тиіс» дейді, парламент оны қолдап отыр. Әлбетте, бұл ескі Қазақстанның іс-әрекеттері. Мен өз басым және біздің коалицияның құжаты бойынша, әрине, коалициядағы кейбір тұлғалардың пікірі басқаша болуы мүмкін, олардың еркі, бірақ ортақ құжат бойынша біз бұл сайлауға қарсымыз.
– Дегенмен, кезектен тыс президенттік сайлаудың өтетіні қыркүйек айының басында белгілі болды ғой. Мемлекеттік кеңесші Ерлан Карин соңғы сұхбатында айтқандай, дайындалуға жеткілікті уақыт болды ғой…
– Иә, бұл ретте қоса кетейін, маусым айында билік елдің Конституциясына енгізілетін өзгерістерді арнайы референдумда қабылдады. Иә, жақсы, халықпен ақылдасты деп айталық. Бірақ дәл осы сайлауға қатысты өзгерістерді сол референдумға енгізуге биліктің де мұршасы болды ғой! Десе де, өзгерістер енгіземіз деп ешкім айтқан емес.
Менің ойымша, бұл өзгерістер аяқ асты болды, сондықтан халықпен ақылдасқан жоқ, менбілемділікке салынды. Референдумға осындай мерзім туралы, уақытынан бұрын президенттік өкілеттікті 7 жылға созу және мерзімінен тыс сайлау өткізу жөнінде ұсыныстарын айтып, билік халыққа жариялаған жоқ. Сондықтан бұл бастама аяқ астынан болды деп ойлаймын.
– Ал елдегі танымал саясаткер ретінде, көпшілік аузына қараған азамат тұрғысында өзіңіз қандай ұстанымда отырсыз?
– Мен ортақ құжатымыз бойынша, ол менің де пікірім болды, сайлауға қатыспаймыз деген ұстанымда отырмын. Өйткені мен мұндай құжатпен келіспейтін болсам, мәлімдемемізді қолдамасам, коалицияның үндеуіне өз қолымды қоймайтын едім.
Қалай десек те, алдап-арбау ойынына қатысуға болмайды. Билікпен карта ойнауға отырдың ба, онда өз обалың – өзіңе. Яғни, сен қылмыстық әрекеттерді қолдап, соларға қосылдың деген сөз. Ал халықты алдайтын ойынға мен қатыспаймын.
– ДКК президенттік сайлауға бірде-бір кандидат ұсына алмады деп, ертеңгі күні қоғамның сөзіне қаламыз деген уайым жоқ па?
– Халыққа өтірік сөйлеуге болмайды. Мынау кезекті кезексіз сайлау – бұл қойылым, ол – өтірік, ол – алдау! Мұндай сайлауға, әділетсіз жарысқа қатысуға болмайды! Өзіңізге белгілі, қазақтар бәйге ұйымдастырғанда, оны аяқ астынан өткізбейді ғой. Алдын ала, жарты жыл бұрын халыққа: «Міне, күзде осындай бәйге жарысын өткіземіз», – деп жариялайды. Сонда бүкіл ел алдын ала аттарын баптап, өздері де күнібұрын қамданып, жарысқа дайындалады. Міне, адал жарыс осындай болуы тиіс.
Ал мынау «жарыс» аяқ астынан, шырт ұйқыдан шошып оянғандай, ертең өткіземіз дегені баланың ойынындай болып тұр. Сосын бұл сайлауға кез келген қазақ қатыса алмайды ғой. Ол үшін үміткердің мемлекеттік қызметте 5 жылдық жұмыс стажы болуы керек, оның үстіне оған кем дегенде 9 филиалы бар республикалық ұйымдар ғана өз үміткерін ұсына алады. Сосын 10 күннің ішінде 120 мың адамның қолын жинау керек…
– Иә, елдегі 1,2 миллионға жуық сайлаушының 1 пайызының дауысын жинау керек…
– Әлбетте, бұл да мүмкін емес шарт. Осындай жасанды кедергілер арқылы билік тәуелсіз үміткерлерге жол бермей отыр. Мұны халыққа айқын, тура айтуымыз керек. Мысалы, спорт ойынында да келісілген матчтар өткізіледі, яғни алдын ала кім жеңетіні белгілі болады, ондай спортшы да, жарысты ұйымдастырушы да жауапқа тартылады. Өйткені ол – қылмыс. Сол сияқты халық алдында ар тазалығы маңызды. Ел-жұртты алдап-арбайтын ойынға біз қатыспаймыз. Ертең халық тағы да үміттеніп, сеніп келеді де, тағы жеңіледі, ол халықтың сенімін таптау болады.
– 2005 жылғы президенттік сайлау кезінде бір-бірін мойындамайтын саяси күштер қоғамдық және халықтық мүдде үшін «Әділетті Қазақстан» қозғалысына бірігіп, бірегей кандидат ретінде Жармахан Тұяқбайды ұсынған еді ғой. Бүгінгі оппозиция президенттік сайлау қарсаңында не себепті бірауызды бола алмады деп ойлайсыз?
– Неге бірауызды бола алмадық? Біз, міне, демократиялық коалицияны ұйымдастырдық қой, бұл бірауыздық емес пе? Бір құжатқа бәріміз қолымызды қойдық. Қайталап айтамын: біз бүгінгі таңда мұндай сайлауға қарсымыз, өйткені ол – алдау.
Ал 2005 жылғы сайлау деп айтып отырғаныңыз, ол кезде кез келген азамат сайлануға құқығы бар еді. Ол кезде қазіргідей шарттар болған емес, мысалы, үміткер 5 жылдық мемлекеттік қызметте болуы тиіс деген, 10 күн ішінде 120 мың қол жинау, тек республикалық ұйымдар арқылы ғана үміткерлікке шығу деген талап болмады. Ол кезде әрбір азамат өзін ұсына алатындай мүмкіндік бар еді, заң демократияға жақын болды. Сосын бақылаушылар барып, сайлауды бақылап отыратын еді. Қазір кез келген бақылаушы бара алмайды, тек қана аккредиттеуден өткен бақылаушы ғана бақылай алады. Қазіргі сайлауды бұрынғымен салыстыруға да болмайды. Бүгінгі сайлауды мүдделі топтардың алдын ала келісілген, уәжі өзара айқындалған ойыны деп айтуға болады.
– Егер бұл сайлауда Тоқаев мырза 7 жылға президент болып сайланатын болса, өзі уәде берген саяси өзгерістерді бастайды деген сеніміңіз бар ма?
– Жоқ, менде ондай сенім жоқ! Себебі, егер Тоқаевта мұндай ниет болатын болса, онда мына сайлаусыз да өзгерістер жасауға болатын еді. Тоқаевқа бүгінгі таңда экономикалық, саяси реформаны жүзеге асыруға ештеңе кедергі емес, билік түгелдей соның қолында, парламент ол кісінің аузына қарап отыр. Жаса реформаны, екі жылдан кейін Конституцияға сәйкес сайлаудан жеңіп шығасың, өйткені сен елге керек реформаны енгізетін болсаң, ертең халық сені қолдап шығады. Ал қазір, меніңше, осы сайлаудан кейін ешқандай реформа болмайды, керісінше, қысым көбейеді. Өйткені Тоқаев мырза диктаторға айналуы мүмкін. Себебі 7 жылға таққа отырған адам «ертең мен келесі сайлаудан жеңіліп қалуым мүмкін» деп ойланбайды. Ол билікке толық ие болады да, оппозицияға, еркін басылымға қысымды күшейтуі әбден мүмкін. Әрине, менің ойым қате болса, қуанамын.
– Айтпақшы, Тоқаев мырза кенеттен кезектен тыс президенттік сайлау өткізуге неге құмар бола қалды? Президент реваншистік күштердің билікке төндіруі мүмкін қатердің алдын алды дегендей пікір айтып жатқан жекелеген саясаттанушылардың сөзіне қосыласыз ба?
– Мен ондай пікірге қосыла алмаймын, өйткені бұрынғы және бүгінгі жүйе – барлығы бір жүйе. Назарбаевқа адал, жанталасып, бар күшін салып жұмыс істеген шенеуніктер ешқайда кеткен жоқ. Олар бүгін де сол биліктің басында отыр. Үкімет, әкімдер, парламент, сот – бәрі сол бұрынғылар. Ешқандай жаңа адамдарды мен көріп тұрған жоқпын. «Баяғы жартас – бір жартас» болып тұр. «Жаңа Қазақстан» – бос сөз, ескі жүйе сол күйінде қалды.
Егер Тоқаев мырза шынымен де реформаны жүзеге асырамын десе, ол халыққа жақын болатын еді, халықтың ортасында жүрген азаматтарды өзіне тартар еді. Ал елі мен жеріне адал жігіттер болса, шынайы реформа енгізейік деп жұмылар еді, ел қамына кірісер еді. Бірақ қасындағылар сол бұрынғы «Нұр Отан», қазіргі «аманаттықтар», Назарбаевтың көмекшілері. Ал мынау – «Ойбай, реванштық күштерден қорқады, сол үшін кезектен тыс сайлауға бара жатыр!» деген теріс пиғылдан туған сөз, ол қитұрқы сілтеме, сылтау ғана.
– Егер Қазақстанның төңірегіндегі күрделі геосаяси жағдайды қаперге алар болсақ, дәл осы кезеңде сайлау өткізу қажет пе еді?
– Ол да қитұрқы амалдарының бірі. Өйткені егер сенің мемлекетің, елің мықты болсын деп шынайы қаласаң, онда сен шынайы демократияны орнатуың керек. Байқасаңыздар, біздегі бүгінгі сайланған әкімдер кім? Диктатуралық биліктің өкілдері! Украинада, мысалы, шынайы сайланған президент, үкімет, әкімдер қалай өте қуатты, жауыз агрессорға төтеп беріп жатыр. Олар демократия диктаторлық елден әлдеқайда күшті екенін көрсетті.
Ал диктаторлық Ресей елі Украинадан халық саны үш есе көп бола тұрса да, қазір жеңіліс тауып жатыр. Неге? Өйткені диктатура қашан да болса, демократияға төтеп бере алмайды. Бұл айқын мәселе. Диктатурада жемқорлық бар, ал жемқорлық бар жерде экономика да, әскер де әлсіз болады.
Сондықтан біздің президентіміз Тоқаев мырза Қазақстанды күшейтем, сыртқы күштерге төтеп беру үшін еліміз мықты болсын деп қаласа, онда ол адал сайлау өткізуі керек. Парламентті, президентті, әкімді халық сайлауы керек.
Мысалы, жер мәселесі бүгінге дейін неге шешілмей жатыр? Өйткені әкімдер сайланбайды – тағайындалады. Әлбетте, мұндай әкімдер халыққа жақын болмайды, халықтың мұң-мұқтажын ойламайды. Ал әкімдердің, депутаттар мен үкіметтің шынайы сайлануы қалыптасатын болса, біздің ел әлдеқайда күшті болар еді.
– Мерзімінен бұрын сайлау өткізуге елдегі дағдарыс тығырығына тірелген әлеуметтік-экономикалық жағдай себеп болған жоқ па?
– Еліміздің әлеуметтік-экономикалық ахуалын жақсарту үшін, бізге нағыз экономикалық реформа керек еді. Ал оны біз, мысалы, уәде етілген соңғы 9 айдың ішінде көрмедік. Өйткені жаңа экономикалық саясатын кім өткізеді? Жаңа адамдар, жаңа чиновниктер өткізеді. Ал Тоқаев мырза сол бұрынғы Назарбаевтың көмекшілерін ұстап отыр ғой. Олар өздері орнатқан жүйені қалай жоймақшы? Керісінше, бұл жүйені олар қорғайды, оны біз көріп отырмыз. Сондықтан Тоқаевтың шынайы реформаға ешбір ниеті жоқ деп білем.
– Негізі, қазір құрылу үстінде әрекет етіп жатқан және тіркеуге құжат жолдаған партиялар үшін бұл сайлау жақсы саяси тәжірибе алаңы болар еді ғой. Бұл мүмкіндік неге ескерусіз қалды?
– Бұл бір қитұрқы әрекет, өйткені бүгінгі партиялар туралы заң қағидаты өзгермеді. Мысалы, бұрын 1000 адамды сен бір жерге жинауың керек. Партияны құруға құқылы болады деген «жаңа» норманы мыналар: жоқ, 1 мың адам емес, 700 адамды жинасаң – жеткілікті деп жазды.
Бірақ 700 бен 1000-ның айырмашылығы өте шамалы. Өйткені 700 адамды тізім бойынша жинау керек делік. Мысалы, біз той өткізгенде шақырған қонағыңның 30 пайызы бәрібір келмей қалады ғой. Неге? Себебі әр адамның әртүрлі себебі болуы мүмкін – ауырады, жұмыс бабымен дегендей. Сондықтан дәл осы 700 адамды бір орынға жинау – мүмкін емес шарт. Сосын 700 адамды бір жерге жинауға мүмкіндік беретін үлкен залдар түгел билікке қарайды. Кім бұған рұқсат береді?
Ерлан Карин ауызша айта береді: «Жоқ, біз саяси реформаны өткізіп жатырмыз, міне, 30 пайызға санын қысқарттық, 1000 емес, 700 адам жетіп жатыр» деп. Ол, әрине, күлкі шақырады. Көршілес Қырғызстанда партия ашу үшін 5 адам жеткілікті, диктаторлық Ресейде 50 адаммен партия ашады. Ал бізде неге осы 700 адамды бір жерге жинауымыз керек?
Сондықтан мұндай жағымсыз әдетпен жүре беретін болсақ, ешқандай адал жолмен қалыптасқан парламент бізде болмайды. Тек сол баяғы қуыршақ партиялар отыра береді. Сондықтан бұл – қитұрқы сылтау. Жағдай осындай қалыпта қала берсе, адал парламенттік сайлаудың ешқандай болашағы болмақ емес. Мысалы, жаңа тәуелсіз партияны ашуға ешқандай заңды негіз бен мүмкіншілік жоқ.
– Дегенмен жуықта Әділет министрлігінің өкілі тіркелу процесіне кіріскен үш партияның бастамашылық құжаттары қабылданды деген хабарлама таратты. Ендеше бұл партиялар туралы нендей пікір айтар едіңіз?
– Мен бұл партияларды білмеймін, жетекшілерін танымаймын. Олар бұрынғы саяси өмірге ешқашан қатыспаған, сондықтан, меніңше, бұл жасанды партияларды жасанды билік әдейі жасап қойғанға ұқсайды. Бүгінгі президенттік сайлауға қатысып отырған жасанды үміткерлер секілді партиялар да сондай жасанды.
– Мұхтар мырза, ал сіздің құрылтайшылық бастамаңызбен құрылып жатқан партияның бүгінгі беталысы қандай? Тіркелуге үміт бар ма?
– Егер заң бүгінгідей болатын болса, тіркелу неғайбыл болмақ. «Саяси партиялар туралы заңды» талқылау немесе ашық түрде ортақ талқыға салу деген болған жоқ қой. Мені, басқаларды парламент талқылауға шақырған жоқ. Соған қарағанда, бүгінгі билік жаңа партияларға жол бергісі келмейді. Тоқаевтың өзі де, Ерлан Карин де жаңа партияларға жол бергісі жоқ. Әйтпесе бізді де шақырар еді, біз өзіміздің ұсыныстарымызды айтар едік. Соған қарағанда, жаңа тәуелсіз партияларға мына билік оң көзбен қарамайды. Енді менің пікірім дұрыс па, бұрыс па – оны болашақ көрсетеді.
– Қаңтар оқиғасынан кейін елден қашқан билік өкілдері реваншистік пиғылмен партия құрып, парламентке өтуге әрекет жасауы мүмкін бе? Бұл орайда қандай қатерлер бар деп ойлайсыз?
– Қашқан кімді айтып отырсыз? Өйткені Болат Назарбаев – елде, Дариға Назарбаева – елде, Тимур Құлыбаев – елде, Самат Әбіш – елде, Қайрат Сатыбалды 6-ақ жылға сотталды. Кімді айтып отырсыз? Олардың партиясы бүгінгі «Аманат» деп білем. Бұрынғы «Нұр Отан». Оларға жаңа партияны ашудың не қажеті бар? Жасанды плюрализм көрсету үшін, бәлкім, бірнеше партия ашылады. Бәлкім, олардың мүдделері қорғалып жатыр, оларда ешқандай проблема жоқ, сондықтан олар бүгінгі билікпен ешқандай бәсекелес емес, ол – бір билік, бір жүйе.
– Мұхтар мырза, осы сұхбатта біздің сұрақтардан басқа тағы қандай мәселенің қозғалғанын қалайсыз? Қосымша айтарыңыз болса, мархабат!
– Маған хабарласып, сұхбаттасуға шақырғаныңызға рақмет! Мен «ДАТ» газетіне, Ермұрат Бапиге, «ДАТ»-тың барша журналистеріне тек қана сәттілік тілеймін. Анда-санда осылай байланысқа шығып, ойымызды бір талқыға салып жүрейік. Аманшылық болсын! Түбі бәрібір халық жеңеді, оны ешқандай билік, ешқандай диктаторлық жүйе алдай алмайды.
– Сізге де осы ашық сұхбатыңыз үшін көп рақмет! Ел мүддесі үшін атқарып жүрген істеріңізге сәттілік тілейміз!
Салтанат БӘУЕН,
