Отандық кәсіпкерлікті мотивация арқылы дамыту

Қазір­гі нары­қтық жағ­дай­да кез-кел­ген ұйым бас­шы­лы­ғы­ның алдын­да тұрған маңы­зды мін­дет­тер­дің бірі – ұйым­дық ресур­стар­ды аны­қтау және кей­ін­нен тиім­ді пай­да­ла­ну. Бұл про­цесс сыр­тқы орта­ның тұрақ­сызды­ғы аясын­да ерекше маңы­зға ие, бұл ұйым­да­сты­ру­дан ішкі және сыр­тқы өзгерістер­ді жүр­гі­зу­де бәсе­ке­ге қабілет­тілік пен икем­ділік­ті үне­мі күшей­туді талап етеді.

Қаза­қстан­ды­қтар­дың әл-ауқа­тын арт­ты­руға бағыт­талған тұрақты эко­но­ми­ка­лық өсу сұрақта­ры тіке­лей отан­дық кәсіп­кер­лік­ті дамы­ту­мен бай­ла­ны­сқан. Ал кәсіп­кер­лік­ті дамы­ту үшін, басқа фак­тор­лар­дың ішін­де адам­дар­ды моти­ва­ци­я­лау. Ұйым­ның тиім­ді қыз­метінің негізі — басқа­ру­ды ұтым­ды ұйым­да­сты­ру болып табы­ла­ды, ал ұйым­дағы кез кел­ген өзгерістер­дің негіз­гі көзі, қозғал­тқы­шы және резерві ада­ми ресурс болып табы­ла­ды. Сон­ды­қтан оны мак­си­мал­ды гене­ра­ци­я­лау мен тиім­ді пай­да­ла­ну­ды қам­та­ма­сыз ету кез-кел­ген кәсі­по­рын­ның қыз­метін­де­гі стра­те­ги­я­лық маңы­зды аспект болып табы­ла­ды. Егер біз бұл про­це­сті үне­мі күшей­ту және жетіл­ді­ру тұрғы­сы­нан қарас­ты­ра­тын бол­сақ, онда ондағы негіз­гі рөл пер­со­нал­ды басқа­руға және оның маңы­зды функ­ци­я­ла­ры­ның бірі – моти­ва­ци­яға тиесілі екенін атап өткен жөн.

Айта кету керек, қазір­гі заманғы нары­қтық жағ­дай­лар­да моти­ва­ци­я­ның клас­си­ка­лық тео­ри­я­ла­рын қол­да­ну көбі­не­се керісін­ше қыз­мет­кер­лер­дің демо­ти­ва­ци­я­сы­на әке­леді, соны­мен қатар қара­пай­ым жұмыс­шы­лар мен топ-мене­джер­лер­дің әртүр­лі дең­гей­лері. Нәти­же­сін­де, қыз­мет­кер­лер­дің ауы­суы артып келеді. Дәстүр­лі моти­ва­ци­я­лық жүй­е­лер­дің туын­даған дағ­да­ры­сы клас­си­ка­лық тео­ри­я­лар­дың посту­лат­та­рын да, эко­но­ми­ка­ның жұмыс істе­уінің қазір­гі жағ­дай­ла­ры­ның талап­та­рын да еске­ретін моти­ва­ци­я­ның зама­на­уи тео­ри­я­ла­рын әзір­леу қажет­тілі­гін тудыр­ды. Моти­ва­ци­я­ның зама­на­уи тео­ри­я­ла­ры­ның қол­да­ны­луы­ның негізін бір­не­ше маңы­зды шар­ттар қам­та­ма­сыз ете­ді: жоға­ры­да айты­лған­дай моти­ва­ци­я­ның клас­си­ка­лық тео­ри­я­ла­рын еске­ру; жеке тұлға­ның жеке ерекшелік­теріне назар ауда­ру және т.б.

Моти­ва­ция тео­ри­я­сын­да, басқа­ру­дың кез-кел­ген басқа сала­сы сияқты, тео­ри­ядан ауы­тқу­лар болуы мүм­кін және көбі­не­се бұл жер­де мызғы­мас заң­дар жоқ, өйт­кені әр өмір­лік жағ­дай өз ере­же­лерін бел­гілей­ді. Моти­ва­ци­я­ның әр тео­ри­я­сын­да күшті және әлсіз пози­ци­я­лар бар, әр тео­рия сыр­тқы жағ­дай­лар­дың әсері­нен уақыт өте келе дамиды.

Қазы­рғы нарық жағ­дайы өрке­ни­ет­тің қарқын­ды дамуы ұйым­дар­ды пер­со­нал­ды ынта­лан­ды­ру­дың жаңа тәсіл­дерін үне­мі ізде­у­ге мәж­бүр ететін­ді­гін көр­се­те­ді. Жаңа қажет­тілік­тер үне­мі пай­да бола­ды және қол­да­ны­стағы қажет­тілік­тер­ге айтар­лы­қтай өзгеріс енгізіледі, адам­дар­дың құн­ды­лы­қта­ры, орна­ла­суы, өмір сүру жағ­дай­ла­ры өзге­реді, демек, қол­да­ны­ла­тын моти­ва­ция және ынта­лан­ды­ру жүй­е­лері жұмыс­шы­лар­дың мінез-құлқы­на тиім­ді әсер етуді тоқта­та­ды. Қазір­гі жағ­дай­лар пер­со­нал­дың қажет­тілік­терінің үне­мі өзгеріп оты­ра­тын құры­лы­мын еске­ре оты­рып, моти­ва­ци­я­ның қол­да­ны­стағы түр­лері мен тәсіл­дерін үне­мі жетіл­діруді және кеңей­туді талап ете­ді деп айта аламыз.

Жұмыста бене­фит­тер­дің болға­ны өте жақ­сы әсері бар, бірақ бар­лық ком­па­ни­я­лар олар­ды қол­да­на алмай­ды. Себебі, мұн­дай жеңіл­дік­тер беру ком­па­ния үшін өте қым­бат іс-шара болып табы­ла­ды, ақша­лай сый­ақы­ны қал­ды­ру неме­се бене­фи­ци­ар ретін­де өз тау­ар­ла­рын неме­се қыз­мет­терін ұсы­ну арза­ны­рақ екенін көрсетеді.

Бене­фит­тер­ді тиім­ді қалып­та­сты­ру үшін ең басты­сы-қыз­мет­кер­лер­дің құн­ды­лы­қта­рын еске­ру қажет. Мыса­лы, 30 жасқа дей­ін­гі қыз­мет­кер­лер­ге спорт­за­лға жеңіл­дік­тер қызы­қты бола­ды, ал 50 жастан асқан адам­дар меди­ци­на­лық сақтан­ды­руға көбірек қызы­ғу­шы­лық таны­та­ды. Қыз­мет­кер­лер­дің өздеріне таң­дау құқы­ғын беру­ге бола­ды, бірақ бұл өте қым­бат түсуі мүм­кін және адам­дар­дың қажет­тілік­терін арт­ты­руы мүм­кін екені белгілі.

Бене­фит­тер (жеңіл­дік­тер, арты­қ­шы­лы­қтар) жүй­есі, мүм­кін, әр ұйым­да қол­да­ны­ла­ды және кез-кел­ген моти­ва­ция жүй­есінің ажы­ра­мас бөлі­гі болып табылады.

Соны­мен, кез-кел­ген ұйым жеңіл­дік­тер мен сый­ақы­лар жүй­есінің құрам­дас бөлік­терін, көбі­не­се әле­умет­тік пакет түрін­де қол­да­на ала­тын­ды­ғын атап өткен жөн. Бұл жағ­дай­да қыз­мет­кер­лер ара­сын­да сау­ал­на­ма жүр­гізіп, осы жүй­енің көме­гі­мен қанағат­тан­ды­рғы­сы келетін қажет­тілік­тер­ді аны­қтау керек. Олар­дың құнын баға­лап, әр қыз­мет­кер өзіне қажет­ті жеңіл­дік­тер­ді бел­гілі бір мөл­шер­де таң­дай ала­тын әле­умет­тік пакет жасап, оның мөл­шері осын­дай пакет тура­лы ере­же­мен бел­гі­ле­неді. Пакет­те­гі жеңіл­дік­тер­ді кеңей­ту (қыз­мет­кер­лер­ді қанағат­тан­ды­руға мүм­кін­дік беретін шек­те­улі мөл­шер­де бол­сын) көбірек қыз­мет­кер­лер­ді ынта­лан­ды­руға мүм­кін­дік береді.

Осы­лай­ша, еңбек моти­ва­ци­я­сы-бұл адам­дар­дың ақыл-ой және физи­ка­лық қабілет­тері­мен шек­тел­ген бел­гілі бір еңбек мінез-құлқы­на деген ішкі ынта­лан­ды­ру болып табы­ла­ды. Моти­ва­ци­я­ның мақ­са­ты – еңбек про­цесін­де ұйым­ның мақ­сат­та­ры­на және қыз­мет­кер­дің мақ­сат­та­ры­на қол жет­кі­зу екенін аны­қта­дық. Еңбек моти­ва­ци­я­сы­ның негізі еңбек про­цесіне бай­ла­ны­сты және бай­ла­ны­сты емес мотив­тер мен ынта­лан­ды­ру­лар болып табы­ла­ты­ны нақтыланды.

«Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы Инду­стрия және инфрақұры­лым­дық даму мини­стр­лі­гінің Инду­стри­я­лық даму коми­теті» РММ Аста­на қала­сын­да орна­ласқан. Мін­деті: өнер­кәсіп­тің, тау-кен метал­лур­гия, көмір, маши­на жасау, химия, фар­ма­цев­ти­ка, ағаш өңдеу өнер­кәсібі, құры­лыс мате­ри­ал­да­ры өндірісі сала­ла­рын дамы­ту бой­ын­ша инду­стри­я­лық-инно­ва­ци­я­лық қол­да­удың, мем­ле­кет­тік сая­са­тын қалып­та­сты­руға және іске асы­руға қатысу.

Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы Инду­стрия және инфрақұры­лым­дық даму мини­стр­лі­гінің Инду­стри­я­лық даму коми­теті Мини­стр­лік­тің құры­лым­дық бөлім­ше­лерінің бірі болып табы­ла­ды. Оған елі­міз­де­гі өнер­кәсіп­ті дамы­ту стра­те­ги­я­сын әзір­леу және жүзе­ге асы­ру, сон­дай-ақ сала субъ­ек­тілері мен мем­ле­кет­тік орган­дар­дың осы сала­дағы жұмысын үйле­сті­ру мін­деті жүктелген.

Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы Инду­стрия және инфрақұры­лым­дық даму мини­стр­лі­гі Инду­стри­я­лық даму коми­тетінің басқа­ру жүй­есі мына­дай эле­мент­тер­ден тұрады:

- өнер­кәсіп­ті дамы­ту­дың мақ­сат­ты көр­сет­кі­ш­тері мен жос­пар­ла­ры. Өнер­кәсіп­тік даму коми­теті орта мерзім­ді және ұзақ мерзім­ді кезең­ге арналған мақ­сат­ты көр­сет­кі­ш­тер мен өнер­кәсіп­ті дамы­ту жос­пар­ла­рын әзір­лей­ді. Олар сала­ның қазір­гі жағ­дай­ын және оның әле­уетін тал­да­уға негізделген.

- бағ­дар­ла­ма­лар мен жоба­лар­ды әзір­леу және іске асы­ру. Инду­стри­я­лық даму коми­теті өнер­кәсіп­ті дамы­ту үшін түр­лі бағ­дар­ла­ма­лар мен жоба­лар­ды әзір­леп, жүзе­ге асы­ра­ды. Ол үшін мерзім­дер мен бюд­жет­тер, тап­сыр­ма­лар мен жау­ап­ты тұлға­лар белгіленеді.

- басқа құры­лым­дар­мен өза­ра әре­кет­те­су. Инду­стри­я­лық даму коми­теті басқа құры­лым­дар­мен, соның ішін­де өнер­кәсіп­тік субъ­ек­тілер­мен, мем­ле­кет­тік орган­дар­мен, инве­стор­лар­мен және халы­қа­ра­лық Ұйым дар­мен өза­ра іс-қимыл жасай­ды. Ол үшін кон­суль­та­ци­я­лар­ды, келіс­сөз­дер­ді және келісім­дер­ді қоса алған­да, әртүр­лі құрал­дар қолданылады.

- пер­со­нал­ды басқа­ру жүй­есі. Инду­стри­ал­ды даму коми­теті қыз­мет­кер­лер­ді ірік­те­уді, оқы­ту­ды, баға­ла­уды және ынта­лан­ды­ру­ды қоса алған­да, өз пер­со­на­лын басқа­ра­ды. Ол үшін ман­сап­ты дамы­ту жүй­есі, оқы­ту және дамы­ту, моти­ва­ци­я­лық бағ­дар­ла­ма­лар және өнім­ділік­ті баға­лау жүй­есін қоса алған­да, әртүр­лі құрал­дар қолданылады.

- пер­со­нал­ды басқа­ру тиім­ділі­гін баға­лау үшін Коми­тет­те орта­лық мем­ле­кет­тік және облы­стар­дың, рес­пуб­ли­ка­лық маңы­зы бар қала­лар­дың жер­гілік­ті атқа­ру­шы орган­да­ры қыз­метінің тиім­ділі­гін жыл сай­ы­нғы баға­лау жөнін­де­гі Сарап­та­ма­лық комис­си­я­ның кіші тобы болып табы­ла­тын жұмыс тобы құрылады.

Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы Инду­стрия және инфрақұры­лым­дық даму мини­стр­лі­гінің Инду­стри­я­лық даму коми­теті отан­дық кәсіп­кер­лік­тің жұмыс­шы­лар­ды моти­ва­ци­я­лау мен бай­ла­ны­су бой­ын­ша зерт­теу өткіз­ген бола­тын. 2020 жылы айна­лым актив­тер 41796,2 мың тең­гені құра­ды, 2021 жылы 48983,6 мың тең­ге­ге жет­ті, 2022 жылы олар­дың жал­пы көле­мі 37,3% неме­се 42702 мың тең­ге­ге өсіп, 157180,1  мың тең­гені құра­ды. Баланс валю­та­сы 2020 жылы 481753,9 мың тең­гені құрап, 2021 жылы 684547 мың тең­гені құра­ды, 2022 жылы олар­дың мөл­шері 92,2% неме­се 631408,3  мың тең­ге­ге өсіп, 1315955,3 мың тең­гені құра­ды.  Коми­тет­те­гі актив­тер­дің құры­лы­мын қарас­ты­рай­ық.  Ұзақ мерзім­ді актив­тер­дің үлесі 2020 жылы 84,2 % құрап, 2021 жылы 84,6% жет­ті, ал 2022 жылы олар­дың жал­пы көле­мі 91,6% құра­ды. Көр­сетіл­ген цифр­ларға сүй­ен­сек, моти­ва­ци­я­ны арт­ты­ру кезін­де, актив­тер өсетіні көрі­неді. Сырым Дат