Патриоттық сана құндылықтарын қалай қалыптастырамыз?

Әл-Фара­би атын­дағы ҚазҰУ ұстазы,

фило­со­фия ғылым­да­ры­ның док­то­ры Берік Аташ Datnews-ке бер­ген сұх­ба­тын­да жастар­дың пат­ри­от­тық тәр­би­есі тура­лы өз ойла­ры­мен бөлісті.

Берік Мұратұ­лы, пат­ри­о­тизм ұғы­мы өте кең екенін біле­міз, қазір­гі Қаза­қстан­ның шынайы бол­мысы аясын­да Сіз пат­ри­о­тизм ұғы­мын ғалым ретін­де  қалай түсінесіз?

Қазір­гі Қаза­қстан­дағы пат­ри­о­тизм дең­гей­іне нақты жау­ап беру қиын, өйт­кені, шынайы, нақты ғылы­ми зерт­те­улер жүр­гізіл­ме­ген деу­ге де бола­ды, тіп­ті, оны өлшей­тен «баро­метр» де жоқ.

Бірақ пат­ри­о­тизм мен оны қалып­та­сты­ру тура­лы зерт­теу еңбек­тер жетер­лік, әсіре­се, педа­го­ги­ка, әле­умет­та­ну, фило­со­фия, пси­хо­ло­гия т.б. қоғам­дық ғылым­дар оны қажет бол­са,  әрбір жас ерекшелік­теріне (баста­уыш сынып, 8, 9, 10 жоға­ры сынып, сту­дент­тік кезең мен оның әрбір кур­сы) орай диф­фе­рен­ци­а­ци­я­лап тұрып кәсі­би дең­гей­де зерт­те­ген және сала­ла­рын да көр­сет­кен: әске­ри, туған жер­ді баға­лау, халқы мен ұлтын­сүй­гі­штік т.б.  Әрине, біз­де осы ғылы­ми еңбек­тер­ді тәжіри­бе­де қол­да­ну жағы  жет­кіліксіз, тіп­ті ондай зерт­те­улер­дің бар екен­ді­гін де билік пен  қоғам­дық сана­ның біра­зы біл­мей­ді. Мүм­кін ол зерт­те­улер­дің кей­бірі, ескі идео­ло­ги­я­мен, қай­сібірі шынайы емес те шығар, бірақ бұл олқы­лы­қтар­дың үлес сал­мағы  көп емес. Біз­де осы пат­ри­от­тық сезім­ді жастар ара­сын­да қалып­та­сты­ру бой­ын­ша кәсі­би­лік­ке назар ауда­рыл­маған­ды­қтан, нар­ра­тив­тер мен  маман еме­стер­дің «әйгі­ле­нетін», «жар­на­ма­ла­на­тын», «көз­ге түсу­ге ұмты­ла­тын» сти­хи­я­лы иде­я­ла­рын озық деп санай­мыз. Бұл тек осы сала­дағы неме­се Қаза­қстан­дағы бета­лыс қана емес, әлем­дік пост­мо­дер­ни­стік жал­пы мәде­ни­ет эле­мен­тінің көріністерінің бірі – клас­си­ка­ны еле­мей, гибридт­тен­ген, кар­на­вал­дан­данған (шоу), эклек­ти­ка­ланған (жүй­есіз бірік­тіріл­ген) нұсқа­лар­ды, бұқа­ра­лық мәде­ни­ет­ті құн­ды­лық сана­удың шынайы бейнесі.

Қазір­гі қаза­қстан­дық жастар ара­сын­дағы пат­ри­о­тизм дең­гей­ін қалай баға­лай­сыз? Оған әсер ететін негіз­гі ішкі және сыр­тқы фак­тор­лар қандай?

Бұл мәсе­ле­ге де опти­ми­стік және пес­си­ми­стік тұрғы­дан баға беру­ге бола­ды. Опти­ми­стік қыры бірізді пафос — «жастар­дың бой­ын­да пат­ри­от­тық сезім нығай­ып келеді», бұл бір қыры­нан алған­да, шын­ды­ғын­да да солай. Пес­си­ми­стік қыры­нан алған­да, жал­пы елі­міз­де­гі пат­ри­от­тық сезім­нің кел­беті аса қуан­тар­лық емес, жал­пы­ла­ма кар­ти­наға шолу жаса­сақ, ол әрқи­лы бағ­дар­лар мен бета­лы­старға ажы­рап кете­ді: ресми емес түр­де бай­қа­ла­тын деко­ло­ни­за­ци­яға қар­сы шыға­тын – өз ұлтын ман­сұқ ете оты­рып, орыс ұлты­на бас иетін­дер;  лого­цен­тризм мен еуро­по­цен­тризм стрео­тип­тері­нен ары­лғы­сы кел­мей­тін­дер – «тіп­ті руха­ни адам­гер­шілік сала­сын­да да еуро­па мін­сіз үлгі, ал біз жабайы халы­қ­пыз» деп санай­тын­дар; әсі­ре ислам­шыл­дар (қазір де олар­дың көбі жасы­рын фор­мат­та) – қазақ ұлт­тық құн­ды­лы­қта­ры­нан гөрі исла­ми құн­ды­лы­қтарға бас иетін­дер; пат­ри­о­тизм мен пара­сат­ты­лық дең­гейі төмен – құрғақ интел­лек­ту­ал­ды­лы­қты басым­ды­лы­қта ұстай­тын­дар; бай­лық пен билік­ті  өмір­дің мәніне айнал­ды­рып алып, басқа құн­ды­лы­қтар­ды, оның ішін­де, пат­ри­от­ты­лы­қты мүл­де еле­мей­тін­дер т.б.  Бұдан ұлт­тық қауіп­сіздік­ке келетін қатер – тек көп­шілік емес, бұл ұста­ным­дағы­лар­дың зия­лы­лар мен билік иелері ара­сын­да да жиі кез­десіп қалуы. Мәсе­лен, елі­міз­де­гі мұсыл­ман­дық, хри­сти­ан­дық, сирек­теу бол­са да кез­де­сетін буд­да­лық діни инсти­тут­тар тұта­стай алған­да, пат­ри­о­тиз­мнен алшақ неме­се оны еле­усіз қал­ды­ра­ды, шын­ды­ғын­да, бұл дін­дер табиға­ты жағы­нан интер­на­ци­о­нал­ды, сон­ды­қтан да олар «Әлем­дік дін­дер» деп ата­ла­ды. Шын­дық солай, бірақ қоғам­дық сана­дағы эмо­ци­яға көбірек берілетін «діни сезім­дер­дің жиын­ты­ғы» мұны мой­ын­да­май­ды, біз­ге дәл осы тұста, діни сезім емес, қазір­гі әлем­дік ала­са­пы­ран соғыс жағ­дай­ын­да, елді қорғай­тын  аза­мат­тар (аза­мат­ша­лар) керек, ал діни сенім­дер­ді құр­мет­теу ол өз алды­на бөлек мәсе­ле: нақты­рақ айтқан­да, діни сенім­дер­ді құр­мет­теу мен шынайы пат­ри­о­тизм пара­метр­лерін шата­стыр­мау керек.   Яғни, осы­лар­ды есеп­ке алсақ, шынайы пат­ри­от­тар­дың үлес сал­мағы азай­ып қала­ды деген сөз, бұл да ұлт­тық қауіп­сіздік­ті сақтау үшін басты кедер­гілер.  Деген­мен, осы аху­алға ғылы­ми тұрғы­дан зерт­те­улер жүр­гі­зу керек, жоға­ры­дағы менің ұсы­нып оты­рға­ным – жал­пы гипо­те­ти­ка­лы сөйлемдер. 

Деген­мен, елі­міз­де ұлт­тық пат­ри­о­тизм қалып­та­сты­ра­тын бета­лы­стар, ресми және ресми емес бағыт­тар да бар: ұлт­тық тәр­бие мек­теп­тері, ақпа­рат­тық желілер­де­гі сти­хи­я­лы үнде­улер; ұлт­тық идея қалып­та­сты­руға бет алған ғыл­ми меке­ме­лер, отба­сы хре­сто­ма­ти­я­сы. Ол бағыт­тар да әртүр­лі тех­но­ло­ги­я­лар­ды қол­да­нып келеді, оларға әрқи­лы баға беру­ге де бола­ды. Мәсе­лен, «Ұлт­тық мек­теп» бағ­дар­ла­ма­сын жеке басым қол­дай­мын. «Отба­сы хре­сто­ма­ти­я­сы» бағы­ты кәсі­би емес түр­де бол­са да,  өз кезе­гін­де про­грес­сив­ті роль де атқар­ды,  бірақ, менің ойым­ша, бұл «тұжы­рым­да­ма­да» таза қаза­қи ұлт­тық дәстүр­лер мен әдет-ғұрып­тар­дың көп­шілі­гін ислам­дан­ды­ру, оның ішін­де, сопы­лы­қ­пен мәж­бүр­леп ұшта­сты­ру эле­мент­тері жиі бай­қа­ла­ды. Осы тұста, пост­мо­дер­ни­стер­дің жал­пы фило­со­фи­я­лық таным­дағы себеп-сал­дар­лық қаты­на­стар­дың көп­шілі­гінің мәж­бүр­леп, күш­теп бай­ла­ны­сты­ру екен­ді­гіне де айры­қ­ша тоқталған­ды­ғы еске ора­ла­ды. Қай­сібір көзқа­рас­тар Яса­уи ілі­мін наси­хат­та­уды қалай­ды, оның да тари­хи тәжіри­бе­де­гі жап­пай қол­да­ны­стық негіз­дері төмен, қол­дан жаса­уға ұмты­лған, қол­да­у­шы­лар­дың өздеріне ғана «ұнай­тын» кон­струк­ци­я­лар. Яса­уи тари­хи ірі тұлға, оны баға­ла­у­ы­мыз керек, мүм­кін қажет­ті иея­ла­рын алуға да бола­тын шығар,  бірақ оның жеке басы­на қаты­сты аскет­тік өмір сүру мәнері көп жағ­дай­да қазір­гі ұрпақтарға абсо­лют­ті мін­сіз  үлгі емес, біздің эпо­стар­да, жыра­у­лар­да, тіп­ті, Абай, Алтын­са­рин, Шоқан сын­ды зия­лы­лар­да т.б. Яса­у­идің есі­мі атал­май­ды,  суфизм ресми түр­де уағы­здал­май­ды,  ол нелік­тен, ойла­на­тын жайт.  Ертең еркін ойлы көзі ашық ұрпақта­ры­мыз: «Сон­да, бәрі­міз де Яса­уи сияқты сопы болып кетуі­міз керек пе, таза өмір­лік тәжіри­бе­де біз­ге оның қан­ша­лы­қты қажеті бар, оның жалғыз ғана еңбе­гі «Дана­лық кіта­бы» қазір­гі заманға қажет­сіз­деу тек діни уағы­здар­дан ғана құра­ла­ды ғой?» деген сау­ал қояды. Мыса­лы, ілім-білім ізде­ген әл-Фара­би­ше өмір сүруді үлгі ретін­де ұсы­нуға бола­ды ғой, сол сияқты зама­на­лар ауы­суы­на төтеп бере ала­тын нақты үлгілер (тұлға­лар) болады. 

Сіздің пікіріңіз­ше, қазір­гі жастар­дың бой­ын­да отан­сүй­гі­штік сезім­ді ояту­да қан­дай тари­хи оқиға­лар мен тұлға­лар­дың тағы­лы­мы ерекше маңы­зға ие?

Пат­ри­от­тық сана қалып­та­сты­ру­дың тетік­тері көпса­ла­лы болып келеді. Соның бірі – біз тек тари­хи сана­ны қалып­та­сты­ру­ды ғана емес, сол  өткен ата-баба­ла­ры­мы­здың  сана­сын­дағы пат­ри­от­тық сезім­дер­ді қазір­гі заманға көшіруді қолға алуы­мыз қажет. Оның өзді­гі­нен құры­лым­да­на ала­тын тех­но­ло­ги­я­сын пай­да­ла­нуы­мыз керек-ақ, мәсе­лен, архе­тип­тер­ді ояту. Біз,  қазақ (түр­кі) батыр­лар жыры арқы­лы отан­шыл­дық сезім мен елді қорға­удың үлгілерін қазір­гі жастар­да қол­да­ну ерекшелік­теріне назар ауда­рып, аз-мұз жеке­ле­ген зерт­те­улер жүр­гізіп көрдік.

Демек, біз тарих­тағы пат­ри­от­тық сезім­ді қалып­та­сты­ру­дың бұры­нғы тех­но­ло­ги­я­ла­ры­на да назар ауда­руы­мыз керек, бұры­нғы үлгі болар­лық тұлға­лар­ды әйгіле­у­ге тиіс­піз және дәстүр­лі тәсіл­дер­ге де назар аударға­ны­мыз жөн. Мәсе­лен, таза түр­кілік-қаза­қи тәр­би­е­де пат­ри­о­тизмді қалып­та­сты­ру­дың өзін­дік «инсти­ту­ци­о­нал­данған­дай» нұсқа­ла­ры болған және ол тәжіри­бе­де нәти­же­сін бер­ген.

Жастар ара­сын­да пат­ри­о­тизмді нығай­ту үшін мем­ле­кет, жоға­ры оқу орын­да­ры және қоғам тара­пы­нан қан­дай нақты қадам­дар жаса­луы тиіс деп есептейсіз?

Мем­ле­кет­тік дең­гей­де, ЖОО-ында ұлт­тық және мем­ле­кет­тік пат­ри­о­тизмді қалып­та­сты­ру­дың: зама­на­уи жаңа және тари­хи дәстүр­лерін қатар қол­да­нуы­мыз керек, бірақ оның өзі сан сала­лы, көп­түр­лі болып келеді. Соның бірі – әске­ри пат­ри­о­тизмді алуы­мы­зға бола­ды. Халқы­мы­здың тарихын­да әске­ри (воен­ный) пат­ри­о­тизмді қалып­та­сты­ру­дың көне­ден келе жатқан тари­хи озық үлгілері  мен өзін­дік  жүй­елі «тұжы­рым­да­ма­ла­ры» бар, ол тәңір­лік ілім­де айқын көрініс тапқан. Егер де, біз, дүм­ше ислам­шыл­дар (оның ішін­де, кей­бір зия­лы­лар да бар) тара­пы­нан үне­мі сынға ұшы­раған­ды­қтан, «Тәңір­лік» деген сөзді қол­да­ну­дан «ығыс­сақ», онда бұл ұғым­ды қол­дан­бай-ақ қоя­лық, бірақ оның маз­мұ­нын, ондағы пат­ри­от­тық рух­ты, жігер­ді, намысты, яғни, төл бол­мысы­мы­здағы мінез-құлқы­мы­зды амал­сыздан пай­да­ла­нуы­мы­зға тура келеді: батыл бөрілік рух («Иттің иесі бол­са, бөрінің Тәңрісі бар»), ержүрек­тілік («Жалаңаш бар да, жауға ти, Тәңрім өзі біледі, Ажа­лы­мыз қай­дан-дүр»), Ата­ме­кен, Жер Ана, Туған жер т.б. «құн­ды­лы­қтық импе­ра­тив­тік ере­же­лер» (Ұмай Ана, Жер-Су, ата-баба қорым­да­ры), ата-баба рухы («Ата­дан туған ару­ақты ер, жауды көр­се жапы­рар») т.б. Себебі, бұл үлгілер біз қозғап оты­рған пат­ри­о­тизм қалып­та­сты­ру­да мың­даған жыл­дар бойы өзінің оңды нәти­же­сін бер­ген, сон­ды­қтан да, кең бай­тақ жері­мізді сақтап қал­дық (тіп­ті бір­не­ше қай­та­ра импе­ри­я­лар құрдық). 

Зама­на­уи тех­но­ло­ги­я­ның қоғам­дық санаға қаты­сты плат­фор­ма­ла­ры: деко­ло­ни­за­ция-өзін төмен санау кешені­нен (ком­плекс непол­но­цен­но­сти) ары­лу, обьек­тив­ті тарих­ты білу арқы­лы – тарих­тағы пат­ри­от­тық сана үлгілерін архе­тип­тер­ге сүй­ене оты­рып клас­си­ка­лық фор­мат­та және ақпа­рат­тық тех­но­ло­ги­я­лар арқы­лы наси­хат­тау; өрке­ни­ет­ті елдер­де­гі пат­ри­о­тизм қалып­та­сты­ру­дың озық үлгілерін пай­да­ла­ну, жастар­дың және бола­шақ жастар­дың ойлау жүй­есін зерт­теу арқы­лы оларға ықпал ете ала­тын тех­но­ло­ги­я­лар­ды пай­да­ла­ну т.б. Мыса­лы, біз «оқу» мен «тоқу­ды» әлі күн­ге дей­ін  толық ажы­ра­та алмай келе­міз. Қара­пай­ым айтқан­да,  мыса­лы,  қазір­гі жасөс­пірім­дер көне батыр­лар жыры­нан бастап, Бауы­р­жан Момы­шұлы­ның өмір тарихы­на дей­ін­гілер­дің бар­лы­ғын жатқа білуі ықти­мал, бірақ бола­шақта ешқан­дай да пат­ри­от­тық сезі­мі жоқ тұлға­лар пай­да бола­ды: «оқы­ған», бірақ көңіл­ге «тоқы­маған». Яғни, меха­ни­ка­лық оқу, құрғақ интел­лект, жат­тан­ды білім, «ол да дұрыс-бұл да дұрыс» деген амби­ва­лент­ті  сана қалып­та­сты­ра­тын білім­дер т.б. еш нәти­же бермейді. 

Берік Мұратұ­лы, рах­мет. Ұста­здық жолы­ңы­зда сіз­ге шығар­ма­шы­лық табыс тілейміз!

Айгүл Қал­кенқы­зы