Қазақстандық әлеумет әуресімен жүргенде, итшілеткен Ит жылы да жылыстап бітті. Жыл жабар санымызда белгілі саясаттанушы, «Жаңа Қазақстан» форумының мүшесі Расул Жұмалының өткен жылға қорытынды жасаған сұхбат-сарабын оқырман назарына ұсынып отырмыз.
– Расул мырза, сонымен 2018 жыл да түгесілді: Қазақстан қоғамы үшін бұл жылдың негізгі саяси қорытындысы қалай болды деп ойлайсыз? Көңілге медеу, дәтке қуат боларлық не бар?
– Өтіп бара жатқан Ит жылы қуанышынан гөрі, реніш пен қиындыққа толы жыл болды. Жылда қайталанатын әлеуметтік-экономикалық проблемалар шешімін таппады. Бір кездерде «День сурка» деген фильм болып еді ғой, сол сияқты әрбір өткен күніміз келесі күннің көшірмесіне айналды. 2018 жылдың бұрынғы 2015-17 жылдардан өзгешелігі болмады: қымбатшылық, жұмыссыздық, қаржылық дағдарыс, теңгенің құнсыздануы, ел аумақтарын топан судың басуы, жемқорлық, парақорлық… Тіпті, керісінше, жағдай бұрынғыдан да ушығып бара жатыр. Теңгенің жербауырлаған девальвацияға ұшырауы, ірі банктердің жабылуы немесе өзге банктердің құрамына жұтылып кетуі («Қазком»), бірқатарының лицензиясынан айырылуы («Қазақ банкі», «Астана банк», «Эксимбанк») – Қазақстанның экономикасы мен қаржы нарығын тұралатуға шақ қалды.
Ал көңілге медеу тұтатын жағдайға тоқталсам, шашыранды қазақтың басын қосқан Сайрагүл Сауытбайдың соты болды. Тіліне, дініне, саяси көзқарасына қарамастан, отбасына қосылуға ұмтылған жас келіншектің тағдырына араша түскен ел азаматтарының ортақ мәселеде біріге алатынына көз жетті. Сонымен қатар Димашымыздың әлемдік сахна төріне шыққаны, актриса Самал Еслямованың кинодағы беделді халықаралық сыйлығы қазақтың рухын бір демеп тастады.
Билік тарапынан ұсынылған «Рухани жаңғыру», «Ұлы Даланың жеті қыры» бастамалары, латын әліпбиіне көші, жер-су аттарын қазақиландыруға қатысты ономастика саласындағы мораторийдің алынғаны сияқты оң өзгерістер бар. Ел ішіндегі экономикалық-қаржылық дағдарыс тек қана қаржыға тірелген дағдарыс десек, оның аясы тарылады. Бұл – билік жүйесінің ел басқарудағы саяси дағдарысы.
– Сол сияқты «Қауіпсіздік кеңесі» деген құрылымдық монстр пайда болды. Дегенмен оның биліктік басқару жүйесіндегі белсенді рөлі әзірге байқалмайды…
– Қауіпсіздік кеңесі мәртебесінің өскені – өркениет жолына түскендігіміздің көрінісі деуге келмес. Ата заңымыз жиі өзгеріске ұшырауы – жағымды құбылысқа жатпайды. Сондықтан Қауіпсіздік кеңесіне қатысты жаңа заң саяси жүйеге тың жаңалық алып келген жоқ. Бұл – болашақта биліктің транзиті кезіндегі қосымша тетік ретінде алдын ала ойластырылған жоспардан туған құрылым. Транзит кезінде биліктің тізгіні бүгінгі басшылықта отырған адамның қолында қалуы үшін қажет болатын амалдың бірі. Бұл –елдегі саяси реформаға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын қадам болды.
Жалпы, саяси тұрғыдан алғанда, Қазақстан 27 жылда, қалай болғанда да, тәуелсіз ел бола алған жоқ. Өзінің дербес саяси жүйесі былай тұрсын, экономикасын тәуелсіз ете алмады. Әлі күнге дейін әсіресе Ресейге тәуелдіміз. Экономиканы технология тұрғысынан сапалы деңгейге көтере алмадық, нәтижесінде шикізатқа қарап отырған жағдайымыз бар. Ақпараттық, идеологиялық, білім беру, мәдениет, қай саланы алып қарасаңыз да – дағдарыс. Тәуелділіктің сақталуы, отарлық санадан шыға алмағанымыз – жалпы ұлтты ұлт ететін идеологиялардың жоқтығы осы жағдайға жеткізді. Осы дағдарысқа алып келген қарама-қайшылықтың негізгісі – билік пен қоғам, билік пен халықтың арасындағы жарықшақ жыл санап алшақтап барады.
– Сіз саясаттанушы-маман ретінде қоғамдағы қатынастарға баға беру үшін, білікті экономистер жасаған қорытындыларға да жіті көңіл бөліп жүрген боларсыз: мәселен, Қазақстанның жылдық экономикалық қорытындылары сізді қандай ойларға жетелейді?
– Дағдарыстың түп-төркіні – кіндігіміздің Ресейге байланып қалғанында болып тұр. Сыртқы қарызымыз 176 млрд долларға таяды, экономиканы диверсификациялау, өндірісті көтереміз деген әңгіме бос сөз болып қалды, шикізатқа тәуелділіктен айырыла алмадық. Осы күнге дейін қабылданған индустриалды-инновациялық бағдарламалар қағаздағы жазу күйінде қалды. Дамыған 30 елдің қатарына кіреміз деген мақтанға сенетін ешкім жоқ: жылдан-жылға құлдырап барамыз. Дүниежүзілік экономикалық форумның мәліметінше, әлемдік бәсекелестікке қабілетті елдердің ішінде 2015 жылы Қазақстан 42-орында болса, 2016 жылы – 48, 2017 жылы – 57, ал биылғы 2018 жылы – 59-орынға түстік. Дамудың орнына кері кетіп барамыз.
Елдің жағдайына қатысты ресми статистикаға үңілетін болсақ, Қазақстанда орташа жалақы – 157 мың теңге, оның өзі әділ екеніне күмән көп. Осы 157 мың теңге – 425 доллар, бұл өте төмен көрсеткіш. Дамыған 30 елдегі орташа төменгі жалақы – 1460 доллар: біз мақтанып отырған орташа жалақыдан үш есеге артық. Осы жағдайда 30 елдің табалдырығын аттай алмасымыз анық. 2010 жылдары жан басына шаққандағы көрсеткіші – 13 мың доллар шамасында болды, қазір бұл көрсеткіш 7-8 мың долларға құлдырады. Бүкіл бір Қазақстанның жылдық табысы – бір ғана адамның, Америкадағы «Амазон» компаниясының қожайыны Джозеф Безостың байлығына ғана тең. Кәсіпорындар ашылып, кейіннен тоқтап қалады. Ал Қытайдың атышулы 51 кәсіпорнына қатысты ақпарат жоқтың қасы. Керемет болса, Қытай осы кәсіпорындарды өз аумағынан неге шетке шығарды? Олардың экологияға тигізер пайдасы мен залалынан қоғам бейхабар.
– «Кіндігіміз Ресейге байланды» демекші, Еуразиялық одақ факторы тұрғысындағы биылғы қорытындылар турасында не айтар едіңіз?
– Бұл одақ ұлттық мүдделерімізге қайшы, тәуелсіздігімізді шектейтін зиянды интеграциялық одақ екенін экономист-сарапшылар әу баста ескерткен еді. Уақыт өте келе, еліміздің шығынға батқаны, мұндай одақтан ұтылғанымыз көп екеніне көзіміз әбден жетті. Әділетті түрде, тең дәрежедегі ықпалдастық тұрғысындағы интеграцияның тағаны қаланбады, Бұл одақ – Ресейдің өктем саясатының ықпалын жалғастырудың амалы ғана еді. Экономика, сауда-саттық тұрғысында орыны толмастай ұтылдық, теңгеміздің Ресейдің рубліне байланып қалғаны қаржы нарығын тұралатып тынды.
2014 жылы Батыс пен Ресей арасындағы текетірес ушыққаннан бері, Украина мәселесіне қатысты Ресейге жарияланған санкция Қазақстанға да кесірін тигізіп отыр. Ресей тарапы өзіне түскен салмаққа ЕАЭО мүшелерін де кіріптар етіп қоюға тырысып, ортақ валюта енгізу бастамасы биылғы жылдың келеңсіз бір көрінісі болды. Ресейдің әскери полигондары, Байқоңыр мәселесі, зымырандарының апатқа ұшырауы – әдетке айналған құбылыс.
Адам күлетін бір жағдай – Қазақстан әлемдегі ең ірі ғарыш айлағы «Байқоңырдың» қожайыны бола тұрып, зымырандарын америкалық Илон Масктің «Falcon-9» ғарыш тасымалдағышымен екі жерсерігін ұшырғанына не дерсіз? Бұған дейінгі Ресеймен бірлесіп, аяғы құрдымға кеткен «KazSat-1»-дің құны 65 млн доллар болса, «KazSat-2»-ге мемлекет қазынасынан 115 млн доллар қайта бөлінді. Кешігіп қайта ұшырылған бұл нысан да сәтті болмады. Қызметіндегі ақаулардан 13 ұялы байланыс пен телетаратушы компаниялар «KazSat-2»-ден бас тартты. Ақыр аяғында көптеген дау-дамайдан соң, 2014 жылы «KazSat-3» жерсерігіне қазақ бюджеті тағы 176 млн доллар жұмсауға тура келді. Сапалық та, сандық та тұрғыдан Қазақстанның саяси экономикасы Ресейге байланып қалғанын, оның зардабын осыдан-ақ көріп отырмыз.
– Қазақстанның тағы бір бүйірінен қысқан «Қытай факторының» биылғы жылы өріс алу жағдайын қалай бағамдайсыз?
– Мынау факті айқын: Қытай – Қазақстанның бақытты ел болуы үшін емес, экономикалық келісімдерге, бірлескен жаңа жобаларға ең бірінші кезекте өз мүддесі үшін қол қояды. Қазақстанның көпвекторлы саясаты негізінде ел экономикасына өзге де елдер көптеп тартылуы тиіс еді. Бірақ Ақорда билігі Қытайға келгенде босаңсып сала береді. Оның бір себебі – экономикалық дағдарыс кезеңінде қаржы көзі осы көрші болып тұр. Ал Қытайдан алған сол қарызды қайтарудың жолын бүгін емес, кеше ойластырмағанымыз өкінішті-ақ. Қазақстан отандық кәсіпкерлерден гөрі, қытайлықтарға салықтық жеңілдіктер беріп, тіпті кейбір салық түрлерінен босатуы – екі ел арасындағы ынтымақтастық тең дәрежеде жүргізіліп отырғанына күмән туғызады. АҚШ пен Қытай арасындағы «сауда соғысының» салқыны Қазақстанға тимейді деп айта алмаймыз.
Сол сияқты Қытайға қатысты сөз болғанда, соңғы кездегі Шыңжаң өлкесіндегі 1,5 миллион қазақтың басына түскен ауыртпалықты айналып өте алмаймыз. Ондағы қазақтарға идеологиялық, саяси тұрғыда қысым жасалып жатқанын әлемдік ақпарат құралдары хабарлап жатыр. Биылғы жылғы үлкен күйзеліс пен алаңдайтын мәселенің бірі – осы. Мыңдаған қазақ бас бостандығынан айырылып, «саяси-түзету лагерьлеріне» қамалды. Бір отбасы екіге бөлініп, әкесін, анасын, жарын, баласын іздеп, тағдыры тауқыметке түсті. Қытай мен Қазақстан арасындағы байланыстарда экономикалық-қаржылық тұрғыда тәуелді болып, қытайшыл шешімдердің қабылданып, оның ығына жығылсақ, қазақтың мүддесіне қатысты мәселеде Қытай жағы бұны ескеріп отырған жоқ. Бізді саяси тұқыртудың бірден-бір көрінісі осы ма деп қорқамын.
– Ақорда өзінің көпвекторлы сыртқы саясатында әбден шатасып кеткен жоқ па?
– Қазақстанның сыртқы саясат мәселесінде биыл ауыз толтырып айтарлық жаңалықтың ішінде Каспий теңізінің құқықтық мәртебесінің шешілгені, тиісті келісімге қол қойылғаны – үлкен жетістігіміз болды. Бұл 90-жылдардың басынан бері оң шешімін таппай келе жатқан мәселе еді. Биылғы жылдың еншісіндегі жағымды жаңалықтың бірі осы шығар.
Иә, көпвекторлы сыртқы саясатымыз тиісті дәрежеде жүргізілмей отыр. Әріптестеріміздің көп болғаны, ықпалды ойыншыларды тартып, таразы басын тең ұстайтын әрекеттер жасау – көпвекторлы саясаттың негізі. Батыс елдері, түркітілдес, мұсылман әлеміндегі, Азия мен Еуропа, АҚШ мемлекеттерімен жүргізілетін көп векторлы саясатты Қазақстан билігі соңғы 10-15 жылда ұмытқан сияқты. Оның орнына Қытай мен Ресейге негізделген саясатқа басымдық берілді. Бәлкім, екінші тарап жағынан мәжбүрлеу әрекеттері жасалған күннің өзінде – шешім қабылдайтын Қазақстан билігі. Ресейшіл, қытайшыл бағытқа бұрылу – біздің сыртқы саясаттағы тепе-теңдіктің сақталмауының көрсеткіші. Ресейдің шенділері, сыртқы істер министрі Лавров латын әліпбиіне қатысты біздің ішкі ісімізге араласуы – Қазақстанның Ресейге қаншалықты тәуелді екенін аңғартты. Бұл – бір ғана мысал.
Сыртқы саясат дегенде, еліміздің өткен жылы БҰҰ Қауіпсіздік кеңесіне мүше болуын біздің билік жетістігіміз ретінде көрсеткісі келген. Өкінішке қарай, екі жылдың ішінде Ресейге тәуелділігінің нәтижесінде Қазақстан ресейшіл ұстанымда болды. Украина, Қырым, Сирия мәселесінде Ресейдің мүддесіне жақтас қабылданған шешімдер мен қарарларды қолдады. Мұндай жандайшаптық қадам өркениет әлемінің Қазақстанға деген көзқарасына нұқсан келтірді, еліміз қаншалықты тәуелсіз, дербес, Ресейдің қолындағы саттилит мемлекет емес дегенге күмән туғызды.
Сонымен қатар БҰҰ мінбесін пайдалана отырып, өзімізге қажетті ұлттық мүдделер тұрғысына қатысты, Орта Азия аумағына қарайлас жұмыстар жүргізуге болар еді. Аймақтағы қауіпсіздік мәселелерін, Ауғанстандағы жағдай, Арал теңізі мен Семей өңірін қалыпқа келтіру БҰҰ-да көтерілмеді. Көбіне ғаламдық, айдаладағы Сирия мәселесімен айналыстық та, бірінше кезектегі ұлттық мәселелерді көтере алмадық. Жуырда АҚШ-тың ресми өкілі Астанада көтерілген Сирия мәселесі ешқандай нәтижеге жетпегенін мәлімдеді. Осы жағдай Қазақстанның сыртқы саясатындағы биылғы жылғы әттеген-айының бірі. Сөйтіп, БҰҰ мінбері арқылы қолдан келетін дүниені пайдалана алмадық.
– Биылғы өтіп бара жатқан жылда «билік транзитіне» қатысты Қазақстанның медиа-әлемінде біраз дабыра болды. Оның үстіне соңғы үш-төрт ай көлемінде президент Назарбаевтың әлеуметтік салаларға қатысты сөз сөйлеу, бастамалар көтеру, үкіметке тапсырмалар беру белсенділігі артты. Осының барлығы әлдебір болашақ электоральды кампанияның нышанын сездіретін сияқты. Бұл төңіректе сіз қандай ойлар топшылап жүрсіз?
– Кез келген мемлекетте президенттік сайлау, парламенттік сайлаулар заңмен белгіленген уақытта өтуі – сол мемлекеттің өзінің заңына деген құрметін айқындайды, тұрақты дамып келе жатқан бағытының көрсеткіші болады. Өркениетті елдерде Конституциямен белгіленген сайлау уақытын өзгерткенін естімеппіз. Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде де, Ұлыбритания мен АҚШ соғыс жағдайының өзінде де президенттік, парламенттік сайлауларды өз мезгілінде өткізді.
Қайта-қайта сайлау өтетін уақытты өзгерте беру – жақсы құбылыс емес, бұл – өз заңдарына немқұрайлы қараудың айқын белгісі. Өкінішке қарай, Қазақстанда саяси науқан кезектен тыс уақытта өтуі әдетке айналды. Иә, ел ішінде 2019 жылы кезектен тыс сайлау өтетіні жөнінде дүркін-дүркін айтылып жатыр. Біздің елде бәрі мүмкін, билік ойына не келсе, соны жасайтынына етіміз үйренген.
Сайлау өтудің мүмкіндігі бүгінгі жағдайда 50х50 дер едім. Дағдарыс, тоқырау, қымбатшылық, мұнай бағасының төмендеуі, 2019 жылы экономикалық-әлеуметтік саладағы ахуал одан әрі ушығатын түрі бар. Сол үшін елдегі қиындықтардың, наразылық өршуінің алдын алып, билік мерзімін ұзартып алу үшін, кезектен тыс сайлау өткізуі әбден мүмкін.
Сайлауды классикалық демократия тұрғысынан алатын болсақ, бұл – ел азаматтарының белгілі бір таңдауын білдіретін саяси кампания болуы тиіс. Бір немесе бірнеше саясаткердің, бірнеше саяси партия бағдарламалары арасынан біреуін таңдаған кезде нағыз сайлау өтеді. Біздегі сайлауда халықтың таңдау еркі жоқ, билік партиясы немесе биліктің сөзін сөйлейтін «қуыршақ» партиялардың арасындағы қойылымға айналды. Қазақстандағы сайлау – бүгінгі биліктің құзіретін одан әрі ұзартуға ғана арналады. Келер 2019 жылы сайлау өткен күннің өзінде де, жағдай еш өзгермейді.
– Расул, сіз Сүлеймен Демирел университетінде бірер жыл студенттерге лекция оқыдыңыз. Сонда бүгінгі жастардың болашаққа, елдегі саяси жағдайға деген көзқарастарын бағамдай алдыңыз ба? Бұны сұрап отырған себебім – биылғы жылы жастардың Қазақстанды тастап, шетелдерге кетуі жиіледі деген дерек бар…
– Аталмыш университетте дәріс берген кезде байқағаным – өзгеге бодан болған заманды көрмеген жаңа ұрпақ өсіп келе жатыр. Жастардың арасында белсенділік саннан сапаға қарай бұрылғаны қуантады. Алайда бұл құбылыс өте баяу жүріп жатыр. Жастардың мүмкіндігін мемлекетіміз толығынан пайдаланып отыр дей алмаймын. Өркениетті елдердің тәжірибесіне сүйеніп, жастарға бағыт-бағдар беріп, елдің экономикалық дамуына үлес қосуға үндейтін жұмыс жүргізілмейді. Мәселен, Цукерберг, Илон Маск, Билл Гейтс бизнестерін 20–30 жастың арасында бастаған.
Жастар биліктің назарынан тыс қалғанда, жұмыссыздық жайлағанда, ашынғандардың әрекеті елдің тұрақтылығына кесірін тигізуі мүмкін. Қазақстанда жастарға қатысты сауатты саясат жоқ, оның бірден-бір көрсеткіші – олардың қоғамдық шаралардан алшақтауы. Мәселен, олар Тәуелсіздік күні алаңға келіп, тәу етуге де бармайды.
Екінші жағынан, бүгінгі жастардың 40 пайызы өзінің болашағына сенбейтінін әлеуметтік зерттеулердің мәліметінен білуге болады. Соның салдарынан шетелге кетуге бел буғандар қатары жыл санап көбеюде. Осы 40 пайыз өте жоғары көрсеткіш: елдегі жастардың жартысына жуығы шетелде оқуға, жұмыс істеу ұмтылысына алаңдап отырған ешкім жоқ. Біз сонда қандай мемлекет құрғанбыз? Жастардың өз елінен безінуіне түрткі болған не жағдай? Бұл сұрақтарға бас қатырып отырған билікті байқамадым.
Одан кейінгі кезекте жастар арасында өзге бағытты ұстанғандар, жаман әдеттерге салынушылар, нашақорлық, қылмыс жасау көрсеткіштері өте жоғары. Мәселен, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының есебінше, әлем елдеріндегі 200 мемлекеттің арасынан арақ-шарап тұтынудан Қазақстан – 34, темекі тартудан 12-орында екен. Осы көрсеткіште жастардың үлесі басым екеніне күмәнім жоқ. Елімізде жастарға қатысты биліктің жүргізіп отырған саясатының сиқы осы.
– Иә, көңілге қаяу түсіретін жағдай… Ал алда келе жатқан Доңыз жылынан жылт етер жақсы жаңалықтың нышанын көре аласыз ба?
– Өкінішке қарай, алдағы жылы да осы дағдарысты жағдай қайталанып, тіпті ушығатын түрі бар. Экономикамыз мұнайға, шикізатқа тәуелді, басқа бір технологиялық, сапалық тұрғыдан дамып отырған жоқпыз: өзгерістердің бәрі көбінесе формальды, тек қағаз жүзінде ғана іске асып жатыр.
Дүниежүзілік банк жуырда мынандай жорамал жасапты: «Қазақстанда түбегейлі реформалар жүргізілмесе, қазіргі экономикалық саясат сақтала беретін болса, шикізатқа тәуелділіктен құтылмаса, он жылдың айналасында елдің экономикасы үлкен дағдарысқа ұшырайды, бюджеті екі есе кемиді» депті. Бұл – өте қауіпті жорамал. Еліміз бұған дейін де қарық болып тұрмаған еді, дегенмен алдағы он жылдың қатері 2019 жылдан басталады деген сөз.
– Сұхбатыңызға рахмет, Расул мырза! Алайда, өзіңіз айтқандай, қатып қалған, мәңгілік ештеңе жоқ. Түбінде бір өзгерістің болары хақ!
Бақытгүл МӘКІМБАЙ,
«D»
