Ресторандардың «мейрамхана» деп аталуы ұят

«Елде жоқ рух – ақын сөзіне қай­дан келсін?!» 

Ахмет Бай­тұр­сы­нұ­лы, ұлт ұстазы

Қазір қала­ла­ры­мыз бен ауыл­да­ры­мы­зда қап­тап кет­кен ресто­ран­дар­дың маң­дай­ша­ла­рын­да қаза­қ­ша «мей­рам­ха­на» деп жазы­лып жүр. Әрине, бұл сөздің шығу тарихы Қаза­қстан өзінің тәу­ел­сіздік жари­я­лаған күні­нен бастау алға­ны анық. Қол­да­ны­лып жүр­ген сөз қоры­мы­здың кей­бірі қазақ тіліне жат, кір­ме сөз­дер болға­ны аян. Солар­дан ары­лу үрдісі үлкен науқанға ұла­сты. Әрине, бұл жал­пы алған­да уақы­тын­да қолға алы­нған іс-әре­кет, өте дұрыс үрдіс болға­ны түсінік­ті. Бірақ кей­де осын­дай үлкен де игілік­ті іс бары­сын­да кей­бір көмес­кі, күл­кілі аудар­ма­лар да кез­десіп жата­ды. Мыса­лы, капу­ста «қыры­ққа­бат» деп ауда­ры­лған (Капу­ста – қыры­ққа­бат. Рус­ско-казах­ский тер­ми­но­ло­ги­че­ский сло­варь «Био­ло­гия». Осы қал­пын­да бұл сөз Қаза­қстан Рес­пуб­ли­ка­сы­ның Мем­ле­кет­тік тер­ми­но­ло­гия комис­си­я­сы мақұл­даған Орфо­гра­фи­я­лық сөздік­ке енгізіл­ген. Аталған сөздік, Алма­ты, 2007, 284 бет). Бірақ бұл сөзді біреу-міреу аузы­на алса, ойға келетін бірін­ші түсінік – қыры­ққа­бат­ты зәулім тұрғын үй. Соны­мен қоса, өз басым, дүкен­дер­де, базар­лар­да неме­се басқа орта­да капу­ста сөзінің орны­на қыры­ққа­бат деп қол­данған бір­де-бір пен­дені кезік­тір­медім. Бай­қа­сақ, бұл сөз әуел­ден жан­сыз болған­ды­қтан, қазақ сөз қоры­на бел­сен­ді түр­де енбеген.

Аталған сөздің тарихы­на үңіл­сек, бұрын­да­ры капу­ста­ның қаза­қ­ша аудар­ма­сы бол­маған, ол капу­ста деп ата­лып кел­ген (Орыс­ша-қаза­қ­ша сөздік. 1‑том. Қазақ Совет энцик­ло­пе­ди­я­сы­ның Бас редак­ци­я­сы, Алма­ты, 1978, 324 бет). Осын­дай орын­сыз да қаза­қи бол­мысы­мы­зға сай кел­мей­тін, жөні жоқ, қисын­сыз аудар­ма ретін­де «ресто­ран» сөзін қаза­қ­ша «мей­рам­ха­на» деп тәр­жі­ме­леп, кең қол­да­нуға ұсы­ну дұрыс па? Осы­ны жан-жақты тал­дап, ой-сана таразыс­ы­на салып, қаза­қи әдеп­тілік, салт-дәстүрі­мізді алға тар­тып, сара­лап көрелік.

Бірін­ші­ден, бетін анық ашып ала­тын жәйт – «мей­рам­ха­на» сөзі Қазақ ССР Ғылым ака­де­ми­я­сы Тіл білі­мі инсти­ту­ты дай­ын­даған өте көлем­ді Қазақ тілінің түсін­дір­ме сөзді­гінің бет­терін­де орын алмаған. Бұл сөзді ұлы Абай мен Мұх­тар Әуе­зов те қол­дан­баған (Абай тілі сөзді­гі. «Өнер» бас­па­сы, Алма­ты, 2011; Абай жолы. Роман-эпо­пея. Алма­ты, «Жазу­шы», 1990). Соны­мен, «мей­рам­ха­на» бұрын­да­ры қол­да­ныл­маған сөз екені айқын. «Ресто­ран» ата­уы қазақ төл сөзі емес, аудар­ма­сы бол­маған­ды­қтан, ерте­ден сол қал­пын­да қол­да­ны­лған (Орыс­ша-қаза­қ­ша сөздік. Қазақ Совет энцик­ло­пе­ди­я­сы­ның Бас редак­ци­я­сы. Алма­ты, 1978, 281 бет).

Әлем­де кең тараған бұл сөз фран­цуз­дың «қал­пы­на кел­ті­ру, жаңар­ту» деген түсіні­гі­нен бастау алған (М.Фасмер. Эти­мо­ло­ги­че­ский сло­варь рус­ско­го язы­ка. Москва, АСТ, 2004, 474 бет). Қаза­қтың 99 пай­ы­зы орыс­ша білетін­дік­тен, «ресто­ран» сөзінің мән-мағы­на­сын аны­қтау үшін, орыс сөздік­теріне көңіл бөлей­ік: «Ресто­ран, ‑а, м. Пред­при­я­тие обще­ствен­но­го пита­ния, где мож­но зака­зать доро­гие куша­нья (осы сөз-түсінік­ке мән бер­сеңіз, кей­інірек неге екенін аңға­ра­сыз – Авт. Н.Садуақастегі), закус­ки, напит­ки, вина, а так­же поме­ще­ние это­го пред­при­я­тия. Сло­варь рус­ско­го язы­ка, том 3. Москва, Изда­тель­ство «Рус­ский язык», 1983, стр. 710; Оже­гов С.И. Сло­варь рус­ско­го язы­ка. М., «Сов.энциклопедия»,1973, стр. 625). Ресто­ран­ды орыс жұр­ты «злач­ное место» деп те атай­ды (Көп­шілік­ке таныс түсінік­те­ме бой­ын­ша: Выра­же­ние «злач­ное место» озна­ча­ет место, где про­ис­хо­дит что-то нехо­ро­шее, пло­хое, амо­раль­ное. Фра­за «злач­ное место», как пра­ви­ло, ассо­ци­и­ру­ет­ся со сло­вом кабак, вер­теп, питей­ное заве­де­ние. «Злач­ное место» – место, где соби­ра­ет­ся и про­жи­га­ет жизнь вся­кая пьянь… Ины­ми сло­ва­ми злач­ное зна­чит – пья­ное место). Ресто­ран­дар­да, шама­сы­нан артық арақ-шарап­ты сіміріп алған, тоқта­мға кел­мей­тін кей­бір пен­де­лер жан­жал шыға­рып, ола­ры қып-қызыл төбе­ле­с­ке көшіп, тіп­ті оның соңы өлім-жітім­ге де соқты­ра­ты­ны белгілі.

Соны­мен, ресто­ран­дар­да дәу­лет­ті және қал­та­сы қалың пен­де­лер­ге қым­бат баға­лы тағам­дар дай­ын­да­лып, қым­бат арақ-шарап­тар ұсы­ны­ла­ты­ны анық болып отыр. Сон­ды­қтан қатар­ла­ры қалың, жал­пы халы­қтың басым көп­шілі­гін құрай­тын қара­пай­ым жұрт күн­делік­ті тір­шілі­гін зорға жасап жүр­ген кедей-кеп­шік, жар­лы-жақы­бай, тіп­ті тұр­мыс жағ­дайы орта дең­гей­де­гі адам­дар да ресто­ран­ның есі­гін ашып, табал­ды­ры­ғын атта­май­ты­ны бесе­не­ден бел­гілі. Мем­ле­кеті­міздің баюы­ның ең тиім­ді көзі деп есеп­те­летін өндірістік фаб­ри­ка­лар мен зауыт­тар жоқтың қасы, бірақ елі­міз­де не көп – «мей­рам­ха­на» деп ата­лып жүр­ген ресто­ран­дар көп. Сон­да халы­қтың нөпір көп­шілі­гі онда аяқта­рын баса алма­са, ол несі­мен мей­рам­ха­на? Қалың жұрт­тың қал­та­сы көтер­ме­се, мей­рам­ха­наға қалай барып мейрамдайды?

Осы­ған бай­ла­ны­сты «мей­рам» сөзінің мән-мағы­на­сын аны­қтай­ық: «МЕЙРАМ – зат. Сал­та­нат­ты той-думан, мере­ке» (Қазақ тілінің түсін­дір­ме сөзді­гі. «Ғылым» бас­па­сы, Алма­ты, 1983, 178 бет). Сал­та­нат­ты той-думанға көбіне бүкіл халық жап­пай қаты­са­ды: бұл Тәу­ел­сіздік, Рес­пуб­ли­ка, Кон­сти­ту­ция, Қаза­қстан халқы­ның бір­лі­гі күн­дері болып есеп­те­леді. Ал бір ресто­ранға 500, тіп­ті мың­нан аса адам сый­ды делік, сон­да ондағы той-шара­ны ауыз тол­ты­рып мей­рам деу­ге кім­нің тілі бара­ды?! «Мей­рам­ха­на» (орыс­шаға аударған­да – Место празд­нич­но­го тор­же­ства) сөзін қол­да­ну – асы­рас­іл­те­ушілік, мақтан­шақтық, бөспе­лік емес пе?! Ресто­ран­ды мей­рам­ха­на деп атаған­да, жал­пы халқы­мы­здың жағ­дайы кере­мет­тей жақ­са­рып, абы­рой­ы­мыз әлем таң­дай қаға­тын­дай дәре­же­ге жете ме?! Сон­да ойы­мыз шама­лы болып, жөн­сіз той­ла­ры­мыз баға­лы болға­ны ма? Жоқ, әрине! Бұл үрдіс жөн-жосы­қ­сыз той­құ­мар­лы­қты айқын­дап тұр. «Оян, қазақ!» – деп атой­лай­мыз. Дұрыс дер­лік. Қалың жұрт оянған­нан кей­ін не істе­уі керек? Ойла­ну керек! Ойла­ну – терең пай­ым­ды, мәде­ни­ет­ті аза­мат­та­ры­мы­здың басты парызы!

Осы­ған орай мем­ле­кет бас­шы­сы Қасым-Жомарт Тоқа­ев «Абай – руха­ни рефор­ма­тор» мақа­ла­сын­да былай жазған бола­тын: «Өкініш­ке қарай, Абай айтқан «бес дұшпан­нан» толық ары­лып болған жоқ­пыз. Аза­мат­та­ры­мы­здың ара­сын­да жалқа­улық пен сөзу­ар­лық жиі кез­де­сетіні қын­жы­л­та­ды. Бұлар бұры­нғы­ша той­құ­мар­лы­қтан тар­тын­бай, күн­делік­ті тыным­сыз тір­лік­ті дәріп­те­удің орны­на әрбір қоғам­дық оқиға­дан сая­си астар іздей­ді де оты­ра­ды. Абай халы­қты той той­ла­у­ға емес, еңбек ету­ге, руха­ни кемел­де­ну­ге шақыр­ды. Абай­дың ұлаға­ты әлі күн­ге дей­ін маңы­зын да, құн­ды­лы­ғын да жоғал­тқан жоқ!».

Ұлы Абай өлең­дерінің бірінде:

«Орын­ды іске жүріп, ой таппаған,

Не бол­ма­са жұмыс қып, мал таппаған.

Қаси­ет­ті бол­май­ды ондай жігіт,

Әншей­ін құр бекер­ге бұлғақтаған», – деп бекер­ге айтпаған.

Ақын «бұлғақтаған» деген сөз­бен ойсыз пен­де­лер­дің жалқа­улы­ққа салы­нып, той-тома­лақ, ойын-сауық, арзан күл­кі іздеп, мән­сіз қиқа­лақта­уға беріл­ген­дік­терін көр­сет­кен. Абай өз шығар­ма­ла­рын­да қай заман­дар­да бол­ма­сын білім­сіздік­пен, надан­ды­қ­пен, жалқа­улы­қ­пен, сөзу­ар­лы­қ­пен, мақтан­шақты­қ­пен, еңбексіздік­пен және адам бала­сы­ның бой­ын­дағы т.б. кемістік­тер­мен күре­су­ге шақы­ра­ды. Мыса­лы, мына­дай диа­лог ауы­зекі жиі қай­та­ла­нып жүр. Бір пен­де екін­ші­ге көз жасын көл қылып:

– Әкем өмір­ден озып, ару­ағы­на арнап ас бер­гелі жатыр­мын, соған қаты­су­ла­ры­ңы­зды өті­не­мін, – дей­ді ол қалың жұртқа.

– Қай­да өтетін еді?

– «Пәлен­ше» мей­рам­ха­на­сын­да. Сон­да пен­денің басы­на түс­кен ауыр қай­ғы­сы «мей­рам­ха­на­да» ата­ла ма?! Ұят та масқа­ра! Ұлы Абай:

«Мақтан қума, керек қу,

Ойсыздарға қосыл­ма.

Пай­да­ны көр­сең, бас ұрып,

Мақтан­ды іздеп, қай­ғы алма.

Мініңді ұрлап жасырып,

Май­данға түс­пей бәй­ге алма», – деп, терең ойла­рын ашық сыр етіп, жұр­тқа ұсы­нған. Мұның біздің тақы­ры­бы­мы­зға қаты­сы қан­дай? Қаты­сы тіке­лей. Ұлы Абай біздің ұрпаққа: бітір­ме­ген ісіңнің аты­мен емес, керісін­ше, тек халы­қтың игілі­гі мен пай­да­сы­на жарай­тын еле­улі, комақты да көлем­ді ісің­мен іштей ғана мақтан деп тұр. Мақта­ны­шы­ң­ды сыр­ты­ңа біл­дір­ме, ел мадақ­та­сын, халық мақ­та­сын, жұрт қолдасын…

Дүние жүзінің бар­лық дер­лік елдері мен мекен­дерінің бәрін­де де бір-ақ ата­у­мен ата­ла­тын ресто­ран­ды жөн­сіз де мақта­на «мей­рам­ха­на» деп ана тілі­міз­ге аударған­да, аяқ асты беделі­міз көтеріліп, абы­рой­ы­мыз өспей­ді. Өкіні­шпен атап өтетін бір жайт – сол қаза­қ­ша «мей­рам­ха­на» деп аталған қым­бат та әрқи­лы әше­кей­лен­ген дәм түр­лері мен сусын ұсы­на­тын орын­дар­дың біре­уін­де де біры­ңғай ұлт­тық тағам­дар дай­ын­да­лып, ұсы­ныл­май­ды. Сон­да несіне мақта­на­мыз? Аты бар да, заты жоқ «мей­рам­ха­на­ларға» ма? Мақта­на­тын ештеңе жоқ… Ұяла­мын да қынжыламын.

Тоқ­сан ауыз сөздің түй­іні – қала­лар мен ауыл­да­ры­мы­зда «ресто­ран» деп ата­ла­тын орын­дар­ды «мей­рам­ха­на» деп жөн­сіз ата­удан бас тар­ту керек. Ресто­ран – ресто­ран қал­пын­да ата­лып, бұры­нғы мағы­на­сын­да түсініліп, жазы­лып, қол­да­ны­лға­ны дұрыс. Мыса­лы, «Рес­пуб­ли­ка, Кон­сти­ту­ция» деген ардақты түсінік-сөз­дер кір­ме бол­са да, қазақ тіліне ауда­ры­лған жоқ қой! Қала­лар мен ауыл­дар­дың билік ұйым­да­ры ресто­ран­дар­дың маң­дай­ша­ла­рын­дағы «мей­рам­ха­на» деген жазу­лар­ды алғы­зып тастап, келе­шек­те оны қай­та­ла­у­ға жол бер­ме­уі керек!

Нақы­п­бек СӘДУАҚАСТЕГІ, заң­гер-құқы­қта­ну­шы, публицист