- Дәл қазіргі таңда күн тәртібінде мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін ұлғайту мақсатында еліміздің салық саясатын жетілдіру міндеті тұр.
Бюджет – кез келген мемлекеттің ажырамас бөлігі, оның негізгі атрибуты. Егер бюджетке неғұрлым көбірек қаражат түсетін болса, онда мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық проблемаларды шешу әлеуеті соғұрлым арта түсетіні баршаңызға мәлім. Оның үстіне бюджетке түскен қаражатты қайта бөле отырып, мемлекет әлеуметтік әлсіз топтарды қорғап, халықтың арасында тепе-теңдікті қалыптастырып, аймақтардың біркелкі дамуына жағдай жасайды. Егер мемлекеттік институттар бюджетке түсетін кірісті жеткілікті мөлшерде жинай алмайтын болса, мұндай жағдайда байлардың байыған үстіне байып, кедейлердің кедейлене беруіне жол ашыла түседі, аймақтардың арасындағы әлеуметтік-экономикалық алшақтық ұлғайып, елдің саяси тұтастығына қауіп төнетіні де ақиқат.
Өкінішке орай, Қазақстанда соңғы жылдары бюджетке түсетін салықтың көлемі жалпы ішкі өніммен салыстырғанда төмендеп бара жатыр. Мысалы, 2005 жылы бюджетке түскен салық ЖІӨ-нің 26 пайызына тең болса, соңғы жылдары бұл көрсеткіш ЖІӨ-нің 12-13 пайызынан аспайтын жағдайға жеттік. Бұл – өте қауіпті үрдіс.
Осы мәселе мені экономист ретінде қатты толғандыратынын жасыра алмаймын. Біз соңғы жылдары әлеуметтік мәселелерді шешуге ерекше екпін бердік, соның арқасында аз қамтылатын топтарды қолдауға кең жол ашылуда. Әрине, бұл баршамыздың көңілімізден шығатын жайт екені белгілі. Мысалы, биылғы жылы республикалық бюджеттің шығысы 25,7 триллион теңгені құрайтын болса, соның 9,6 триллионы немесе 40 пайызы, ал жергілікті бюджеттен бөлініп отырған 15,5 триллион теңгенің 54 пайызы әлеуметтік проблемаларды шешуге бағытталады. Осының бәрі мемлекеттің әлеуметтік мәселелерді шешуді алдыңғы орынға қойып отырғанын көрсетеді.
Дегенмен, соңғы кезде қалыптасқан жағдайға байланысты мемлекеттің әлеуметтік мәселелерді шешуге қаражаты жеткіліксіз бола бастады. Соның салдарынан мемлекет ішкі және сыртқы қарызды жыл сайын өсіруде. Қарызға өмір сүрудің қауіпті екенін түсіндіріп жатудың қажеті жоқ деп ойлаймын.
Осы жағдайды жан-жақты талқылай келе, Үкімет мемлекет басшысының тапсырмасымен Салық кодексін жетілдіру мақсатында соңғы екі жылда үлкен шаралар атқарды. Соның бірі – соңғы кезде қоғамда қызу талқыға түсіп отырған ұсыныс, яғни бюджет кірісін ұлғайту үшін қосылған құн салығын 12 пайыздан 16 пайызға дейін көтеру болып отыр. Алғашында талқыға ҚҚС-ғын 20 пайызға дейін көтеріп, әлеуметтік салықты айналымнан алып тастау ұсынылғанын да жақсы білесіздер.
Мен өз басым эксперт ретінде осы ұсынысты қолдағаным рас. Оның бірнеше себебі бар. Ең бастысы – біз болашағымызды ойласақ, онда бюджет кірісін толықтырудың бірнеше жолын ұдайы назарда ұстауымыз қажет. Қосылған құн салығы – республикалық бюджетті толтырудың ең жақсы фискалдық құралдарының бірі. Өйткені ол әкімшілік тұрғыдан алғанда өзін-өзі бақылау элементін қамтиды. Мысалы, қосылған құн салығын төлейтін компаниялар өздерінің іскер серіктестерінің де салықтың осы түрін толық мөлшерде төлегенін қалайды. Әйтпесе олар жоғарырақ қосылған құн салығын төлеуге мәжбүр болады.
Екіншіден, қосылған құн салығы – сыртқы сауда айналымын реттеудің бірден-бір тиімді құралы. Мысал ретінде Қазақстан мен Ресей арасындағы сауда қатынасын алайық. Ресей – біздің негізгі сауда серіктесіміз. Шетелден келетін импорттың 40 пайызы осы елдің үлесіне тиесілі. Екі мемлекет те ортақ кеден аймағына кіреді, демек, екі мемлекет арасындағы тауар алмасу кедендік баж салығынсыз атқарылады.
Ресей экономикасының әлеуеті бізге қарағанда барлық жағынан анағұрлым күшті. Соның салдарынан бүгінде біздің ішкі нарықта ресейлік тауарлар басым. Көптеген отандық өндірушілер осы жағдайға байланысты ресейлік кәсіпкерлермен бәсекеге түсудің қиын екенін ескере отырып, құзырлы органдардан ішкі нарықты арнайы техникалық тосқауылдар орнату арқылы қорғауды талап етіп жататыны да белгілі. Бұл жерде қарапайым шешім табу қиын, себебі техникалық кедергілерді орнату бірыңғай Еуразиялық экономикалық одақтың негізгі принциптеріне қайшы келеді.
Бұл мәселені реттеудің бірден-бір заңды жолы – біздегі қосылған құн салығының мөлшерін Ресейдегі жағдаймен теңестіру. Ресейде ол 20 пайыз, ал бізде 12 пайыз. Осы екі ставканың арасындағы алшақтық Ресей кәсіпкерлеріне бәсекелестік артықшылық береді. Өйткені Қазақстанға тауар экспорттау кезінде ресейлік өндірушілер ҚҚС-нан босатылады, ал біз өз кезегімізде келген заттарға 12 пайыз мөлшерінде салық саламыз. Демек, ресейлік тауар экспорттаушылар бірден 8 пайыз басымдыққа ие болады. Сондықтан қазақстандық өндірушілер үшін Қазақстан мен Ресейдегі қосылған құн салығы ставкаларының бірдей болуы аса маңызды.
Үшіншіден, бұл құралдың да кемшіліктері бар екені анық. Қосылған құн салығы ставкасы көтерілген кезде заттың бағасы қысқа мерзімде өсетіні белгілі. Қосылған құн салығы жанама салық болып табылады, сондықтан басқа салықтардың ставкалары өзгермейінше, оның ауыртпалығы толығымен тауарларды сатып алушылар мен қызметтерді тұтынушылардың мойнына түседі.
Осы жағдайды ескере отырып, Үкімет еңбекақы қорынан ұсталатын және өндірілген тауарлар мен қызметтердің өзіндік құнына кіретін әлеуметтік салықты жоюды жоспарлаған болатын. Өкінішке орай, бұл ұсыныс қолдау таппаған секілді.
Жалпы, мен Үкіметтің салық және бюджет реформасын жүзеге асыруға қатысты бүгінгі бастамаларын қолдаймын. Мен тек жоғарыда аталған өзгерістерді ғана емес, сонымен қатар жеке кәсіпкерлерге (ИП) салық салуды да ретке келтіру қажеттігін күн тәртібіне қояр едім. Өйткені бұл да шешімін талап ететін күрделі мәселеге айналды.
Меніңше, жеке кәсіпкерлерге салық салу жүйесін енгізген кезде біз о басынан қателескен сияқтымыз. Жеке кәсіпкерлер әлемнің барлық дерлік елдерінде бар, сондықтан халықаралық тәжірибені ескере отырып, жеке кәсіпкерлерге салық салу жүйесін дұрыс қалыптастыру қажет еді. Оның орнына біз салықтан жалтаруды қалыпты жағдайға айналдыратын жүйені жасап алдық.
Мысалы, Қазақстанда 2,4 миллион жеке кәсіпкердің 400 мыңы ғана салық төлейді екен, ал 2 миллионнан астамы ешқандай салық төлемейді. Бірақ олардың шоттары арқылы орасан зор қаражат өтіп, олардың жалпы ішкі өнімдегі үлесі 30 пайыздан асты. Бұл – ел экономикасының үштен бір бөлігі мемлекеттік бюджетті қалыптастыруға қатыспайды деген сөз.
Жағдайдың трагедиясы сол – тіпті елдегі ірі кәсіпорындар, сауда және қызмет көрсету нысандары да салықтан жалтаруда жеке кәсіпкерлерді пайдалануды дағдыға айналдырды. Бұл үрдіс жылдан-жылға артып келеді.
Сондықтан салық салудың заңнамалық базасын нығайтумен қатар қазіргі заманғы қолжетімді техникалық құралдар мен әдістерді пайдалана отырып, халық арасында түсіндіру жұмыстарын күшейтіп, салық жинау жүйесін ретке келтіру қажет деп санаймын. Жалпы, салық тәртібін қатаң сақтауды қамтамасыз ете отырып, бюджетті толықтыру – мемлекеттік институттардың, жалпы барша саналы азаматтардың басты борышы екенін түсінетін уақыт жеткенін естеріңізге салғым келеді және осы келелі жиынға қатысып отырған барша құрылтай мүшелері осы игілікті істің жанашыры болады деген ойдамын.
Жақсылық ҚҰЛЕКЕЕВ, Қолданбалы экономиканы зерттеу орталығының ғылыми жетекшісі, қоғам қайраткері
