Қазақстандағы президенттік сайлау өтіп кетсе де, оның буырқанған қызуы әлі тарқаған жоқ. Сайлауда өз еріктерімен бақылаушылық жасаған азаматтарды қудалау жалғасуда.
Қоғамның осы қызуын қалай да басу үшін, сайланған президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың жарлығымен Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі құрылды. Билік ұсынып отырған бастаманың негізгі мақсаты – билік пен қоғам арасында келісім көпірін орнатып, өзекті мәселелер бойынша халықтың пікірін ескеру. Сондықтан да болар, азаматтардың бір бөлігі Қоғамдық кеңеске сенім артып, оның жұмысына белсене араласуға шақырса, енді бірі бұл кеңесті биліктің саяси технологияларының бір амалы деп қабылдап, оған сенімсіздік білдіруде.
Қалай десек те, заң тұрғысында парламент қабырғасында шешілуі тиіс мәселелерді Қоғамдық сенім кеңесінің мойнына артып қоюды, нағыз халық қалаулыларының парламентке кіріп кетпеуінің қитұрқы амалы ретінде қарастыруға болады. Қарапайым тілмен айтқанда, Келісім кеңесі азаматтық қоғам ішінен сытылып шыққан тәуелсіз саясаткерлерге: «Осы жерде ойнай тұрыңдар» деген ишара білдірген, қолдан жасалған блок-пост болып тұрған тәрізді. Осы және өзге де мәселелер жөнінде президенттік сайлауда тәуелсіз бақылаушылар қозғалысының жұмысын ұйымдастырған қоғам белсендісі, заңгер Серік ӘБІШЕВПЕН болған сұхбатымыздан оқи аласыздар.
– Секе, президенттік сайлау кезінде қоғамда «бақылаушылар» деп аталатын жаңа күш пайда болды. Алматылық бақылаушылардың белсенділігін басу үшін, «КНБ» сізді ұстап әкетті деген хабар тарады. Осы жағдайдың мән-жайы қалай болды?
– Иә, дұрыс айтасыз, ойда жоқта қоғамда «бақылаушылар» деген әлеуметтік топ пайда болды. Оларға әділ сайлау арқылы саяси жүйені өзгертуге деген жақсы ниет қозғаушы динамикалық күш берді. Өткен президенттік сайлау кезінде бүкіл Қазақстан бойынша жалпы саны 6 мыңға жуық бақылаушыларды дайындап, оның ішінде 1500 бақылаушыға тиісті сертификат бердік. Сайлаудың қалай өткенін ел-жұрт жақсы біліп отыр: әдеттегі белден басқан заңсыздықтар бұл жолы да үстемдік етті. Сондықтан сайлау біте салысымен, бақылаушылар өздерінің наразылықтарын білдіре бастады. Тіпті полиция қызметкерлері бақылаушыларды тұтқындап, қамаған жағдайлар да орын алды. Сайлау нәтижесінің қандай болатыны біздің қолымызға келіп түскен сайлау комиссиясының көк мөрі басылған протоколдардың саны 208-ге жеткен кезде айқындала бастады. Себебі сайлау комиссиясы мен біздің есептер арасында үлкен алшақтықтар көзге түсті. Біздің қолымыздағы құжаттарды негізге алып, ресми түрде Алматы қаласы аумағындағы сайлау нәтижелерін жоққа шығаруға болады деп, сенімді түрде айта аламын.
– Дегенмен сізді «КНБ» қызметкерлері ұстап әкетпек болған жәйттің жай-жапсары не болды?
– Жұмысымыздың жалғасы ретінде өзіміз тіркеген заңбұзушылықтарды көлденең тартып, баспасөз мәслихатын өткізіп, артынша сот пен прокуратураға шағымдана бастадық. Осы әрекеттеріміз біреулерге ұнамай, біздерге нешетүрлі адамдар қоңырау шалып, жасап жатқан жұмысымызды тоқтатуға шақырды. Сондай қоңыраулардың арасында бір адамдар телефон шалып, өздерін бақылаушымыз деп таныстырып, қолдарындағы протоколдарды бізге тапсырмақшы екендігін айтты. Мен оларға сеніп, белгіленген жерге келгенім сол еді, үш адам қоршап алды. Олардан кім екендерін айтуды талап еттім. Өздерін полициямыз деп таныстырғанмен, ешқандай қызметтік куәліктерін көрсеткен жоқ. Сол кезде жанымызға тағы бір адам жақындап, өзін «КНБ» қызметкері ретінде таныстырды да, әңгімелесетін шаруамыз бар деп, мені алып кетпекші болды.
Мен болсам, қандай негізде шақыртып отырсыздар деген сұрақ қойып, тиісті құжат көрсетулерін сұрадым. Бірақ ешкім ешқандай құжат көрсеткен жоқ. Сол жерде біраз дау-дамай болды. Мені жайдан-жай жібермейтініне көзім жеткен соң, олардың көлігіне отыруға мәжбүр болдым. Алайда мені өздерінің ресми кеңселеріне апарудың орнына, бейтаныс пәтерге алып келіп, қыспаққа алды. Сондағы маған айтқандары: «Сайлау біткен соң, елді неге дүрліктіріп жүрсің?! Жанұяңды, бала-шағаңды ойласаңшы. Туған-туыстарың бар. Тіпті басыңа кірпіш түсіп кетуі мүмкін ғой», – деп, белсенді әрекеттерден бас тартуымды талап етіп, қорқытқысы келді. Соған қарамастан, мен өз дегенімнен қайтпайтынымды айттым. Біздің жасап жатқан жұмыстарымыздың заң аясында екендігін жеткізуге тырыстым.
– Ал сіздер – бақылаушылар биліктің ойын шартымен өткен сайлау нәтижесіне заң аясында қандай қауіп төндіре алдыңыздар?
– Осы күні біз 162 бақылаушының атынан сотқа шағым жасадық. Бұдан бөлек, 36 шағымды ҚР Қылмыстық кодексінің 151-бабы бойынша іс қозғалсын деген талаппен прокуратураға жолдадық. Мені ұстаған адамдар менен осы шағымдарды қайтарып алуымды талап етті. Мені қыспаққа алған адамдардың арасындағы бір кісіні мәжіліс депутаттардың біріне ұқсаттым. Олар мені қорқытып, дегендеріне жетудің қиын болатынын түсінген соң, «депутат боласың», «қоғамдық кеңеске кіресің» деген ұсыныстар жасай бастады. Осылайша әңгімеміз түнгі сағат бірге дейін созылды. Алайда мені жоғалтып алған белсенді бақылаушылар артымнан іздеу салып, әлеуметтік желілерді шулата бастаған соң, аяқтарын тартып, мені босатуға мәжбүр болды. Дегенмен, маған көп сөйлеме деп қайталай ескертті. Мен болсам, жасап жатқан бар әрекетіміз заң шеңберінде, сондықтан көздегенімізден қайтпаймыз деп, өзімнің табанды ұстанымымды айттым.
– Сіздің өзіңіз де сайлау кезінде қоғам белсендісі ретінде аяқ астынан танылдыңыз. Өзіңіз туралы және суырылып шығуға қандай себептер болды – осы жөнінде не айтар едіңіз?
– Мен кәсіби заңгермін. Әсіресе клиенттердің қаржы-банкі саласындағы проблемаларымен айналысамын. Шетелде «Болашақ» бағдарламасымен білім алып келген түлектердің алдыңғы толқынында болдым. Бірнеше тілді меңгердім, қазақ және орыс тілдеріне жетік заңгер-маманмын.
Ал сіз айтқандай, «суырылып шығуыма» елдегі саяси өзгерістерге деген ықыласым себепкер болды. Шынын айтқанда, халық бір биліктен, жалғыз адамның 30 жылдық езгісінен әбден қажыды. Қатып қалған осы саяси жағдайды қалай да өзгерту қажеттігін түсініп, президенттік доданы Әміржан Қосановтың штабынан бастадым. «Отыз жылдық Назарбаевтың» үміткерлер тізімінде болмағандығы бәрімізге бір үлкен үміт берді. Мен де мыңдаған отандастарымыз сияқты Қосановқа сенім білдіріп, көмегім тисін, осы керемет үрдістің басы-қасында болайын деген ойда болдым. Оның үстіне бақылаушы ретінде тәжірибем де бар еді. 1993 жылдан бері шетелде оқып жүріп, ОБСЕ тарапынан сан рет бақылаушылар жұмысына қатысқанмын. Осы тәжірибемді отандастарыммен бөлісіп, еліміздегі сайлаудың әділ өтуіне ат салысуға ниетті болдым.
Алайда Әміржан Қосановтың штабындағы саботажды сезгеннен соң, олардан бөлініп, сотталғандардың құқығын қорғау коалициясына барып, семинар дайындықтар өткізе бастадым. Мені белсендік танытуға жетелеген басты себептер – халықтың басын қосып, әділ сайлауды қамтамасыз ету және сайлау процесін демократиялық құндылықтарға сәйкестендіру болды.
– Сайлау қорытындылары бойынша бақылаушылар сотқа бірнеше шағым түсірген екен. Бұл жөнінде нақты қандай ақпарат бере аласыз?
– Айтып кеткенімдей, қазіргі уақытта сайлау заңының өрескел бұзылуына байланысты 162 шағымды соттарға түсірдік. Оның ішіндегі ең маңыздысы – Алматы қалалық аймақтық сайлау комиссиясы тарапынан жіберілген өрескел заңсыздықтар бойынша әзірленген шағымды ҚР Жоғарғы сотына жолдадық.
– Билік енді қоғамның қарсылық аптығын басу үшін, «Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі» деген мәміле құруды қолға алды. Ақорданың ойын тәртібімен өтетін биліктің бұл бастамасы азаматтық қоғамды сендіре ала ма?
– «Қоғамдық кеңес президентке бағынышты болады, халықтық пікірмен санасып отырады» деген сөздер айтылып жүр. Алайда осы тәріздес қоғамдық кеңестер бұрын да болған. Бір қарағанда, дұрыс бастама сияқты болып көрінгенімен, оның құқықтық құзыры қандай болмақ деген мәселе бар. Сондықтан кеңестің жасаған ұсыныстары қалайша қабылданып, қай түрде жүзеге асады деген ой мазалайды. Бұл кеңеске кімнің кіретіні, қандай талаптар қойылатыны туралы әлі ашық айтылған жоқ. Қоғамдық кеңес туралы менің пікірімді білгіңіз келсе, ашығын айтайын, бұл – биліктің көзбояушылық ретінде жасап отырған кезекті әрекеті.
– Ұлттық кеңес – дербес өкілеттігі мен құзыры жоқ қоғамдық негіздегі ұйым болады. Егер сізді осы Кеңестің отырысына шақырса, оның жұмысына қатысуға барар ма едіңіз?
– Егер осы айтып отырған кеңестің бастамасы халықтың көңілінен шығып, мені кеңестің құрылтай жиынына шақырып жатса, неге бармасқа? Бақылаушылардың атынан ой-пікірімді білдіріп, кеңестің жұмысына атсалысушы едім. Егер айтқан нақты пікірлеріміз қабылданып, әрі қарай жалғасын тауып, өз нәтижесін беріп жатса, ондай кеңестің жұмысына араласуға әрқашан да ниетті болар едім.
– Олай болса, кеңестің талқылауына қандай мәселе ұсынар едіңіз?
– Ондай мүмкіндік болып жатқан жағдайда, бірінші кезектегі талабым – Сайлау туралы заңды өзгерту керек дейтін еді. Бұған қоса, саяси партиялар, БАҚ және митинг туралы заңдарды қайта қарауды ұсынар едім. Тағы бір ұсынысым – бақылаушылар институтын құрып, олардың әділ іс-әрекеттерін жүзеге асыруға кепілдік беретін заң жобасына бастамашылық жасау. Десек те, біз осы ұсыныстарымызды, ешбір кеңеске кірмей-ақ жүзеге асырудың қамын жасау үстіндеміз.
– Егер президент Қ.-Ж.Тоқаев ұсынып отырған Ұлттық кеңеске мүше болатын азаматтарды билік іріктеп алатын болса, Ақорданың айтуымен кеңеске кірген «қуыршақ» қатысушылар азаматтық қоғамның дауысын басып кетпей ме?
– Өз басым қоғамдық кеңес мүшелерін таңдап, оларды бекіту ережесіне қарсымын. Олар қандай принциппен іріктеледі?! Халық ұсынған адамдар кіреді дейді, бірақ бәрімізге белгілі, бұған дейін ұйықтап жатқан немесе биліктің ғана сойылын соғатын депутаттар да сол халық атынан кіріп кетуі мүмкін. Сондықтан қанша тырыссам да, осы кеңеске үлкен сенім арта алмаймын. Тағы қайталап өтейін, бұл – биліктің алдамшы әдістерінің бірі деген ойдамын.
– Осындай «кеңес» құрылатын болса, ай сайын миллион теңге жалақы алып, үлде мен бүлдеге оранып отырған сенат пен мәжілістің жүз елуге жуық депутаты не үшін керек?
– Жаңа айтып өткенімдей, бірінші кезекте қоғамдық кеңестің негізгі мақсатын белгілеп, оның заңды мәртебесін айқындап алу қажет. Егер қоғамдық кеңестің заң қабылдай алатын немесе оны ұсына алатын құзыреті болып жатса, шынымен де, парламенттің қажеттілігі қанша деген сұрақ туады. Осының бәрін жақсылап ойлану керек. Қоғамдық кеңестің ұйымдастыру жұмысын кім атқарады, кім қаржыландырады, ол қаржы қайдан бөлінеді деген сұрақтардың жауабын әу баста шешіп алған дұрыс. Кеңес мүшелері – мына жақтан, парламент депутаттары – ана жақтан миллиондап жалақы алып жатса, осыншама шығын кімге керек?! Қалай болғанда да, бірінші кезекте кеңестің заңды статусын айқындап алу қажет, онсыз жұмысты бастаудың да қажеті шамалы.
– Бұл кеңес қоғам мен өкілетті биліктің арасын жалғастыра ала ма? Ол үшін Ақорда тарапынан нақты қандай шаралар жүзеге асуы керек деп ойлайсыз?
– Егер қоғамдық кеңеске халық ұсынған, ел арасында беделі бар азаматтар кіріп жатса, халықтың үмітін ақтайтын, жұмысын әділ атқаратын кеңес болатынына сенім артуға болар еді. Ал кеңес құрамына билік өзі ұсынған тұлғаларды тықпалайтын болса, бұл барып тұрған сенімсіздік кеңесі болып шыға келеді.
– Сіз сайлау кезінде бір жетекшісі болған азаматтық қоғамда «Бақылаушылар партиясын» құру бастамасы көтеріліп жатыр. Бұл бастаманың жалғасы қалай болмақ?
– Жоқ, біз бақылаушылар партиясын емес, «Бақылаушылардың қоғамдық бірлестік альянсы» деген атауы бар ұйым құруды жөн көріп, осы бағыттағы жұмысты бастап та кеттік. Оның құрамына, бірінші кезекте, өзіміздің бақылаушылар желісі кіреді. Ал бақылаушылар партиясын құру деген бастаманың өзі дұрыс емес. Өйткені бақылаушыға заң тұрғысынан қойылатын негізгі талап – қандай да бір саяси партия немесе үміткерге бағынышты болмау. Тәуелсіз бақылаушы біреудің мүддесіне емес, сайлаудың таза, әрі әділ өтуіне жұмыс жасау керек. Сондықтан бақылаушыларды партия емес, ұйым немесе республикалық қозғалыс біріктіруі тиіс деген ойдамын.
– Елдегі жалғыз тәуелсіз саяси күш – «Ақиқат» Жалпыұлттық социал-демократиялық партиясы азаматтық қоғам өкілдерін өз қатарына шақырып жатқанынан хабардар боларсыз. Бақылаушылар арасында бұл ұсыныс талқыланды ма?
– Иә, бұл үндеуді мен де естідім. Бірақ менің білуімше, «Ақиқат» партиясы қолдан жасалған кедергілерге кездесіп, атауын тіркетуден өте алмай жатыр. Бізге тек «Ақиқаттан» емес, басқа да партиялардан ұсыныстар келіп түсті. Алайда бақылаушылар өздерінің жұмысын тек республикалық альянс түрінде жүргізуге мүдделі болып отыр. Дегенмен, болашақта қандай ұсыныстар түседі, олардың шарттары қандай болады деген мәселе тағы бар. Ұсыныс жасаған партияның саясаты мен бағдарламасы да ескерілетін дүние. Егер көзқарастар мен мүдделер бақылаушылардың көңілінен шығып жатса, неге үлес қоспасқа?
– Ал егер «Ақиқат» партиясымен бірге алдағы парламенттік сайлауға жеке блок болып баруға уағда жасасқан болсаңыздар, партия жетекшілігіне қандай талаптар қояр едіңіздер?
– «Ақиқат» немесе басқа партиямен бір блок болып, парламенттік сайлауға баратын болсақ, бақылаушылар өздеріне жүктелген міндетін толыққанды атқаратынына сенімдімін. Сайлаудың әділ, таза өтуіне біздің бақылаушыларымыз мүдделі және осы мақсатта қайтпас мінез, табанды жұмыс көрсетеді. Қандай да бір партиямен блок болып кіріп жатсақ, тек қана тепе-тең жағдайда кіреміз. Біздің бақылаушы үміткерлеріміз болашақта парламентке кіретін болса, партия бағдарламасына біздің де ұсыныстарды енгізу жөніндегі шартымызды қоямыз. Оның ішіндегі ең басты ұсыныс – сайлау заңдарын демократиялық талаптарға сәйкестендіру болып табылады.
– Қоғамдық жұмыстағы қажыр-қайратыңызға ел-жұрт қолдау көрсетсін деп тілейміз. Сұхбатыңызға рахмет!
Азамат ШОРМАНХАНҰЛЫ,
«D»
