Серік ӘБІШЕВ: Сенім кеңесіне СЕНІМІМ АЗ

Қаза­қстан­дағы пре­зи­дент­тік сай­лау өтіп кет­се де, оның буы­рқанған қызуы әлі тарқаған жоқ. Сай­ла­уда өз ерік­тері­мен бақы­ла­у­шы­лық жасаған аза­мат­тар­ды қуда­лау жалғасуда. 

Қоғам­ның осы қызуын қалай да басу үшін, сай­ланған пре­зи­дент Қасым-Жомарт Тоқа­ев­тың жар­лы­ғы­мен Ұлт­тық қоғам­дық сенім кеңесі құрыл­ды. Билік ұсы­нып оты­рған баста­ма­ның негіз­гі мақ­са­ты – билік пен қоғам ара­сын­да келісім көпірін орна­тып, өзек­ті мәсе­ле­лер бой­ын­ша халы­қтың пікірін еске­ру. Сон­ды­қтан да болар, аза­мат­тар­дың бір бөлі­гі Қоғам­дық кеңес­ке сенім артып, оның жұмысы­на бел­сене ара­ла­суға шақыр­са, енді бірі бұл кеңе­сті билік­тің сая­си тех­но­ло­ги­я­ла­ры­ның бір ама­лы деп қабыл­дап, оған сенім­сіздік білдіруде. 

Қалай десек те, заң тұрғы­сын­да пар­ла­мент қабы­рға­сын­да шешілуі тиіс мәсе­ле­лер­ді Қоғам­дық сенім кеңесінің мой­ны­на артып қою­ды, нағыз халық қала­у­лы­ла­ры­ның пар­ла­мент­ке кіріп кет­пе­уінің қитұрқы ама­лы ретін­де қарас­ты­руға бола­ды. Қара­пай­ым тіл­мен айтқан­да, Келісім кеңесі аза­мат­тық қоғам іші­нен сыты­лып шыққан тәу­ел­сіз сая­сат­кер­лер­ге: «Осы жер­де ойнай тұры­ң­дар» деген иша­ра біл­дір­ген, қол­дан жасалған блок-пост болып тұрған тәрізді. Осы және өзге де мәсе­ле­лер жөнін­де пре­зи­дент­тік сай­ла­уда тәу­ел­сіз бақы­ла­у­шы­лар қозға­лы­сы­ның жұмысын ұйым­да­сты­рған қоғам бел­сен­дісі, заң­гер Серік ӘБІШЕВПЕН болған сұх­ба­ты­мы­здан оқи аласыздар. 

– Секе, пре­зи­дент­тік сай­лау кезін­де қоғам­да «бақы­ла­у­шы­лар» деп ата­ла­тын жаңа күш пай­да бол­ды. Алма­ты­лық бақы­ла­у­шы­лар­дың бел­сен­ділі­гін басу үшін, «КНБ» сізді ұстап әкет­ті деген хабар тара­ды. Осы жағ­дай­дың мән-жайы қалай болды?

– Иә, дұрыс айта­сыз, ойда жоқта қоғам­да «бақы­ла­у­шы­лар» деген әле­умет­тік топ пай­да бол­ды. Оларға әділ сай­лау арқы­лы сая­си жүй­ені өзгер­ту­ге деген жақ­сы ниет қозға­у­шы дина­ми­ка­лық күш бер­ді. Өткен пре­зи­дент­тік сай­лау кезін­де бүкіл Қаза­қстан бой­ын­ша жал­пы саны 6 мыңға жуық бақы­ла­у­шы­лар­ды дай­ын­дап, оның ішін­де 1500 бақы­ла­у­шы­ға тиісті сер­ти­фи­кат бер­дік. Сай­ла­удың қалай өткенін ел-жұрт жақ­сы біліп отыр: әдет­те­гі бел­ден басқан заң­сызды­қтар бұл жолы да үстем­дік етті. Сон­ды­қтан сай­лау біте салы­сы­мен, бақы­ла­у­шы­лар өздерінің нара­зы­лы­қта­рын біл­ді­ре баста­ды. Тіп­ті поли­ция қыз­мет­кер­лері бақы­ла­у­шы­лар­ды тұтқын­дап, қамаған жағ­дай­лар да орын алды. Сай­лау нәти­же­сінің қан­дай бола­ты­ны біздің қолы­мы­зға келіп түс­кен сай­лау комис­си­я­сы­ның көк мөрі басы­лған про­то­кол­дар­дың саны 208-ге жет­кен кез­де айқын­да­ла баста­ды. Себебі сай­лау комис­си­я­сы мен біздің есеп­тер ара­сын­да үлкен алшақты­қтар көз­ге түсті. Біздің қолы­мы­здағы құжат­тар­ды негіз­ге алып, ресми түр­де Алма­ты қала­сы аумағын­дағы сай­лау нәти­же­лерін жоққа шыға­руға бола­ды деп, сенім­ді түр­де айта аламын.

– Деген­мен сізді «КНБ» қыз­мет­кер­лері ұстап әкет­пек болған жәйт­тің жай-жап­са­ры не болды? 

– Жұмысы­мы­здың жалға­сы ретін­де өзі­міз тір­ке­ген заңбұ­зу­шы­лы­қтар­ды көл­де­нең тар­тып, бас­пасөз мәс­ли­ха­тын өткізіп, артын­ша сот пен про­ку­ра­ту­раға шағым­да­на баста­дық. Осы әре­кет­тері­міз біре­улер­ге ұна­май, біз­дер­ге нешетүр­лі адам­дар қоңы­рау шалып, жасап жатқан жұмысы­мы­зды тоқта­туға шақыр­ды. Сон­дай қоңы­ра­у­лар­дың ара­сын­да бір адам­дар теле­фон шалып, өздерін бақы­ла­у­шы­мыз деп таны­сты­рып, қол­да­рын­дағы про­то­кол­дар­ды біз­ге тап­сыр­мақ­шы екен­ді­гін айт­ты. Мен оларға сеніп, бел­гі­лен­ген жер­ге кел­генім сол еді, үш адам қор­шап алды. Олар­дан кім екен­дерін айту­ды талап еттім. Өздерін поли­ци­я­мыз деп таны­сты­рған­мен, ешқан­дай қыз­мет­тік куәлік­терін көр­сет­кен жоқ. Сол кез­де жаны­мы­зға тағы бір адам жақын­дап, өзін «КНБ» қыз­мет­кері ретін­де таны­стыр­ды да, әңгі­ме­ле­сетін шару­а­мыз бар деп, мені алып кет­пек­ші болды. 

Мен бол­сам, қан­дай негіз­де шақыр­тып отыр­сыздар деген сұрақ қой­ып, тиісті құжат көр­се­ту­лерін сұра­дым. Бірақ ешкім ешқан­дай құжат көр­сет­кен жоқ. Сол жер­де біраз дау-дамай бол­ды. Мені жай­дан-жай жібер­мей­тініне көзім жет­кен соң, олар­дың көлі­гіне оты­руға мәж­бүр бол­дым. Алай­да мені өздерінің ресми кең­се­леріне апа­ру­дың орны­на, бей­та­ныс пәтер­ге алып келіп, қыспаққа алды. Сон­дағы маған айтқан­да­ры: «Сай­лау біт­кен соң, елді неге дүр­лік­тіріп жүр­сің?! Жанұяң­ды, бала-шағаң­ды ойла­саң­шы. Туған-туы­ста­рың бар. Тіп­ті басы­ңа кір­піш түсіп кетуі мүм­кін ғой», – деп, бел­сен­ді әре­кет­тер­ден бас тар­туым­ды талап етіп, қорқы­тқы­сы кел­ді. Соған қара­ма­стан, мен өз дегенім­нен қайт­пай­ты­ным­ды айт­тым. Біздің жасап жатқан жұмыста­ры­мы­здың заң аясын­да екен­ді­гін жет­кізу­ге тырыстым.

– Ал сіз­дер – бақы­ла­у­шы­лар билік­тің ойын шар­ты­мен өткен сай­лау нәти­же­сіне заң аясын­да қан­дай қауіп төн­ді­ре алдыңыздар? 

– Осы күні біз 162 бақы­ла­у­шы­ның аты­нан сотқа шағым жаса­дық. Бұдан бөлек, 36 шағым­ды ҚР Қыл­мыстық кодексінің 151-бабы бой­ын­ша іс қозғал­сын деген талап­пен про­ку­ра­ту­раға жол­да­дық. Мені ұстаған адам­дар менен осы шағым­дар­ды қай­та­рып алуым­ды талап етті. Мені қыспаққа алған адам­дар­дың ара­сын­дағы бір кісіні мәжіліс депу­тат­тар­дың біріне ұқсат­тым. Олар мені қорқы­тып, деген­деріне жетудің қиын бола­ты­нын түсін­ген соң, «депу­тат бола­сың», «қоғам­дық кеңес­ке кіресің» деген ұсы­ны­стар жасай баста­ды. Осы­лай­ша әңгі­ме­міз түн­гі сағат бір­ге дей­ін созыл­ды. Алай­да мені жоғал­тып алған бел­сен­ді бақы­ла­у­шы­лар артым­нан іздеу салып, әле­умет­тік желілер­ді шула­та бастаған соң, аяқта­рын тар­тып, мені боса­туға мәж­бүр бол­ды. Деген­мен, маған көп сөй­ле­ме деп қай­та­лай ескерт­ті. Мен бол­сам, жасап жатқан бар әре­кеті­міз заң шең­берін­де, сон­ды­қтан көз­де­гені­міз­ден қайт­пай­мыз деп, өзім­нің табан­ды ұста­ны­мым­ды айттым. 

– Сіздің өзіңіз де сай­лау кезін­де қоғам бел­сен­дісі ретін­де аяқ асты­нан таныл­ды­ңыз. Өзіңіз тура­лы және суы­ры­лып шығуға қан­дай себеп­тер бол­ды – осы жөнін­де не айтар едіңіз? 

– Мен кәсі­би заң­гер­мін. Әсіре­се кли­ент­тер­дің қар­жы-бан­кі сала­сын­дағы про­бле­ма­ла­ры­мен айна­лы­са­мын. Шетел­де «Бола­шақ» бағ­дар­ла­ма­сы­мен білім алып кел­ген түлек­тер­дің алды­ңғы толқы­нын­да бол­дым. Бір­не­ше тіл­ді мең­гер­дім, қазақ және орыс тіл­деріне жетік заңгер-маманмын.

Ал сіз айтқан­дай, «суы­ры­лып шығуы­ма» елде­гі сая­си өзгерістер­ге деген ықы­ла­сым себеп­кер бол­ды. Шынын айтқан­да, халық бір билік­тен, жалғыз адам­ның 30 жыл­дық езгісі­нен әбден қажы­ды. Қатып қалған осы сая­си жағ­дай­ды қалай да өзгер­ту қажет­ті­гін түсініп, пре­зи­дент­тік дода­ны Әмір­жан Қоса­но­втың шта­бы­нан баста­дым. «Отыз жыл­дық Назар­ба­ев­тың» үміт­кер­лер тізі­мін­де бол­маған­ды­ғы бәрі­міз­ге бір үлкен үміт бер­ді. Мен де мың­даған отан­даста­ры­мыз сияқты Қоса­но­вқа сенім біл­діріп, көме­гім тисін, осы кере­мет үрдістің басы-қасын­да болай­ын деген ойда бол­дым. Оның үстіне бақы­ла­у­шы ретін­де тәжіри­бем де бар еді. 1993 жыл­дан бері шетел­де оқып жүріп, ОБСЕ тара­пы­нан сан рет бақы­ла­у­шы­лар жұмысы­на қаты­сқан­мын. Осы тәжіри­бем­ді отан­даста­рым­мен бөлісіп, елі­міз­де­гі сай­ла­удың әділ өтуіне ат салы­суға ниет­ті болдым. 

Алай­да Әмір­жан Қоса­но­втың шта­бын­дағы сабо­таж­ды сезген­нен соң, олар­дан бөлініп, сот­талған­дар­дың құқы­ғын қорғау коа­ли­ци­я­сы­на барып, семи­нар дай­ын­ды­қтар өткі­зе баста­дым. Мені бел­сен­дік таны­туға жете­ле­ген басты себеп­тер – халы­қтың басын қосып, әділ сай­ла­уды қам­та­ма­сыз ету және сай­лау про­цесін демо­кра­ти­я­лық құн­ды­лы­қтарға сәй­кестен­ді­ру болды. 

– Сай­лау қоры­тын­ды­ла­ры бой­ын­ша бақы­ла­у­шы­лар сотқа бір­не­ше шағым түсір­ген екен. Бұл жөнін­де нақты қан­дай ақпа­рат бере аласыз? 

– Айтып кет­кенім­дей, қазір­гі уақыт­та сай­лау заңы­ның өрес­кел бұзы­луы­на бай­ла­ны­сты 162 шағым­ды сот­тарға түсір­дік. Оның ішін­де­гі ең маңы­здысы – Алма­ты қала­лық аймақтық сай­лау комис­си­я­сы тара­пы­нан жіберіл­ген өрес­кел заң­сызды­қтар бой­ын­ша әзір­лен­ген шағым­ды ҚР Жоғарғы соты­на жолдадық.

– Билік енді қоғам­ның қар­сы­лық апты­ғын басу үшін, «Ұлт­тық қоғам­дық сенім кеңесі» деген мәмі­ле құру­ды қолға алды. Ақор­да­ның ойын тәр­тібі­мен өтетін билік­тің бұл баста­ма­сы аза­мат­тық қоғам­ды сен­ді­ре ала ма? 

– «Қоғам­дық кеңес пре­зи­дент­ке бағы­ны­шты бола­ды, халы­қтық пікір­мен сана­сып оты­ра­ды» деген сөз­дер айты­лып жүр. Алай­да осы тәріз­дес қоғам­дық кеңе­стер бұрын да болған. Бір қараған­да, дұрыс баста­ма сияқты болып көрін­гені­мен, оның құқы­қтық құзы­ры қан­дай бол­мақ деген мәсе­ле бар. Сон­ды­қтан кеңе­стің жасаған ұсы­ны­ста­ры қалай­ша қабыл­да­нып, қай түр­де жүзе­ге аса­ды деген ой маза­лай­ды. Бұл кеңес­ке кім­нің кіретіні, қан­дай талап­тар қой­ы­ла­ты­ны тура­лы әлі ашық айты­лған жоқ. Қоғам­дық кеңес тура­лы менің пікірім­ді біл­гіңіз кел­се, ашы­ғын айтай­ын, бұл – билік­тің көз­бо­я­у­шы­лық ретін­де жасап оты­рған кезек­ті әрекеті. 

– Ұлт­тық кеңес – дер­бес өкілет­ті­гі мен құзы­ры жоқ қоғам­дық негіз­де­гі ұйым бола­ды. Егер сізді осы Кеңе­стің оты­ры­сы­на шақыр­са, оның жұмысы­на қаты­суға барар ма едіңіз?

– Егер осы айтып оты­рған кеңе­стің баста­ма­сы халы­қтың көңілі­нен шығып, мені кеңе­стің құры­л­тай жиы­ны­на шақы­рып жат­са, неге бар­масқа? Бақы­ла­у­шы­лар­дың аты­нан ой-пікірім­ді біл­діріп, кеңе­стің жұмысы­на атса­лы­су­шы едім. Егер айтқан нақты пікір­лері­міз қабыл­да­нып, әрі қарай жалға­сын тауып, өз нәти­же­сін беріп жат­са, ондай кеңе­стің жұмысы­на ара­ла­суға әрқа­шан да ниет­ті болар едім.

– Олай бол­са, кеңе­стің талқы­ла­у­ы­на қан­дай мәсе­ле ұсы­нар едіңіз?

– Ондай мүм­кін­дік болып жатқан жағ­дай­да, бірін­ші кезек­те­гі тала­бым – Сай­лау тура­лы заң­ды өзгер­ту керек дей­тін еді. Бұған қоса, сая­си пар­ти­я­лар, БАҚ және митинг тура­лы заң­дар­ды қай­та қара­уды ұсы­нар едім. Тағы бір ұсы­ны­сым – бақы­ла­у­шы­лар инсти­ту­тын құрып, олар­дың әділ іс-әре­кет­терін жүзе­ге асы­руға кепіл­дік беретін заң жоба­сы­на баста­ма­шы­лық жасау. Десек те, біз осы ұсы­ны­ста­ры­мы­зды, ешбір кеңес­ке кір­мей-ақ жүзе­ге асы­ру­дың қамын жасау үстіндеміз.

– Егер пре­зи­дент Қ.-Ж.Тоқаев ұсы­нып оты­рған Ұлт­тық кеңес­ке мүше бола­тын аза­мат­тар­ды билік ірік­теп ала­тын бол­са, Ақор­да­ның айтуы­мен кеңес­ке кір­ген «қуыр­шақ» қаты­су­шы­лар аза­мат­тық қоғам­ның дауы­сын басып кет­пей ме? 

– Өз басым қоғам­дық кеңес мүше­лерін таң­дап, олар­ды бекіту ере­же­сіне қар­сы­мын. Олар қан­дай прин­циппен ірік­те­леді?! Халық ұсы­нған адам­дар кіреді дей­ді, бірақ бәрі­міз­ге бел­гілі, бұған дей­ін ұйы­қтап жатқан неме­се билік­тің ғана сой­ы­лын соға­тын депу­тат­тар да сол халық аты­нан кіріп кетуі мүм­кін. Сон­ды­қтан қан­ша тырыс­сам да, осы кеңес­ке үлкен сенім арта алмай­мын. Тағы қай­та­лап өтей­ін, бұл – билік­тің алдам­шы әдістерінің бірі деген ойдамын.

– Осын­дай «кеңес» құры­ла­тын бол­са, ай сай­ын мил­ли­он тең­ге жалақы алып, үлде мен бүл­де­ге ора­нып оты­рған сенат пен мәжілістің жүз елу­ге жуық депу­та­ты не үшін керек? 

– Жаңа айтып өткенім­дей, бірін­ші кезек­те қоғам­дық кеңе­стің негіз­гі мақ­са­тын бел­гілеп, оның заң­ды мәр­те­бесін айқын­дап алу қажет. Егер қоғам­дық кеңе­стің заң қабыл­дай ала­тын неме­се оны ұсы­на ала­тын құзы­реті болып жат­са, шыны­мен де, пар­ла­мент­тің қажет­тілі­гі қан­ша деген сұрақ туа­ды. Осы­ның бәрін жақ­сы­лап ойла­ну керек. Қоғам­дық кеңе­стің ұйым­да­сты­ру жұмысын кім атқа­ра­ды, кім қар­жы­лан­ды­ра­ды, ол қар­жы қай­дан бөлі­неді деген сұрақтар­дың жау­а­бын әу баста шешіп алған дұрыс. Кеңес мүше­лері – мына жақтан, пар­ла­мент депу­тат­та­ры – ана жақтан мил­ли­он­дап жалақы алып жат­са, осын­ша­ма шығын кім­ге керек?! Қалай болған­да да, бірін­ші кезек­те кеңе­стің заң­ды ста­ту­сын айқын­дап алу қажет, онсыз жұмысты баста­удың да қажеті шамалы.

– Бұл кеңес қоғам мен өкілет­ті билік­тің ара­сын жалға­сты­ра ала ма? Ол үшін Ақор­да тара­пы­нан нақты қан­дай шара­лар жүзе­ге асуы керек деп ойлайсыз? 

– Егер қоғам­дық кеңес­ке халық ұсы­нған, ел ара­сын­да беделі бар аза­мат­тар кіріп жат­са, халы­қтың үмітін ақтай­тын, жұмысын әділ атқа­ра­тын кеңес бола­ты­ны­на сенім артуға болар еді. Ал кеңес құра­мы­на билік өзі ұсы­нған тұлға­лар­ды тық­па­лай­тын бол­са, бұл барып тұрған сенім­сіздік кеңесі болып шыға келеді. 

– Сіз сай­лау кезін­де бір жетек­шісі болған аза­мат­тық қоғам­да «Бақы­ла­у­шы­лар пар­ти­я­сын» құру баста­ма­сы көтеріліп жатыр. Бұл баста­ма­ның жалға­сы қалай болмақ?

– Жоқ, біз бақы­ла­у­шы­лар пар­ти­я­сын емес, «Бақы­ла­у­шы­лар­дың қоғам­дық бір­ле­стік аль­ян­сы» деген ата­уы бар ұйым құру­ды жөн көріп, осы бағыт­тағы жұмысты бастап та кет­тік. Оның құра­мы­на, бірін­ші кезек­те, өзі­міздің бақы­ла­у­шы­лар желісі кіреді. Ал бақы­ла­у­шы­лар пар­ти­я­сын құру деген баста­ма­ның өзі дұрыс емес. Өйт­кені бақы­ла­у­шы­ға заң тұрғы­сы­нан қой­ы­ла­тын негіз­гі талап – қан­дай да бір сая­си пар­тия неме­се үміт­кер­ге бағы­ны­шты бол­мау. Тәу­ел­сіз бақы­ла­у­шы біре­удің мүд­десіне емес, сай­ла­удың таза, әрі әділ өтуіне жұмыс жасау керек. Сон­ды­қтан бақы­ла­у­шы­лар­ды пар­тия емес, ұйым неме­се рес­пуб­ли­ка­лық қозға­лыс бірік­тіруі тиіс деген ойдамын. 

– Елде­гі жалғыз тәу­ел­сіз сая­си күш – «Ақиқат» Жал­пы­ұлт­тық соци­ал-демо­кра­ти­я­лық пар­ти­я­сы аза­мат­тық қоғам өкіл­дерін өз қата­ры­на шақы­рып жатқа­ны­нан хабар­дар болар­сыз. Бақы­ла­у­шы­лар ара­сын­да бұл ұсы­ныс талқы­лан­ды ма?

– Иә, бұл үнде­уді мен де естідім. Бірақ менің білуім­ше, «Ақиқат» пар­ти­я­сы қол­дан жасалған кедер­гілер­ге кез­десіп, ата­уын тір­ке­ту­ден өте алмай жатыр. Біз­ге тек «Ақиқат­тан» емес, басқа да пар­ти­я­лар­дан ұсы­ны­стар келіп түсті. Алай­да бақы­ла­у­шы­лар өздерінің жұмысын тек рес­пуб­ли­ка­лық аль­янс түрін­де жүр­гізу­ге мүд­делі болып отыр. Деген­мен, бола­шақта қан­дай ұсы­ны­стар түседі, олар­дың шар­тта­ры қан­дай бола­ды деген мәсе­ле тағы бар. Ұсы­ныс жасаған пар­ти­я­ның сая­са­ты мен бағ­дар­ла­ма­сы да ескерілетін дүние. Егер көзқа­рас­тар мен мүд­де­лер бақы­ла­у­шы­лар­дың көңілі­нен шығып жат­са, неге үлес қоспасқа?

– Ал егер «Ақиқат» пар­ти­я­сы­мен бір­ге алдағы пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға жеке блок болып баруға уағ­да жасасқан бол­саңы­здар, пар­тия жетек­шілі­гіне қан­дай талап­тар қояр едіңіздер?

– «Ақиқат» неме­се басқа пар­ти­я­мен бір блок болып, пар­ла­мент­тік сай­ла­у­ға бара­тын бол­сақ, бақы­ла­у­шы­лар өздеріне жүк­тел­ген мін­детін толы­ққан­ды атқа­ра­ты­ны­на сенім­ді­мін. Сай­ла­удың әділ, таза өтуіне біздің бақы­ла­у­шы­ла­ры­мыз мүд­делі және осы мақ­сат­та қайт­пас мінез, табан­ды жұмыс көр­се­те­ді. Қан­дай да бір пар­ти­я­мен блок болып кіріп жат­сақ, тек қана тепе-тең жағ­дай­да кіре­міз. Біздің бақы­ла­у­шы үміт­кер­лері­міз бола­шақта пар­ла­мент­ке кіретін бол­са, пар­тия бағ­дар­ла­ма­сы­на біздің де ұсы­ны­стар­ды енгі­зу жөнін­де­гі шар­ты­мы­зды қоя­мыз. Оның ішін­де­гі ең басты ұсы­ныс – сай­лау заң­да­рын демо­кра­ти­я­лық талап­тарға сәй­кестен­ді­ру болып табылады.

– Қоғам­дық жұмыстағы қажыр-қай­ра­ты­ңы­зға ел-жұрт қол­дау көр­сет­сін деп тілей­міз. Сұх­ба­ты­ңы­зға рахмет! 

Аза­мат ШОРМАНХАНҰЛЫ,

«D»