Күн тақырыбы
- Өткен 17 маусым күні ҚР парламентінің сенатында «2020 жылғы республикалық бюджеттің атқарылуы туралы үкіметтің есебі тыңдалды. Сондағы Есеп комитетінің қорытындылары бойынша сенат депутаты Ақылбек Күрішбаев су шаруашылығындағы, аграрлық ғылымдағы, азық-түліктің бағасын мемлекеттік реттеудегі мәселелер туралы өз тұжырымын ұсынған еді. Біз депутаттың пікірін қаз-қалпында жариялап отырмыз.
Жақын болашақта еліміздің қауіпсіздігіне әсер ететін басты қатердің бірі – су тапшылығы болуы мүмкін. Дүниежүзілік банк сарапшыларының пікірінше, 2030 жылға қарай Қазақстандағы су ресурстарының көлемі 90-нан 76 текше километрге дейін төмендейді.
Сонымен бірге су шаруашылығы секторы инфрақұрылымының тозу көлемі 70%-дан асады. Нәтижесінде республикада суару жүйесінің пайдалы әсер коэффициенті тек қана 0,45–0,55, яғни судың 40 пайызы пайдаланылмай, ысырап болып жатыр.
Қазіргі уақытта бізде ауыл шаруашылығы жерлерінің тек қана 4%-ы заманауи тамшылату тәсілімен суарылады, бұл бар болғаны 62 мың гектар.
Біз жақында Түркістан облысында Аграрлық мәселелер, табиғатты пайдалану және ауылдық аумақтарды дамыту комитетінің көшпелі отырысын өткіздік. Қазірдің өзінде өңірдің барлық жерінде егіндік судың тапшылығы қатты байқалуда.
Халықаралық сарапшылар атап өткендей, біздің басты проблемамыз – суды жоспарлау, бақылау және пайдалану жүйесінің тиімсіздігінде. Яғни біздің еліміздегі су дағдарысы ең алдымен басқару дағдарысының салдарынан болып отыр.
Бірнеше мысал келтірейін. Су ресурстары комитетінің өзінде қызметкерлердің көпшілігінің салалық жұмыс тәжірибесі жоқ, 38 адамның 18-і немесе тек 40%-ы – су шаруашылығы мамандары. Жалпы «Қазсушар» кәсіпорын жүйесінде қызметкерлердің тек жартысы ғана тиісті бейіндік білімге ие, олардың көбісі зейнетке дейінгі жаста. 761 өзен, 529 көл, 71 су қоймасы орналасқан Балқаш-Алакөл бассейндік инспекциясында бар болғаны 21 маман жұмыс істейді. Төрт облыстың аумағын қамтитын Жайық-Каспий бассейндік инспекциясында қызметкерлердің жалпы саны – 12-ақ адам.
Аталған су шаруашылығында инженер-гидротехниктер, салалық инженер-құрылысшылар, гидрогеологтар, гидрологтар және гляциологтар (мұздықтар жөніндегі мамандар) мүлдем жетіспейді. Олардың көбісі тіпті университеттердегі мамандықтардың классификаторында да жоқ. Ал бұл саланы өзгерту үшін, бізге су өнімдеу және цифрлық технологияларды менгерген заманауи кадрлар керек.
Жоғары оқу орындарында су мамандарын даярлау сапасын арттыру, Жамбыл гидромелиоративтік институтын қалпына келтіру, Қазақстанда су проблемалары бойынша әлемдегі жетекші университеттің филиалын ашу, су шаруашылығы ҒЗИ-ның жұмысын жандандыру, білімді арттыру және мамандарды қайта даярлау жөніндегі өңірлік орталықтарды құру қажеттілігі туралы көптеген жылдар бойы айтылып келеді. Бірақ бұл мәселелер бүгінге дейін шешілмеді. Судың да сұрауы бар емес пе?
Су объектілерінің көпшілігінде қазірге дейін гидрологиялық бекеттер жоқ, сондықтан біз елімізде қанша су қоры бар екенін нақты білмейміз. Трансшекаралық өзендер туралы халықаралық келіссөздерде біз ғылыми негіздемелеріміздің әлсіздігінен және комиссия мүшелерінің жиі өзгеріп отыруынан ұтылып жатамыз. Атап айтқанда, осы бағытта біз қытайлық әріптестерімізден едәуір артта қалып отырмыз. Бұл – біздің көршілерімізбен су бөлісу мәселесінде әлсіз тұсымыздың бірі.
Осылайша елімізде стратегиялық маңызы бар су шаруашылығы саласын кадрлық және ғылыми қамтамасыз ету мәселелері толғағы жеткен сұраққа айналды.
Екіншіден, аграрлық ғылымды дамыту мәселесі бойынша. Қазір біз саланы ғылыми қамтамасыз етудегі артта қалушылықтан аграрлық өндірістің қандай шығынға ұшырап жатқанын өз көзімізбен көріп отырмыз. Қаржы министрлігі ғылымды жеткіліксіз қаржыландыруды бюджет тапшылығымен түсіндіреді. Бірақ жыл сайын 7 млрд теңгеге жуық бюджет қаражаты шетелдік селекция тұқымдарын субсидиялауға жұмсалады. Ал асыл тұқымды малды шетелден сатып алуға 500 млн АҚШ долларынан астам қаражат кетті. Олардың бір бөлігі мемлекеттік субсидиялар болып табылады.
Аграрлық ғалымдарымыз жарты жылдан бері мемлекеттік қаржыландырудан тыс отырған жағдайда аграрлық ғылымды дамытуға қатысты қандай сөз айта аламыз?
Біз аграрлық ғылыми зерттеулерді ұйымдастырудың жаңа, тиімді форматын ұсынамыз. Біріншіден, ауыл шаруашылық өндірісінің сұранысын өтей алмайтын «шикі» ғылыми әзірлемелердің пайда болу себептерінің бірі – аграрлық зерттеулерді жүргізу мерзімінің үш жылмен шектелуі. Осындай қысқа уақыт ішінде әлемде еш жерде жаңа сорттар мен агротехнологиялар жасалмайды. Сондықтан аграрлық салада алға қойылған міндеттерге байланысты және ғылыми әзірлемелерді өндіріске енгізуді ескере отырып, 5-15 жылға арналған ұзақ мерзімді ғылыми-техникалық бағдарламалар енгізуді ұсынамыз.
Екіншіден, мұндай зерттеулердің тақырыбын ауыл шаруашылығы өнімдерін өндірушілердің ұсыныстарын негізге ала отырып анықтау қажет, олар саланың стратегиялық маңызды міндеттерін шешуге бағытталып, конкурстан тыс, яғни конкурссыз іске асырылуы тиіс. Біз аграрлық ғылымды дамытудағы жоғарыда аталған кедергілерді алып тастап, жақын арада агро-өнеркәсіп кешенін ғылыми қамтамасыз етуді қалпына келтіре алатынымызға сенімдіміз.
Қорытындылай келе, мен Есеп комитетінің төрайымы Наталья Годунованың сөзіне жүгінгім келеді. Қазір біздің қоғамдағы ең басты мәселе – азық-түліктің қымбаттауы, қарапайым халық күндерін әрең көруде. Осыдан тура 9 ай бұрын сенаторлар тобы үкіметке сауда субъектілері арқылы азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандыру тетігінің тиімділігі төмен екенін айтқан болатын, мұның нақты себептерін келтіре отырып, осы схемадағы құрамдас сыбайлас жемқорлықты да көрсетіп берді.
Алайда қисынсыз жағдай орын алып отыр, өйткені ондаған миллиард теңге мемлекеттік қаражаттан сауда орталықтарын қаржыландыруға жұмсалады, ал баға өсуін тоқтатар емес. Депутаттар мемлекеттік қолдау шараларының кемшіліктерін көрсеткенімен, ешкім бюджет қаражатының әлеуметтік маңызды жобаға қалай жұмсалып жатқанын әділ әрі нақты анықтай алмайды, ондағы заң бұзушылықтарды да жарыққа шығара алмай отыр.
Айтпақшы
Қазақ тәжік пен қырғыздан
СУ САТЫП АЛУҒА МӘЖБҮР
- Қазақстан Тәжікстанның Қайраққұм су қоймасынан егістік үшін қосымша 315 млн текше метр су алатын болды, деп хабарлайды «Азаттық».
Оңтүстіктің фермерлері Сырдарияда су жетіспеушілігінен күрішті суғаруды азайтқан. Биыл Сырдарияда су мөлшері аз болып тұр. Қазақстанның экология, геология және табиғи ресурстар жөніндегі министрінің орынбасары Серік Қожаниязов шілде-тамыз айларында «Бахри Точиктан» (Қайраққұм су қоймасынан) қосымша 315 млн текше метр су алатынымызды айтты. Ал Тәжікстанға судың орнына жанар-жағармай беріледі.
«Азаттық» радиосының Тәжік қызметінің дереккөзі 31 мамырда Душанбеде Тәжікстанның энергетика және су ресурстары министрі Далер Жума мен Қазақстанның экология, геология және табиғи ресурстар жөніндегі министрі Мағзұм Мырзағалиев су мәселесі бойынша келісімге келгенін жеткізді. Бірақ ол Қайраққұм су қоймасынан Өзбекстанға қосымша су беріле ме, жоқ па – ол туралы мәлімет білмейтінін айтты. 10 маусымда Өзбекстан президенті Шавкат Мирзияев Тәжікстанға барған ресми сапары кезінде Қайраққұм ГЭС-іне барған. Ол оған дейін өзбекстандық диқандарға биыл су тапшылығы болатынын және суғаратын су 60 пайызға қысқаратынын ескерткен.
Тәжікстанда Мұздықтарды зерттеу орталығының директоры Абдулхамид Каюмов биыл қар аз түскендіктен, судың да аз болатынын ескертті. «Қазір Варзоб өзенінің басында су мөлшері 30 см ғана. Бұл өте апатты жағдай», – деді ол.
Қырғызстаннан келетін суға мүдделі болғандықтан, егіндік судың тапшылығы Жамбыл облысында да қатты сезілуде. «Биылғы жылы бізде су тапшылығы қатты сезілетін болады», – дейді Жамбыл облысының әкімі Бердібек Сапарбаев.
«Біз суды Қырғызстанның Орта Тоқай және Киров су қоймаларынан аламыз. Бірақ бүгінде екі ел арасында жасалған уағдаластық бойынша, келісімшартта көрсетілген судың 50 пайызын ғала алып отырмыз. Бірақ, өкінішке орай, осы судың өзі бізге жеткіліксіз», – депті облыс әкімі «Азаттық» радиосына берген түсініктемесінде.
Әкімнің сөзіне қарағанда, Жамбыл облысындағы 200 мың гектар суармалы жерге 1,1 миллиард текше метр су қажет. Ал биылғы құрғақшылыққа байланысты шаруа қожалықтары егінге су алудың кезегін күтуге мәжбүр.
Сарапшылардың пікіріне қарағанда, су тапшылығы Атырау мен Батыс Қазақстан облыстарында да қатты сезілуде. БҚО-ның фермерлері көршілес Ресейден келетін суға мұқтаж болса, Атыраудағы су тапшылығы жағдайы тоған-суландыру жүйесінің әбден тозығы жетуіне байланысты болуда. Мұндағы Жайықтан су сору және тоғандар бойындағы сору станциялары Кеңес Одағынан бері модернизациялық жөндеуден өтпеген. Ал республика су шаруашылығы комитеті Атырау облысындағы суландыру жүйесін жаңарту жұмыстары жуық бес жылдық жоспарға енгізілмегенін айтуда.
Сырым ДАТОВ, «D»
