Жаңа президент сайлау қарбаласы мен тақ төңірегіндегі «ақылдылардың» Тоқаевты тездетіп президент қызметіне рәсімдеуінің астарына үңілсек, меніңше, биліктің «асығу» себебі – халыққа ес жиғызбай, желкелегендей етіп, беті жаңартылған сияқты, бірақ баяғы – сол авторитаризм «қорасына» кіргізу.
Бірақ дүмпілдеген рәсімдеу салтанатынан ойды бір сейілтсек, айтылған уәде-жоспарларды ақылмен, біліммен өлшеп көрсек, «жаңартылған» президент билігінің де «аурулары» сол баяғы, тек басқа дауыспен айтылған халықты алдаусырату «әуендері» екен. Бір ғана айырмашылығы – Назарбаев өткірлене бастаған әлеуметтік, саяси мәселелерді өзінің «тау тұлғасымен» жапқандай еді, Тоқаев – одан да бетер ауырлаған мәселелерді қалай да жолын тауып, шешуге емес (ол үшін билік түбегейлі өзгеруі керек), оны жеңілдетуге мәжбүр екенін танытты. Бірақ саяси іскерлігін қанша көрсеткісі келгенімен, Тоқаевтың іс жүзінде қоғам жағдайын жақсартуға саяси дәрменсіздігінің басты, шешуші себебі – оның еш өзгерісті қаламайтын, Назарбаевтан қалған «тақты» бұрынғыдай қаумалап, халықтан қорғап тұрған олигархтар «құдіретінің» алдында, Батыс елдеріндегі сияқты, халықтың басым бөлігінің шын қолдауына сүйене алмауы. Сол саяси құқықтық дәрменсіздігін түсінгенінен болар, Тоқаев ең болмағанда, Қоғамдық сенім кеңесіне сүйенбек сияқты.
Бірақ бұл жоспар да сол бұрынғы авторитаризмнің белгілі «әдісі» – қоғамның жиналған қауіпті буын сыртқа шығару ғана болмақ. Кеңес отырыстары – билік белгілі технологиямен іріктеп алған «халықшылдардың» өзара атақ-беделдерін салыстыруы, билікке «зияны» жоқ «қызыл кеңірдегі», жүйесіз көпірме сөзі, арзан дақпырты болары күнібұрын мәлім жәйт.
Биліктің «ақылдылары», меніңше, Тоқаевты бірдеңеге келістіре салардай, қазақ сөзінің мағынасын толық ұға бермейтін сияқты. Әйтпесе «Ұлттық қоғамдық сенім кеңесі» атауының шешуші сөзі – «сенім». Сонда қалай, жаңа президентке халықтың «сызып берілген» 70% сенімі жеткіліксіз болғаны ма, әлде шын сенімнің аздығын мойындап, халық белсенділерінің саяси қолдауына сүйенбек пе? Жалпы айтқанда, қоғамның саяси болмысына тиесілі, оның адамгершілік тұрғысының аса маңызды қырын сипаттайтын «сенім» деген қасиетті сөз бұл жерде ақылсыз, орынсыз, ұшқары болғандықтан, сол Кеңесті жоспарлаған адамдардың ойларының шалалығын, жасырын, ұсақ есебі – халықты алдау, арбау екенін білдіріп тұрғандай. Сондықтан саяси мәні бұлыңғыр, құқықтық күші жоқ «сенім» деген сөз Кеңес атауынан алынып тасталғаны жөн.
Ал шын Кеңес тек ғылыми ақиқатқа адал, қоғам салаларын реформалау жолдарын бұған дейін жеткілікті зерттеген, ой-өрісі европалық деңгейдегі нағыз ғалымдар кеңесі болу керек. Оның жұмысы қоғамның барлық мәселелерін, салаларын – саяси-құқықтық экономика, жер қатынастары, ауыл шаруашылығы, қаржы, әлеуметтік, рухани мәдениетті қамтып, ұсыныстары биліктің тиісті буындарының жұмыс бағдарламаларына міндетті түрде еңгізіліп, орындалуы керек.
Дегенмен, мына іс жүзінде өзгермеген билік жүйесінен қандай да бір өзгеріс күту – меніңше, бос қиял. Қоғам мәселелері керісінше, «жаңартылған-мыс» биліктің бұрынғы үйреншікті ауруларынан, оған «уәдешіл» Тоқаевты биліктен тезірек кетіруді «жоспарлап» қойған «шыдамсыз» күштердің арандатуы қосыла ма, (одан мемлекетке қауіп төнері оларға бәрібір), барлық уәде-жоспарларға қарамастан, жылдың екінші жартысында, меніңше, жағдай одан арыға ауырлайды.
Биліктің негізгі қасиеттері сол Назарбаевтың кезеңінен өзгермегеніне қарапайым айғақ: Тоқаевтың барлық уәде-жоспарлары сол қазақи, әйтеуір «бәрі жақсы болсыншы» деген тілек ғана. Қоғамды ғылыми басқару тұрғысынан алсақ, олардың барлығы – жүйесіз алдаусырату. Ғылыми басқару қандай болмасын, қоғам мәселесіне күрделі, құрамдас бөліктері бір-біріне тәуелді байланыстағы түйін ретінде қарап, сол түйіннің маңызды, анықтаушы буынын тауып, оның қалай реттелетінін айтып отыруы тиіс еді.
Мысалы, халықтың жанайқайына толы сот жүйесі мәселесін алайық. Тоқаев жүйені реформалауды, яғни сөздің ғылыми мағынасына сүйенсек, өзгертуді ғана айтады, бірақ ұсынған шарасы – «үміткерлерді бағалау және іріктеу жүйесін қатаңдату». Осыдан біраз бұрын Назарбаев та сот жұмысына аудио-видео бақылау енгізіп, жүйені реформалаймыз деген болатын. Бірақ содан бері соттардың «заң емес, өзіміз білемізі» үдемесе, бәсеңдеген жоқ. Ал сот жүйесінде шын реформаны қамтамасыз ететін шешуші буын басқа: ол – соттың біздегідей тағайындалуы ма, жоқ, мысалы, АҚШ-та сияқты халық сайлауынан өтуі ме? Сол елдің ақылды әдісі – «миссури» тәжірибесін де қолдануға болады. АҚШ-тағы жүйе – соттың ешкімнің алдында бас имейтіндігі, тәуелсіздігі, қоғам өмірінде заңның үстемдігі. Халыққа емес, елді қорлап отырған жемқор билікке заң сабағы: биліктегі ақымақтардың кесірінен Ұлттық қорымыздағы АҚШ-та бұғатталған 22 млрд долларымызды босатуға президент Трамптың Жоғарғы емес, аймақтық сот шешімінен аса алмауы. Мүмкін, саяси зардабынан АҚШ президенті ол мәселеге жоламаған да шығар.
Ал біздегі «құқықтық тәжірибе» – сот өзін тағайындаушының түрлі «қызметтерін» атқаратын «әмбебап аспабы». Әділдік, заң талабы қайда қалды? Ол не нәрсе? Әрине, оған қоса, сол «құдіреттінің» ығында жүріп, сот өз «нанын» да табады. Міне, сатқындықтың, жемқорлықтың қарапайым жолы.
Немесе, Тоқаев айтқандай, «ұлттық табысты әділ бөлу» мәселесін алайық. Шын әділдік мүлдем басқаша. Біріншіден, ұлттық табысты әділ бөлу – шетел капиталы 90-жылдардың ортасынан биліктің арзан сатқындығын пайдаланып, иемденіп алған ұлт байлығының: мұнайды айтсақ, 7–20%-нан, ал қара және түсті металл болса, жеңілдетілген салықпен ғана шектелген бейшаралығымызды іс жүзінде мойындап, «пұшпақтары» ғана қалған табысты бөлісу емес.
Екіншіден, сол кездерден бері алаяқ, жемқор шенеуніктердің шетелмен жасаған барлық құпия келісім-шарттарын ашып, кезінде бізден әлдеқайда надан болған мұсылман бауырларымыз арабтардың жолымен ұлт байлығын оның заңды иесі – халыққа қайтару.
Үшіншіден, шетел компанияларына берілген заңсыз салық жеңілдіктерін қайта қарап, оларды халық мүдделері тұрғысынан әділ бағалап, халықаралық прогрессивті заңнамаға сәйкестендіру.
Төртіншіден, сол 80-жылдардың ортасынан пара арқылы жинақталған, кейін оффшорларға тықпаланған, қазір, мамандардың айтуынша, жыл сайын ондаған миллиард долларға өсетін, шамамен 300 миллиардқа жақындаған халықтан ұрланған қаржыны елге қайтару.
Бесіншіден, шетел компанияларында еңбек ететін, кәсібилігі шетел жұмысшыларымен тең қазақтардың жалақысын, жұмыс жағдайын шетел жұмысшыларымен теңестіру.
Алтыншыдан, салық салмағын байлар мен ауқаттыларға өсіріп, шексіз байлық мүлкіне арнайы салық енгізу.
Жетіншіден, ең төменгі жалақыны мемлекет бойынша орташа есептемей, өңірлер, қалалардың нақты табыс деңгейін ескеріп, сол деңгейлер бойынша өңірлік ең төменгі деп белгіленген жалақыны кем дегенде екі есе көтеру және т.т.
Бұл мәселеде шешуші буын – ұлт байлығын, оған оффшорлардағы ұрланған қаржыны қосып, оның заңды иесі – халыққа қайтару. Қандай болмасын уәде-жоспар осыдан басталмаса, басқаның бәрі – алдау, өзінің немесе басқа «ірі ұрылардың» астыртын мүдделерін қорғайтын залымдық, халқына сатқындық болады.
Міне, жаңа президенттің мемлекетті жаңаша басқарып, ел өміріне түбегейлі өзгерістер әкелетін саясаты тек осылай ғана жүруі мүмкін. Басқаша жол – авторитарлық биліктің іштен шіру, жағдайды «құтқару» үшін, саяси-құқықтық заңсыз қысымды күшейтіп, халықты көзсіз қарсылыққа мәжбүрлеу. Екінші жағынан, барлық ақылды, білімді, ұлтжанды азаматтарға мына билік өзгермесе, оның ақылсыз, арсыз, сатқын былықтарынан отанымызды аршып алу – нағыз ой адалдығын, жүрек ізгілігін талап ететін, жанкешті, мүмкін, өмірлеріне де қауіпті, бірақ халқы үшін Ұлы іс болары анық…
(Жалғасы газеттің келесі санында)
Әлімхан НҰРЕКЕЕВ,
тарихшы
