Мен мұнайлы өлкенің байырғы тұрғыны ретінде мұнай-газ саласынан азды-көпті хабардар болғандықтан, «қара алтын» өндірісі жөнінде өз ой-пікірлерімді бұқаралық ақпарат құралдарында талай рет көтердім. Жазған-тергенімді жинақтап, «Мұнайым бар – мұңым бар» атты кітап та шығардым. Бірақ мұнайлы аймақтың халқына бәрібір екен. «Сен тимесең, мен тимен – бадырақ көз» дегендей.
Менің көп жылғы жүргізген есебімше, егемендік алғаннан бастап 2015 жылға дейін тәуелсіз елімізде ата-бабаларымның білектің күшімен, найзаның ұшымен қорғап, кейінгі ұрпаққа мирасқа қалдырып кеткен жерінен кем дегенде 1,5 миллиард тоннаға жуық мұнай өндірілді (бүгінгі таңда шамамен барлығы 2 миллиард тоннаға жуық «қара алтын» өндірілді деуге негіз бар). Бұл – факт. Егер де қарсылар болса, мен нақты деректермен дәлелдеуге дайынмын.
Сонда осындай шаш-етектен өндірілген мұнайдың құны қанша қаржыға бағаланғаны (триллион доллардан кем емес деуге әбден болады), қайда жұмсалғаны бұл халықты неге ойландырмайды? Бүгінгі заманда ғаламтордағы нақты деректерді ешкімнен жасыра алмайсың (өндірілген мұнайдың көлемі белгілі, әлемдік нарықтағы «қара алтынның» орташа бағасы тағы да белгілі). Бұндай ағыл-тегіл дүние еліміздің экономикасын әртараптандыруға неге септігін тигізбеді? Егер де ұтымды да, тиімді пайдаланғанда, дамыған елдердің қатарында болар едік деп армандаудан басқа амал жоқ.
Осыншама ұшан-теңіз байлықты кімдер және қалай талан-таражға салды? Қазіргі миллиардерлер мен миллионерлер аяқастынан қалай пайда болды? Аспаннан салбырап түсті ме? Ал менің азып-тозып жүрісім мынау дегендей, адамда ойтүрткі болу керек емес пе? Билік болса, оларды тәрбиелеп, мәпелеп өсіріп, осындай дәрежеге біз жеткіздік деп күпінеді. 2000-жылдардың басында біздің билік халықты «өтпелі кезеңнен өтіп жатырмыз, әлі шыдай тұрыңдар» деп алдарқатты. Сөйте тұра, кейбір пысықайлар ұрлықпен былғанған капиталын, басқа да тыққан-мыққан мүліктерін екі мәрте (2001, 2006 жж.) асығыс өткен легализация нәтижесінде заңдастырып, миллиардер атанып шыға келді. Жалпы әлемдік тәжірибеде мұндай капиталды заңдастыру үрдісі бар. Бірақ біздегідей опыр-топыр, асығыс өтпейді. Ал біздің елде осындай адам сенгісіз мол байлықтың (жыл сайын 80 млн тоннаның шамасында мұнай өндіріледі, бір баррелі – 147 долларға дейін шарықтаған кез болды) үстінде отырған халық әлі күнге дейін тыр жалаңаш. Бұның себебі неде?
Былтырғы жылғы қараша айында мәжілісте өткен үкімет сағатында сол кездегі еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Мәдина Әбілқасымованың айтқан деректеріне үңіліп көрейікші: елімізде халықтың 4,7 пайызы – 504 мың адам кедейлік шегінде өмір сүреді және олардың әрбіріне атаулы әлеуметтік көмек ретінде мемлекеттен айына 14 мың теңгеге дейін ақша төленеді («ДАТ» газеті, 8.11.2018 ж.). Қалайша ішің өртенбейді? Мұнайдан түсетін қаражатты шамалап болса да білеміз ғой. Ол қайда кетіп жатыр? Он төрт мың теңгеден көмек берілді деп, ауыздары қисаймай қалай айтады? Сонда деймін-ау, адамның түсіне кіретін мол дүниені (мұнай-газдан басқасын былай қойғанда) азғантай халыққа жеткізе алмайтындай, бұл билікке не күн туды? Қарап отырсақ, қазір де экономикасы оңып тұрмаған Италия елінде кедейшілік шегі ретінде берілетін жәрдемақы 780 евро, «санкциямен» байланған көршіміз Ресейде – 300 доллар. Ал біздің мемлекеттегі өткен жылғы атаулы әлеуметтік көмек ретінде төленген мардымсыз теңгені сол мезеттегі доллар бағамына шаққанда, 38–40 доллардың шамасында. Бұдан артық қандай қорлық керек?
Бұрындары елімізде 5 пайыздың төңірегінде жұмыссыздар бар дейтін еді, енді кедей-кепшігінің өзі бес пайызға жақындады. Жұмыссыздар қатары күннен-күнге көбейіп, оларға өзін-өзі асырайтындар қосылып (бұларды да жұмыссыздар санатына қосуға әбден болады), жалпы алғанда, барлығының қарасы 30–40 пайызды жобалап қалды. Бұл нені көрсетеді? Бұл халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы күрт нашарлап, күнөлтісі құлдырап барады деген сөз. Құлдырамағанда не істесін, мұнай-газ өндірісінің 40 пайызға жуығын Қытай иеленсе, алтын мен уран өндірісінің акцияларын Ресейдің жеке меншік компаниялары сатып алып жатса. Бұл фактілер тек бер жағы ғана.
«Алтын» демекші, интернеттегі ашық ақпаратқа үңілсек, Қазақ елінің қорында, өткен жылғы дерек бойынша, бар болғаны 342 тонна алтын бар екен. Оның нарықтағы құны мемлекетіміздің жарты жылдық бюджетіне де жетпейтін көрінеді (мұнай қорындағы қаражаттың жетісіп тұрғаны да шамалы). Ал алпауыт елдердің қорларында алтын мыңдаған тоннамен өлшенеді. Мысалы, дереккөз АҚШ қорында 8 мың тоннадан астам алтын бар деп көрсетеді («Жас Алаш», 22.11.2018 ж). Біздің билік болса, керісінше, алтын кен орындарын сауда-саттыққа салуда.
Яғни, біліксіз басқарудың салдарынан экономикада қаржы тапшы болған соң, үкімет бюджеттің қаржысын алтынды сыртқа сату арқылы толықтыруда. Қазынаның тапшылығынан елдегі зейнетақының мөлшері де басқа елдер үшін күлкілі мөлшерде төленеді. Мәселен, жер көлемі Қазақ елінің бір аймағымен ғана пара-пар Дания мемлекеті 2800 доллар көлемінде зейнетақы төлесе, Финляндия – 1900 доллар, Норвегия – 1550 доллар, Израиль – 1350 доллар, Германия – 1200 доллар береді. Ал біздің елдегі кедей-кепшіктер өліп-талып зейнет жасына жеткенде, ары кеткенде 250–300 доллар зейнетақыға қанағаттанады.
Соңғы жылдары біздің биліктің әдетке айналдырған жаңалығы – жыл сайын зейнетақыны 7-8 пайызға өсіріп, бұқара халықты алдарқату. Яғни, «итке сүйек тастағандай» алдамшы тиын-тебенге мәз боламыз.
Осындай мардымсыз ақшаға мәз болып жүргенімізде, биліктегі тойымсыздар жекешелендірудің «екінші кезеңі» деп, стратегиялық маңызды өнеркәсіп орындарын құлқындарына қылғыту үшін жанталасуда. «ҚазМұнайГаз», «Қазақстан Темір Жолы», «ҚазАтомӨнеркәсіп» (құрамында МАЭК те бар), т.б. елдің тіршілігіне қажетті нысандардың қомақты мөлшері «инвестор» деп аталатын қуларға пышақ үстінен сатылуда. Меніңше, биліктің «инвесторлар» деп жүргендері – өзіміздің ұры шенеуніктеріміздің көлеңкелері, яғни Гонконг пен Дубай немесе Оңтүстік Шығыс Азия елдерінде жасырын атпен тіркелген компаниялары барлар. Біздің заңсыздық пен әділетсіздік етек жайған елге дені дұрыс, яғни адал инвесторлар келмейді. Себебі біздегідей былық-шылыққа олар қолдарын былғамайды.
Демек, «инвесторлардың» көпшілігі өзіміздің кәнігі алаяқтар. Яғни, Отанынан ұрлаған капиталын өз еліне кері әкеліп жаратып жүргендер. Әйтпесе «жіліктің майлы басындай» ұлттық компаниялардың үлесін, миллиардтаған қаржы тұратын компаниялардың акцияларын кім көрінген көк аттыға көздері қиып қалай сатады? Біздің елдегі сауда-саттықтың мән-жайы белгілі емес пе?
Айтпақшы, сауда-саттық демекші, 1997 жылы «Маңғыстаумұнайгаз» (ММГ) жекешелендіріп, акцияларын индонезиялық инвестор «Сентрал Азия Петролеум-ЛТД» компаниясы сатып алды деп, билік жергілікті халықты бір шулатты. Бірақ маңғыстаулықтар компанияның директорлар кеңесінің төрағасы Рашид Сарсеновтан басқа индонезиялық басшы-қосшыларды көрген жоқ. Дұрысында, сатып алған жаңа қожайын өз капиталына иелік етпейтін бе еді?! Содан, 2000-жылдан бастап «ММГ» бірнеше рет саудаға түсіп, талайлардың қойын-қонышын доллармен толтырды. Ең соңында қытайлармен ауыз жаласып, оны кезекпен басқаратын болды. Бұл жерде де бір кілтипан бар сияқты. Алғашқы саудаға түскенде, «ММГ»-ның құны барлық «актив-пассивтерімен» 300 млн долларға жуық қаржыға бағаланған-ды (сол кездегі кіріс министрі Зейнолла Кәкімжановтың деректері біраз мәселенің бетін айдай қылды). Сондай-ақ «Қаражанбасмұнай» кәсіпорны жекешеленгеннен кейін қолдан-қолға өтті. Ақырында қытайлармен бөлісті. Бұл кәсіпорынның да қайта-қайта саудаға түсуі де жайдан-жай емес. Міне, біздің елдегі сауданың сиқы: тек қытаймен ғана ауыз жаласып жатырмыз. Қытайсыз мұнай-газ өндіре алмайтын күйге жеттік пе, қазақтар патшалық Ресей кезінде де, сонау 1911 ж. бастап Доссор, Мақат кеніштерінде мұнай өндіруді игерген жоқ па еді?!
Әрине, бұл сауда-саттықтың себебін елдегі қаржы тапшылығына сілтейтіндер бар, бұл – медальдің бір жағы ғана. Ал екінші жағы – қайткен күнде де «майлы жілікті» инвестордың атымен жекеге өткізіп, өздерінің иеліктерінен шығармау. Мысалы, билік әнебір жылдары «Өзенмұнайгаз» бен «Ембімұнайгазды» қосып, «ҚазМұнайГаз» Барлау Өндіру» акционерлік қоғамын құрды. Сол уақытта Жаңаөзен қаласында бірқатар жиындар өтіп, бұл жаңа құрылымға қарсы шаралар өтті. Билік болса, бәрі дұрыс болады, қаланың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы жақсарады, мұнайшылардың табыстары өсіп, күнөлтісі өзгереді деп алдарқатты. Бәрібір халықты тыңдаған ешкім болған жоқ, билік өз дегендерін істеді.
Соның арты не болды? «ҚазМұнайГаз» БӨ» құрылғаннан кейін, көп ұзамай, осы компанияның біршама акциялары Лондон қор биржасында сатыла бастады. «Бақсақ – бақа екен» демекші, биліктің әу бастан ойлаған мақсаты – жыл сайын миллиондаған тонна «қара алтын» беретін кәсіпорындардың акцияларын жекеге өткізу екен. Жеке меншікке өте бастағаннан кейін, мұнайшылардың хал-ахуалы нашарлап, арты митингілер мен аштық жариялауға ұласып, қанды қырғынға соқтырды. Бүгінгі күні бұл компанияның бар-жоғы белгісіз (кейбір деректерде таратылып, жабылып тынғандай) және акцияларын кімдер иеленді, түпкі қожайындары кімдер – бәрі-бәрі жабық.
Енді «ұлттық» деп жүрген «ҚазМұнайГаз» компаниясының акциялары саудаға түсуде. Мына бағытпен болашағымыздың да сатылып кетуі мүмкін ғой! Мұнай-газ саласындағы өткен-кеткен және басқа да ел экономикасы үшін маңызды саналатын нысандарға қатысты келісім-шарттардың ашықтығын талап ететін уақыт пісіп жетілді және бұл талапты барша халық болып қолдауы тиіс. Ұйқыдан оянатын уақыт жеткен жоқ па?
Әлем елдерінің экономикасындағы меншіктік қатынастарға зер салып қарайықшы. Қытай экономикасының 96 пайызы мемлекеттік, АҚШ-та – 51 пайыз болса, Англияда – 56 пайыз мемлекет қарамағында. Кейбір елдерде, атап айтқанда, Францияда шетелдіктердің иелік етуіне тек қана ел парламентінің рұқсаты керек екен. Міне, елдік мүддені осылай қорғау керек.
Бізде ше? Ал бізге келетін болсақ, экономиканың 96 пайызы бүгінгі уақытта жеке меншікке айналып отыр («ДАТ», № 43, 29.11.2018 ж.). Қытайда керісінше – осыншама үлес мемлекет иелігінде. Сонда Қытайдан тартылып жатқан ақша-қаражат «инвестиция» олардың мемлекеттік компанияларына тиесілі болғаны ма? Әлде басқа «жұмбақ» бар ма? Сонда мемлекетте не қалды, халқын қалай асырайды?
Өткен жылы қараша айының аяғында «ДАТ» газетінде (№43, 29.11.2018 ж.) елге танымал экономист Айдар Сейт-қожа Сейдалиевтің «Блеск и Нищета Казахстана или К вопросу о расслоении социума» атты мақаласы жарияланды. Автор еліміздегі экономикалық жағдайды, халықтың әлеуметтік-тұрмыстық ахуалын дөп басып, нақты деректер келтірген. Мақаланы оқып отырсаң, елдегі статдеректерге сенуден қалады екенсің. Сол уақыттан бері біршама мезгіл өтті, мақалада көрсетілген деректерге байланысты билік ләм-мим деп ауыз ашпады. Әлде қарсы уәж айтатын дәлелдері жоқ па?
Баспасөз деректеріне сүйенсек, тәуелсіздік жылдары елімізден 200 млрд доллар шетел асқан, қайсыбір басылымдарда оның мөлшері одан да көп деген деректер айтылады. Швейцарияның Credit Suisse банкісінің деректеріне қарағанда, Қазақ елінің 6000 азаматының әрбіреуінің кем дегенде бір миллионнан жоғары, ал 162 азаматтың ең аз дегенде, 50 млн доллардан көп қаржысы швейцариялық банктерде сақталған. Бұған енді «Форбс» журналының тізіміне енген 5-6 миллиардерлердің капиталын қосыңыздар. Міне, қазақтың қанын теспей сорғандар деп осыларды айтуға әбден болады.
Ал жоғарыда көрсеткеніміздей, 42 мың теңгемен жарлы-жақыбайлар қайтіп күн көреді? Осының себебін жалпы халық болып, биліктен айғайлап тұрып сұрауға, адам сияқты жақсы өмір сүру мүмкіндігін, теңдігімізді табандап талап етуге болмай ма?
Қамысбай БЕРСІНБЕРГЕНҰЛЫ,
Ақтау қаласы
